Thiết chế chính trị, xã hội và văn hóa truyền thống của người Cao Lan ở Tuyên Quang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

TRẦN MẠNH THẮNG

THIẾT CHẾ CHÍNH TRỊ, XÃ HỘI VÀ VĂN HOÁ

TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI CAO LAN Ở TUYÊN QUANG

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ

THÁI NGUYÊN, NĂM 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

TRẦN MẠNH THẮNG

THIẾT CHẾ CHÍNH TRỊ, XÃ HỘI VÀ VĂN HOÁ

TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI CAO LAN Ở TUYÊN QUANG

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 60.22.54

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học: TS. Hà Thị Thu Thuỷ

THÁI NGUYÊN, NĂM 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU Trang

1. Lý do chọn đề tài………………………………………….. 1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề………………………………… 2

3. Đối tượng, nhiệm vụ, mục đích và phạm vi nghiên cứu…… 3

4. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu………………… 5

5. Đóng góp của luận văn……………………………………. 5

6. Cấu trúc luận văn………………………………………….. 6

NỘI DUNG

Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ TỈNH TUYÊN QUANG

1.1. Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên…………………………….. 7

1.2. Địa bàn cư trú, nguồn gốc của người Cao Lan…………….. 11

Tiểu kết chương 1…………………………………………... 19

Chương 2. THIẾT CHẾ CHÍNH TRỊ, XÃ HỘI TRUYỀN

THỐNG CỦA NGƯỜI CAO LAN Ở TUYÊN QUANG

2.1. Thiết chế chính trị………………………………………….. 20

2.2. Thiết chế xã hội……………………………………………. 29

2.3. Thiết chế chính trị - xã hội truyền thống trong đời sống của

người Cao Lan ở Tuyên Quang hiện nay…………………… 38

Tiểu kết chương 2…………………………………………… 48

Chương 3. VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI

CAO LAN Ở TUYÊN QUANG

3.1. Tôn giáo, tín ngưỡng………………………………………. 50

3.2. Phong tục, tập quán………………………………………… 59

3.3. Văn học, nghệ thuật và lễ hội dân gian……………………. 76

Tiểu kết chương 3………………………………………….. 101

KẾT LUẬN………………………………………………… 102

TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………….. 105

PHỤ LỤC 109

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Việt Nam là quốc gia đa dân tộc, trong quá trình phát triển, các dân tộc

luôn có ý thức đoàn kết giúp đỡ lẫn nhau để chinh phục tự nhiên, đấu tranh giữ

nước và dựng nước. Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Đồng bào Kinh hay

Thổ,Mường hay Mán, Gia-rai hay Ê-đê, Xơ-đăng hay Bana và các dân tộc

thiểu số khác, đều là con cháu Việt Nam, đều là anh em ruột thịt. Chúng ta

sống chết có nhau, sướng khổ cùng nhau, no đói giúp nhau. Giang sơn và

Chính phủ là Giang sơn và Chính phủ chung của chúng ta. Vậy nên, tất cả

các dân tộc chúng ta phải đoàn kết chặt chẽ để giữ gìn nước non ta, ủng hộ

chính phủ ta. Sông có thể cạn, núi có thể mòn, nhưng lòng đoàn kết của

chúng ta không bao giờ giảm bớt.” ( trích trong thư gửi Đại hội các dân tộc

thiểu số miền Nam, Pleiku 19/4/1946).

Tuyên Quang là một tỉnh thuộc khu vực miền núi phía Bắc nước ta, nơi

hội tụ của 22 dân tộc anh em. Trong đó, dân tộc Cao Lan có số dân đông thứ

4 sau các dân tộc Kinh, Tày, Dao. Họ cư trú ở các huyện Hàm Yên, Yên Sơn

và Sơn Dương. Trong quá trình chung sống, luôn tích cực giao lưu, hòa nhập

với các dân tộc nhưng vẫn giữ gìn được những nét đặc trưng riêng của mình.

Mỗi dân tộc có những nét đặc trưng riêng về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội

để tạo nên sự phong phú và đa dạng về cách thức, tổ chức đời sống nhưng

cũng thống nhất trong sự phát triển chung của cả cộng đồng.

Tìm hiểu về những nét đặc trưng riêng của mỗi dân tộc sẽ làm phong

phú thêm nhận thức của mỗi người đối với từng tộc người. Do vậy, việc

nghiên cứu về thiết chế chính trị, xã hội và văn hóa truyền thống của người

Cao Lan ở Tuyên Quang là một vấn đề thiết thực, vừa có ý nghĩa khoa học,

vừa có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc. Góp phần làm rõ sự tồn tại và vai trò của

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

thiết chế chính trị, xã hội truyền thống trong đời sống kinh tế, văn hóa. Là cơ

sở vững chắc vào việc củng cố khối đại đoàn kết dân tộc, nâng cao dân trí và

chất lượng cuộc sống của đồng bào dân tộc Cao Lan nói riêng và các dân tộc

thiểu số nói chung ở Tuyên Quang. Vì vậy, tôi chọn nghiên cứu đề tài “ Thiết

chế chính trị, xã hội và văn hóa truyền thống của dân tộc Cao Lan ở tỉnh

Tuyên Quang” làm luận văn thạc sỹ khoa học của mình.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Trong quá trình nghiên cứu về tộc người Cao Lan, tác giả đề tài đã tiếp

cận được với một số công trình nghiên cứu liên quan trực tiếp tới đề tài như:

“Du Man Cao Lan”, xuất bản năm 1905, của Bonifacy Monographie,

tài liệu dịch của viện dân tộc học, đã làm rõ về nguồn gốc tộc người, tiếng nói

và các phong tục, tập quán của người Cao Lan (ông còn chia ra thành các loại

Mán khác nhau; Mán tiểu bản, Mán đại bản, Mán quần trắng, ..., trong đó có

Mán Cao Lan)

Cuốn “Các dân tộc thiểu số ở Tuyên Quang” do Ban Dân tộc học

Tuyên Quang, xuất bản năm 1972, đã giới thiệu khái quát về đời sống kinh tế,

xã hội và các phong tục tập quán của các dân tộc thiểu số ở Tuyên Quang.

“Sổ tay về các dân tộc ở Việt Nam”, xuất bản năm 1978, Viện dân tộc

học, đã giới thiệu khái quát về đời sống, xã hội của các dân tộc ở Việt Nam.

“ Truyện cổ Cao Lan”, xuất bản năm 1983, của Lâm Quý đã giới thiệu

cho chúng ta nhiều câu chuyện nói về sự tích ra đời cũng như tên sông, tên

núi ...và giải thích những điều kiêng kị trong đời sống hàng ngày của người

Cao Lan.

Trong cuốn “ Lịch sử Đảng bộ tỉnh Tuyên Quang”, xuất bản năm 1995,

đã giới thiệu một hệ thống các vấn đề lịch sử địa lý, kinh tế, văn hóa, xã hội

của tỉnh Tuyên Quang.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

“ Văn hóa truyền thống Cao Lan”, xuất bản năm 1999, của Phù Ninh –

Nguyễn Thịnh đã nghiên cứu lịch sử tộc người Cao Lan,cơ cấu xã hội, kinh tế

và văn hóa vật chất, tinh thần của người Cao Lan.

“ Văn hóa Cao Lan”, xuất bản năm 2004, của Lâm Quý đã nghiên cứu kĩ

hơn về lịch sử hình thành, văn hóa vật thể và văn hóa phi vật thể của đồng bào

dân tộc Cao Lan, đồng thời tìm hiểu thêm về sự giao thoa của văn hóa này

trong cộng đồng các dân tộc.

“Đời sống văn hóa phi vật thể của người Cao Lan ở Tuyên Quang”,

(2002-2006), khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm I Hà Nội, của Tống Thị

Mỹ Hường, có viết về nguồn gốc tộc người, văn hóa vật chất và đời sống văn

hóa tinh thần của người Cao Lan ở Tuyên Quang.

“Văn hóa làng Tuyên Quang”, xuất bản năm 2009, kỉ yếu hội thảo văn

hóa làng Tuyên Quang, nói lên một số vấn đề nghiên cứu và đánh giá truyền

thống văn hóa làng và một số biện pháp nhằm khuyến khích phong trào văn

hóa cơ sở, làng, bản.

“Lễ hội đình Giếng Tanh của đồng bào người Cao Lan tại thôn Giếng

Tanh, xã Kim Phú, huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang”, (2006-2010), khóa luận

tốt nghiệp, Đại học Đà Lạt của Trần Thế Dương, viết về đời sống văn hóa

truyền thống thông qua lễ hội đầu năm của người Cao Lan của thôn Giếng

Tanh, xã Kim Phú, huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang.

Những công trình đã được công bố trên là nguồn tư liệu quý giá giúp

chúng tôi hoàn thành Luận văn này.

3. Đối tượng, nhiệm vụ, mục đích và phạm vi nghiên cứu của đề tài

3.1 Đối tượng nghiên cứu:

Đề tài tập trung nghiên cứu về thiết chế chính trị, xã hội và văn hóa

truyền thống của người Cao Lan ở tỉnh Tuyên Quang. Về thiết chế chính trị

bao gồm, cách thức xây dựng, tổ chức và vận hành bộ máy thống trị của dân

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

tộc Cao Lan. Thiết chế xã hội gồm có, các loại hình tổ chức, hình thức tập

hợp và quy chế vận hành của hình thức đó. Từ đó nghiên cứu vai trò của thiết

chế chính tri, xã hội đối với đời sống kinh tế, văn hóa. Về văn hóa, đề tài

nghiên cứu những nét đặc trưng trong đời sống vật chất và tinh thần của

người Cao Lan ở tỉnh Tuyên Quang. Trong truyền thống và ảnh hưởng của nó

trong thời kì hiện nay.

3.2 Nhiệm vụ của đề tài:

- Khái quát về tỉnh Tuyên Quang: Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, dân

cư, các thành phần dân tộc, nguồn gốc, địa bàn cư trú của người Cao Lan ở

Tuyên Quang.

- Nghiên cứu về thiết chế chính trị, xã hội và văn hóa truyền thống của

người Cao Lan ở Tuyên Quang trước Cách Mạng tháng 8 năm 1945 và những

giá trị của nó trong đời sống kinh tế văn hóa của tộc người này hiện nay.

3.3 Mục đích nghiên cứu:

- Góp phần tái hiện lại một số hiện tượng lịch sử, chính tri, xã hội và

văn hóa của người Cao Lan ở Tuyên Quang thời kì trước năm 1945 và những

giá trị truyền thống còn lại cho đến ngày nay.

- Làm rõ về thiết chế chịnh trị, xã hội và văn hóa truyền thống của dân

tộc Cao Lan – một tộc người thiểu số ở miền núi phía Bắc nước ta.

3.4 Phạm vi nghiên cứu:

- Về thời gian: Đề tài nghiên cứu thiết chế chính trị, xã hội và văn hóa

của người Cao Lan ở tỉnh Tuyên Quang thời kì trước Cách Mạng tháng 8 năm

1945 và những giá trị văn hóa, lịch sử của nó được bảo lưu đến ngày nay.

- Về không gian: Đề tài nghiên cứu tập trung ở tỉnh Tuyên Quang, các

địa bàn có số đông người Cao Lan sinh sống như các xã Kim Phú, Đội Bình

(huyện Yên Sơn); Đại Phú, Đông Lợi (huyện Sơn Dương); Lưỡng Vượng,

Đội Cấn (Thành phố Tuyên Quang); Đức Ninh, Thái Hòa (huyện Hàm Yên).

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

4. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu

4.1 Nguồn tư liệu

Để hoàn thành đề tài này, chúng tôi sử dụng nhiều nguồn tài liệu khác nhau:

- Các công trình nghiên cứu về lịch sử Đảng bộ tỉnh Tuyên Quang, lịch

sử Đảng bộ các huyện: Huyện Sơn Dương, Yên Sơn, Hàm Yên. Các công

trình khoa học của các nhà nghiên cứu dân tộc học.

- Các chỉ thị, nghị quyết của TW Đảng, Tỉnh ủy Tuyên Quang, Huyện

ủy các huyện Sơn Dương, Yên Sơn, Hàm Yên được lưu trữ tại Trung tâm Lưu

trữ Quốc gia III, bộ phận Lưu trữ Thông tin; Phòng lịch sử Đảng thuộc Ban

Tuyên giáo Tỉnh ủy Tuyên Quang, Bảo tàng tỉnh Tuyên Quang.

- Nguồn tài liệu thu thập được qua công tác điều tra điền dã bao gồm,

quan sát, tham dự, thống kê, phóng vấn sâu đối với những người Cao Lan

hiểu biết, đặc biệt là các cụ già làng và vốn hiểu biết của mình về cuộc sống

đồng bào dân tộc Cao Lan, trong quá trình tiếp xúc giao lưu và cùng chung

sống trên cùng mảnh đất Tuyên Quang.

4.2 Phương pháp nghiên cứu

Từ những nguồn tư trên, tôi đã tiến hành tập hợp các nguồn tư liệu có

cùng nội dung, sau đó đem so sánh, đối chiếu, phân tích, thống kê và rút ra

kết luận về vấn đề cần nghiên cứu. Trong quá trình thực hiện tác giả đề tài sử

dụng hai phương pháp chính lịch sử và lôgíc. Kết hợp với điền dã dân tộc học

tại địa bàn nghiên cứu. Ngoài ra, còn sử dụng các phương pháp liên ngành

khác như thống kê, so sánh, đối chiếu, phân tích, tổng hợp, khảo sát thực tế.

5. Đóng góp của luận văn

- Góp thêm nguồn tư liệu điền dã mới về đặc trưng riêng trong thiết chế

chính trị, xã hội và văn hóa truyền thống của dân tộc Cao Lan ở Tuyên

Quang. Hình thành trong thế hệ thanh niên người Cao Lan niềm tự hào và thái

độ trân trọng đối với những giá trị tốt đẹp của dân tộc mình.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

- Trong thực tiễn giáo dục lịch sử hiện nay, việc dạy học lịch sử địa

phương cũng như lịch sử về chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa truyền

thống của đồng bào các dân tộc ít người còn gặp nhiều khó khăn, thiếu thốn

về tư liệu. Do vậy, tìm hiểu thiết chế chính trị, xã hội và văn hóa truyền thống

của dân tộc Cao Lan ở tỉnh Tuyên Quang là nguồn tư liệu quan trọng để học

sinh hiểu được đời sống của các dân tộc trong tỉnh.

- Làm cơ sở khoa học cho hoạch định các chính sách về văn hóa, xã hội

của các cơ quan văn hóa đối với việc gìn giữ, phát triển các giá trị truyền

thống về chính trị, xã hội và văn hóa của dân tộc nói chung, người Cao Lan

nói riêng ở tỉnh Tuyên Quang. Luận văn có giá trị khoa học, thực tiễn sâu sắc

nghiên cứu về tộc người – dân tộc thiểu số ở khu vực miền núi phía Bắc của

nước ta.

6. Cấu trúc của luận văn:

Luận văn bao gồm 3 phần: Mở đầu, nội dung và kết luận. Phần nội

dung được chia làm 3 chương

+ Chương 1: Khái quát về tỉnh Tuyên Quang

+ Chương 2: Thiết chế chính trị, xã hội truyền thống của người Cao

Lan ở tỉnh Tuyên Quang

+ Chương 3: Văn hóa truyền thống của người Cao Lan ở tỉnh

Tuyên Quang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

Chương 1

KHÁI QUÁT VỀ TỈNH TUYÊN QUANG

1.1 Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên

Theo “ Dư địa chí ” của Nguyễn Trãi, Tuyên Quang xưa thuộc bộ

Vũ Định của nhà nước Văn Lang. Dưới các triều đại Lý, Trần, Tuyên

Quang nguyên là vùng đất thuộc xứ Thái, đến thế kỉ XIII chịu sự kiểm

soát của triều đình phong kiến ở thời nhà Trần. Lúc đó, Tuyên Quang gọi

là lộ Quốc Oai, sau đổi thành châu Tuyên Quang. Dưới thời Trần Hiến

Tông châu Tuyên Quang đổi thành trấn Tuyên Quang, sau đó là phủ

Tuyên Hóa ở thời thuộc Minh. Đến triều Lê, đời Lê Thánh Tông, Tuyên

Quang gồm 1 phủ và 5 huyện và trở thành tỉnh Minh Quang. Ở thời vua

Lê Trang Tông đổi thành doanh An Tại cho dòng họ Vũ người Thái làm

doanh trưởng. Đầu thế kỉ XIX, Tuyên Quang gồm 1 phủ là Yên Bình, phủ

này quản lý 1 huyện và 5 châu. Sau đó, vua Gia Long đổi thành trấn

Tuyên Quang, rồi thành tỉnh Tuyên Quang dưới thời vua Minh Mang (sau

cải cách hành chính), trong đó tên gọi Tuyên Quang là tương đối ổn định

và lâu dài.

Từ khi thực dân Pháp chiếm đóng Tuyên Quang( ngày 31.5.1884)

đến đầu thế kỉ XX, Tuyên Quang bị chia cắt thành hai tỉnh Tuyên Quang và

Hà Giang. Tỉnh Tuyên Quang gồm sáu châu: Yên Sơn, Sơn Dương, Yên

Bình, Hàm Yên, Chiêm Hóa, Na Hang với 194 xã phân chia hành chính

này được duy trì đến cách mạng tháng Tám năm 1945. Sau hòa bình lập lại

ở Miền Bắc (1954), Tuyên Quang có một số thay đổi về hành chính. Tháng

7-1956, huyện Yên Bình đã tách khỏi Tuyên Quang sáp nhập vào tỉnh Yên

Bái. Đến năm 1976, hai tỉnh Tuyên Quang và Hà Giang sáp nhập lại thành

tỉnh Hà Tuyên. Năm 1991, tỉnh Hà Tuyên lại được chia thành hai tỉnh

Tuyên Quang và Hà Giang như ngày nay. Hiện nay, Tuyên Quang bao gồm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

8

Thành phố Tuyên Quang và 6 huyện (Lâm Bình, Na Hang, Chiêm Hóa,

Hàm Yên, Yên Sơn và Sơn Dương)[ 1, tr. 16].

Tuyên Quang là một tỉnh thuộc khu vực miền núi phía bắc của

Việt Nam. Phía Đông giáp các tỉnh Cao Bằng, Bắc Cạn và Thái Nguyên;

phía Tây giáp tỉnh Yên Bái; phía Nam giáp tỉnh Phú Thọ; phía Bắc giáp

tỉnh Hà Giang. Tổng diện tích tự nhiên toàn tỉnh là 5870,4 km2

. Trong

đó đất nông nghiệp chiếm 11,96%, đất lâm nghiệp có rừng chiếm

76,16%, còn lại là đất ở và đất chưa sử dụng. Phần lớn đất đai không

thấm nước, dễ bị xói mòn, có đất sét và cấu thành Granit, nơi có vôi, đá

xít, là các loại đất tương đối tốt có thể tạo ra những vùng chuyên canh

trồng các loại cây như chè, mía, lạc.. cung cấp nguyên liệu cho công

nghiệp chế biến[ 2, tr. 13].

Địa hình Tuyên Quang bị chia cắt bởi hệ thống sông ngòi dày đặc,

núi đồi trùng điệp và thung lũng sâu,chia làm 3 vùng như sau:

Vùng núi cao Phía Bắc chiếm 50% diện tích toàn tỉnh, có độ cao trung

bình là 600m so với mặt nước biển, bao gồm toàn bộ huyện Na Hang,

huyện Lâm Bình, 11 xã thuộc huyện Chiêm Hóa, 2 xã thuộc huyện Hàm

Yên, 3 xã thuộc huyện Yên Sơn ... Đây là địa bàn cư trú chủ yếu của các

đồng bào dân tộc ít người, dân cư thưa thớt, kinh tế chủ yếu là khoanh

nuôi rừng tự nhiên, trồng rừng và phát triển kinh tế nông - lâm nghiệp,

chăn nuôi đại gia súc. Giao thông đi lại không thuận tiện, khó khăn cho

việc giao lưu thông thương với các vùng khác [2, tr. 14-15].

Vùng đồi núi thấp phía Nam của các huyện Chiêm Hóa, Yên Sơn,

Hàm Yên, Sơn Dương. Diện tích của khu vực này chiếm khoảng 40% diện

tích tự nhiên của tỉnh, thích hợp cho trồng cây công nghiệp dài ngày, cây

lương thực lại có hệ thống giao thông thuận lợi cho việc giao lưu với các