Then Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn và vấn đề giáo dục học sinh phổ thông

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NÔNG THỊ HUYỀN ANH

THEN TÀY Ở BA BỂ, BẮC KẠN

VÀ VẤN ĐỀ GIÁO DỤC HỌC SINH PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VĂN HỌC

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NÔNG THỊ HUYỀN ANH

THEN TÀY Ở BA BỂ, BẮC KẠN

VÀ VẤN ĐỀ GIÁO DỤC HỌC SINH PHỔ THÔNG

NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM

MÃ SỐ: 8 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VĂN HỌC

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN THỊ MINH THU

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đề tài luận văn khoa học “Then Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn và

vấn đề giáo dục học sinh phổ thông” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố trong bất cứ

công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2020

Tác giả luận văn

Nông Thị Huyền Anh

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban

giám hiệu, Phòng Đào tạo sau đại học, Ban chủ nhiệm, quý thầy, cô giáo khoa Ngữ

văn trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên và quý thầy, cô giáo trực tiếp giảng dạy,

giúp đỡ trong suốt quá trình học tập.

Tác giả xin chân thành cảm ơn: Đảng ủy - UBND, phòng Văn hóa thông tin,

phòng Thống kê huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn, lãnh đạo, giáo viên, học sinh các trƣờng

THPT Ba Bể, THCS Bành Trạch, PTDTNT Ba Bể và cá nhân các ông (bà) Hoàng

Đức Dục, Dƣơng Quang Thục, Ma Văn Trực, Lộc Thị Nự, Lã Văn Trƣờng, ... đã tạo

mọi điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian thực hiện luận văn tốt nghiệp.

Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới cô hƣớng dẫn: PGS.TS.

Nguyễn Thị Minh Thu, ngƣời đã luôn tận tình hƣớng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời

gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Tác giả cảm ơn tập thể lớp cao học K26 Bắc Kạn chuyên ngành Ngữ văn

trƣờng ĐHSP Thái Nguyên đã đóng góp ý kiến trong quá trình học tập và thực hiện

luận văn.

Cuối cùng, xin bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình, ngƣời thân, bạn bè và đồng

nghiệp đã giúp đỡ, động viên tác giả để hoàn thành luận văn này.

Tác giả

Nông Thị Huyền Anh

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN.......................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN............................................................................................................... ii

MỤC LỤC ...................................................................................................................iii

MỞ ĐẦU...................................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề........................................................................................................... 3

3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 8

4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu ................................................................................ 8

5. Phƣơng pháp nghiên cứu .......................................................................................... 9

6. Những đóng góp của luận văn ................................................................................ 10

7. Bố cục của luận văn................................................................................................ 10

NỘI DUNG ................................................................................................................ 11

Chƣơng 1: TỔNG QUAN VỀ NGƢỜI TÀY, THEN TÀY Ở BA BỂ, BẮC

KẠN VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ LUẬN.................................................................. 11

1.1. Điều kiện tự nhiên, lịch sử, xã hội, đời sống văn hóa của ngƣời Tày ở Ba

Bể, Bắc Kạn ................................................................................................................ 11

1.1.1. Điều kiện tự nhiên............................................................................................. 11

1.1.2. Đặc điểm lịch sử ............................................................................................... 14

1.1.3. Đời sống văn hóa - xã hội................................................................................. 17

1.2. Khái quát về Then Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn........................................................... 23

1.2.1. Khái niệm, nguồn gốc....................................................................................... 23

1.2.2. Quá trình phát triển........................................................................................... 28

1.2.3. Phân loại ........................................................................................................... 29

1.2.4. Diễn xƣớng Then Tày....................................................................................... 31

1.3. Vai trò của văn hóa, văn học trong việc giáo dục học sinh ................................. 37

Tiểu kết chƣơng 1 ....................................................................................................... 40

Chƣơng 2: NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT CỦA THEN TÀY Ở BA BỂ,

BẮC KẠN .................................................................................................................. 41

iv

2.1. Nội dung của Then Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn ......................................................... 41

2.1.1. Then Tày phản ánh đời sống của ngƣời Tày .................................................... 41

2.1.2. Then ca ngợi phẩm chất tốt và phê phán những thói xấu................................. 48

2.2. Nghệ thuật Then Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn ............................................................. 61

2.2.1. Thể thơ.............................................................................................................. 61

2.2.2. Ngôn ngữ .......................................................................................................... 66

Tiểu kết chƣơng 2 ....................................................................................................... 73

Chƣơng 3: THEN TÀY Ở BA BỂ, BẮC KẠN VỚI VẤN ĐỀ GIÁO DỤC

HỌC SINH PHỔ THÔNG....................................................................................... 74

3.1. Thực trạng giáo dục học sinh phổ thông ở Ba Bể qua Then Tày ........................ 74

3.1.1. Kết quả khảo sát................................................................................................ 74

3.1.2. Những mặt tích cực........................................................................................... 81

3.1.3. Một số hạn chế.................................................................................................. 82

3.2. Đề xuất hoạt động giáo dục Then Tày cho học sinh phổ thông ở huyện Ba

Bể, tỉnh Bắc Kạn......................................................................................................... 83

3.2.1. Cơ sở, nguyên tắc, quy trình............................................................................. 83

3.2.2. Đề xuất hoạt động giáo dục: Thành lập “Câu lạc bộ hát Then và đàn

Tính” ở trƣờng THPT Ba Bể ...................................................................................... 87

Tiểu kết chƣơng 3 ....................................................................................................... 92

KẾT LUẬN................................................................................................................ 94

TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................ 97

PHỤ LỤC

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Lí do khoa học

Đất nƣớc Việt Nam với 54 dân tộc anh em đã rất tự hào vì vốn văn hóa truyền

thống vô cùng phong phú, đa dạng. Mỗi dân tộc mang trong mình những giá trị văn

hóa, phong tục, tập quán,… riêng không thể trộn lẫn. Dân tộc Tày cũng đã có những

giá trị vật chất, tinh thần mang đậm bản sắc của dân tộc mình. Đó chính là sắc áo

chàm, nếp nhà sàn, những câu hát Sli, hát Lƣợn, hát Then,…vô cùng đặc sắc. Trong

đó, Then là một di sản vô cùng quý giá phản ánh đời sống tín ngƣỡng, đời sống hiện

thực, tâm tƣ, tình cảm của dân tộc Tày. Trong đời sống xã hội của ngƣời Tày từ xƣa

tới nay, Then Tày vẫn luôn đƣợc ngƣời dân tộc Tày gìn giữ, phát triển. Then đƣợc sử

dụng trong rất nhiều hoạt động nhƣ trong các nghi lễ cầu cúng chữa bệnh, giải hạn,

đầy tháng, cầu phúc, cầu lộc, cầu tài, lễ hội lồng tồng, văn nghệ, vui chơi,… Song vì

nhiều nguyên nhân mà Then Tày chƣa đƣợc phổ biến rộng rãi. Nguy cơ một kho tàng

văn hóa dân tộc quý giá của dân tộc Tày bị mai một dần là không thể tránh khỏi trong

thời đại xã hội hiện nay. Bởi vậy, việc bảo tồn và phát triển các làn điệu Then Tày là

một việc làm rất cần thiết không chỉ của các cấp chính quyền, địa phƣơng mà còn của

chính những ngƣời dân.

Tỉnh Bắc Kạn là một tỉnh phía Đông Bắc nƣớc ta, nơi có số ngƣời dân tộc Tày

chiếm đa số, cũng đƣợc đánh giá là một cái nôi của những khúc hát Then. Then của

ngƣời Tày trên địa bàn tỉnh Bắc Kạn hiện còn đƣợc bảo tồn khá phong phú qua nhiều

hình thức nhƣ ghi chép bằng chữ viết Tày, thông qua hoạt động nghi lễ, thờ cúng, lễ

hội, hoạt động ca hát,…

Xét từ góc độ văn học, lời Then là di sản văn học dân gian rất tiêu biểu của

dân tộc Tày. Việc nghiên cứu về Then Tày hiện đại ở Ba Bể và vấn đề giáo dục học

sinh phổ thông ở huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn chính là tìm hiểu sâu sắc về di sản văn

học dân gian đó của tộc ngƣời Tày ở một địa bàn văn hóa tiêu biểu và mối liên hệ

giữa di sản văn hóa đó với vấn đề giáo dục học sinh ở các trƣờng phổ thông trong địa

bàn huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn, để từ đó nâng cao ý thức bảo tồn và phát triển Then

Tày hiện đại nói riêng, các loại hình nghệ thuật dân gian dân tộc thiểu số nói chung ở

học sinh phổ thông của huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn.

2

1.2. Lí do thực tiễn

Qua một thời gian tìm hiểu về Then Tày, chúng tôi nhận thấy bên cạnh Then

Tày nói chung, Then Tày của tỉnh Bắc Kạn cũng luôn giữ vị trí, quan trọng trong đời

sống tinh thần của ngƣời dân. Bởi thế mà cũng đã nhận đƣợc sự quan tâm nhất định

của những cá nhân, tổ chức tìm hiểu, nghiên cứu. Một số nhà nghiên cứu dân gian đã

cố công sƣu tầm và biên soạn thành công trình khoa học có giá trị. Trong đó, Then

Tày ở Ba Bể hiện nay lại càng đƣợc Đảng và chính quyền quan tâm sâu sắc, đã và

đang thực hiện nhiều hoạt động thiết thực để bảo tồn và phát huy thể tài văn hóa phi

vật thể có giá trị này. Bên cạnh đó, nhiều nghệ nhân hát Then cũng rất có ý thức trong

việc lƣu truyền, phát triển Then Tày nhƣ: sƣu tầm Then cổ, đặt lời Then lời mới,

truyền dạy cho các thế hệ kế cận, sinh hoạt trong những câu lạc bộ hát Then đàn tính,

…. Đó cũng chính là một hình thức rất hữu ích để có thể lƣu giữ đƣợc những giá trị

văn hóa dân gian của dân tộc. Vì vậy phong trào hát Then ở huyện Ba Bể, tỉnh Bắc

Kạn tƣơng đối phát triển, đặc biệt là Then lời mới. Tuy nhiên, chúng tôi nhận thấy

rằng, cho tới hiện nay vẫn chƣa có một công trình nghiên cứu nào đi sâu tìm hiểu về

nội dung và nghệ thuật của loại hình Then Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn một cách chuyên

biệt, có tính hệ thống và vấn đề đƣa Then Tày vào việc giáo dục học sinh ở các

trƣờng phổ thông, để từ đây những giá trị văn hóa phi vật thể phong phú của ngƣời

Tày đƣợc phát triển sâu rộng hơn, có sự lan tỏa rộng rãi hơn.

Bên cạnh đó, tác giả luận văn lại là một giáo viên giảng dạy bộ môn Ngữ văn

ở huyện Ba Bể, ngƣời dân tộc Tày, sinh ra trên chính quê hƣơng Bắc Kạn. Bởi vậy

mà hoạt động nghiên cứu Then Tày ở huyện Ba Bể, Bắc Kạn còn có ý nghĩa thiết

thực hơn là sẽ phục vụ trực tiếp cho bản thân trong phần giảng dạy văn học địa

phƣơng theo chƣơng trình Giáo dục phổ thông mới của Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Hơn nữa, qua việc tìm hiểu về Then Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn, chúng tôi hi vọng

có thể góp một phần nhỏ bé của mình trong việc khẳng định, giữ gìn và phát huy tốt

hơn nữa những giá trị văn hóa quý báu của dân tộc Tày tại địa phƣơng nơi mình sinh

sống và làm việc.

Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi lựa chọn Then Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn

và vấn đề giáo dục học sinh phổ thông làm đề tài nghiên cứu cho luận văn của mình.

3

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Lịch sử nghiên cứu về Then Tày nói chung

Trong những năm gần đây, Đảng và Nhà nƣớc đã có sự quan tâm đặc biệt tới

việc giữ gìn, phát huy các giá trị văn hóa, văn học của các dân tộc trên khắp dải đất

hình chữ S. Đặc biệt, trong thời kì xã hội đang đứng trƣớc xu thế hiện đại hóa, hội nhập

thế giới diễn ra ngày càng mạnh mẽ, nhiều giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc

đang có nguy cơ mai một dần thì vấn đề gìn giữ, bảo tồn và phát huy những giá trị văn

hóa truyền thống của các dân tộc nói chung, của dân tộc Tày nói riêng là một vấn đề rất

cần thiết. Là một thể loại trong kho tàng văn hóa, văn học dân gian của dân tộc Tày, từ

lâu hát Then đã nhận đƣợc sự quan tâm của các nhà nghiên cứu, sƣu tầm. Then Tày ở

Việt Nam rất phong phú nhƣng nhắc đến Then Tày, các nhà sƣu tầm, nghiên cứu và

những ngƣời yêu thích Then nghĩ ngay đến vùng Việt Bắc - nơi từ lâu đƣợc coi là cái

nôi của văn hóa, văn học dân gian Tày. Then phát triển hầu hết ở các tỉnh thuộc vùng

Việt Bắc nhƣ Cao Bằng, Hà Giang, Tuyên Quang, Lạng Sơn và Bắc Kạn. Làn điệu

Then của ngƣời Tày ở vùng Việt Bắc trong đó có Bắc Kạn đã góp phần không nhỏ

trong việc xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc.

Giai đoạn trƣớc năm 1945, có thể do hoạt động nghiên cứu, phê bình văn học

chƣa phát triển nên hầu nhƣ không có những công trình sƣu tầm, nghiên cứu cụ thể

về loại hình Then. Nhƣng từ sau năm 1945, đã xuất hiện một số công trình nghiên

cứu về Then và có xu thế tăng dần cả về số lƣợng và chất lƣợng.

Trƣớc tiên cần kể tới cuốn Lời hát Then của tác giả Dƣơng Kim Bội. Đây có

thể coi là cuốn sách đầu đề cập tới lời hát Then ở dạng nguyên bản tiếng Tày. Trong

cuốn sách này, tác giả đã định nghĩa “Then là loại hình văn học - nghệ thuật tổng

hợp, vì diễn xƣớng Then gồm có đàn, hát, múa và trang trí” [3, tr.59]. Ngoài ra, công

trình này cũng tìm hiểu về những khía cạnh khác của Then nhƣ mặt văn nghệ, làn

điệu âm nhạc và các động tác múa sử dụng trong Then. Theo quan điểm của tác giả

Dƣơng Kim Bội, các bài hát Then có nội dung chủ yếu là thể hiện lòng lạc quan, tin

tƣởng vào cuộc sống bình dị của nhân dân lao động. Cuốn sách cũng đã góp phần nào

trong việc khẳng định vai trò và giá trị của hát Then đối với đời sống của ngƣời dân

tộc Tày. Ta có thể nhận thấy đây là một công trình nghiên cứu có giá trị về văn học

4

dân gian. Tuy vậy, trong cuốn sách này, tác giả cũng mới trích dịch đƣợc một phần

nhỏ trong phần phụ lục chứ chƣa chú ý dịch sang tiếng phổ thông đƣợc nhiều. Mặt

khác, công trình nghiên cứu này còn chƣa bao quát đƣợc giá trị phần lời của Then

Tày cả về nội dung lẫn nghệ thuật.

Trong cuốn Mấy vấn đề về Then Việt Bắc - một công trình nghiên cứu có tập

hợp những bài viết về Then ở phạm vi rộng và nhiều khía cạnh - của nhiều tác giả, ta

có thể thấy đƣợc nhiều khía cạnh của Then đƣợc đề cập tới trong các bài viết nhƣ

nguồn gốc, loại hình, nghệ thuật diễn xƣớng, tín ngƣỡng, hiện thực sinh hoạt, ….

Trong đó, bài viết của nhà nghiên cứu Lê Chí Quế với tiêu đề Bước đầu tìm hiểu

những yếu tố hiện thực sinh hoạt và yếu tố tín ngưỡng nghi lễ đã có những nhận

định khá sâu sắc. Tác giả đã khẳng định về mối liên hệ giữa hai yếu tố hiện thực sinh

hoạt và tín ngƣỡng ở trong Then: “hiện thực sinh hoạt và tín ngƣỡng là hai yếu tố

quan trọng trong hát Then” [23, tr.112].

Ở cuốn Lễ cầu tự của người Tày ở Cao Bằng của tác giả Triệu Thị Mai, quan

điểm thể hiện sự tin tƣởng ở thế giới thần linh trong việc chữa bệnh và cầu tự của ngƣời

Tày dù trong đời sống ngày nay khoa học đã phát triển đƣợc nêu ra rất rõ [20, tr.79].

Còn ở cuốn Then Tày của nhà Nghiên cứu Nguyễn Thị Yên cũng đã giúp

ngƣời đọc có đƣợc cái nhìn khá toàn diện về Then Tày. Tác giả đã có sự khái quát,

nhìn nhận, đánh giá về Then, đã mô tả diễn biến của một buổi lễ Then cấp sắc với đầy

đủ các bƣớc, đoạn, chƣơng trong Then cấp sắc qua lễ cấp sắc cho ông Nguyễn Văn

Ngời trú tại bản Phú Nà, xã Tự Do, huyện Quảng Hòa, tỉnh Cao Bằng.

Ngoài những công trình đã kể ở trên, còn có những công trình nghiên cứu khác

về Then đã đƣợc xuất bản nhƣ:

- Nông Quốc Thắng (1977), Quá trình chuyển hóa của Then và các yếu tố hiện

thực trong Then, Tạp chí văn học số 3.

- Dƣơng Kim Bội (1987), “Những yếu tố dân ca, ca dao trong lời Then” (Tày,

Nùng), Tạp chí Dân tộc học (số 2, tr.14-21)

- Hoàng Tuấn Cƣ, Vi Quốc Đinh, Nông Văn Tƣ, Hoàng Hạc (1994), Then

bách điểu, Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.

- Lục Văn Pảo (1996), Bộ Then tứ Bách, Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.

5

- Triều Ân, Hoàng Hƣng, Dƣơng Nhật Thanh, Nông Đức Thịnh (2000), Then

Tày, những khúc hát, Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.

- Nông Thị Nhình (2000), Âm nhạc dân gian các dân tộc Tày, Nùng, Dao

Lạng Sơn, Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội.

- Hà Đình Thành (2000), “Then của ngƣời Tày - Nùng với tín ngƣỡng tôn giáo

dân gian”, Tạp chí văn hóa nghệ thuật (số 5, tr 35 - 39).

- Ngô Đức Thịnh (2002), “Then - một hình thức Shaman của Dân tộc Tày ở

Việt Nam”, Tạp chí văn hóa dân gian.

- Lƣơng Thị Đại (2014), Hát Then lên chợ mƣờng trời (Khắp Then pay ỉn

dƣơng cƣơi), Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội;

- Hoàng Thu Trang (2017), Biểu tƣợng trong Then Tày, Luận văn Thạc sĩ,

ĐHSP Thái Nguyên.

Những cuốn sách kể trên đƣợc đánh giá là những công trình nghiên cứu, sƣu

tầm khá công phu và giá trị về phần Then nghi lễ của ngƣời Tày. Các tác giả đã quan

tâm nghiên cứu các hình thức sinh hoạt tín ngƣỡng trong Then Tày, đời sống của các

ông Then, bà Then, và nhất là vai trò của Then đối với đời sống tâm linh của đồng

bào dân tộc Tày. Những công trình này cũng có sƣu tầm đƣợc khá phong phú những

khúc hát then hành lễ, có kèm lời giới thiệu về giá trị nội dung, nghệ thuật và những

đặc điểm nghi lễ gắn liền với khúc hát Then.

Qua một số công trình nghiên cứu đã thống kê ở trên, có thể nhận ra đƣợc bản

chất của Then. Then có sự hòa quyện thống nhất giữa hai yếu tố loại hình văn nghệ

dân gian và tín ngƣỡng dân gian. Chính sự kết hợp ấy đã tạo ra nét đặc sắc rất riêng

cho loại hình nghệ thuật này. Và nhƣ vậy, những công trình nghiên cứu đó cũng đã

góp phần khá quan trọng trong việc giới thiệu cũng nhƣ nghiên cứu về Then.

2.2. Lịch sử nghiên cứu về Then Tày ở Bắc Kạn và Then Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn

Trong 7 dân tộc anh em sinh sống ở Bắc Kạn, ngƣời Tày chiếm đa số với

52,6%. Then đƣợc coi nhƣ một thể tài diễn xƣớng dân gian đặc trƣng của ngƣời Tày ở

Bắc Kạn. Ngày 13 tháng 12 năm 2019, tại phiên họp Ủy ban Liên chính phủ Công ƣớc

2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 14 của Tổ chức Giáo dục, Khoa học

và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) diễn ra tại Bogotá, Colombia, di sản thực hành

6

Then của ngƣời Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam chính thức đƣợc UNESCO ghi danh tại

Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Việc UNESCO vinh danh

hát Then là Di sản Văn hóa phi vật thể của nhân lại là một điều vô cùng có ý nghĩa, đã

góp phần khẳng định đƣợc giá trị của hát Then trong nền văn hóa đậm đà bản sắc dân

tộc của ngƣời Tày nói riêng, của dân tộc Việt nói chung. Tuy nhiên, hiện nay các công

trình khoa học nghiên cứu về Then Tày ở Bắc Kạn vẫn còn rất ít ỏi.

Trong khóa luận tốt nghiệp thạc sĩ của mình, tác giả Hà Thị Tầm đã nghiên

cứu về Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn. Ở đó, tác giả đã có nghiên cứu khá sâu sắc về

khía cạnh nội dung và nghệ thuật của Then Tày lƣu truyền ở vùng huyện Chợ Mới,

tỉnh Bắc Kạn. Tác giả khóa luận cũng đã chỉ ra điểm riêng biệt trong nội dung Then

Tày vùng Chợ Mới: “Ngoài điểm giống với các dân tộc khác là thờ cúng tổ tiên thì

điểm khác biệt trong tín ngƣỡng của những ngƣời làm nghề Then là họ thờ cúng tổ

sƣ. Dòng Then khu vực Chợ Mới, Bắc Kạn khi đi hành nghề phải mang theo bức

tranh thờ tổ sƣ gia truyền của gia đình để treo trƣớc đàn cúng biểu thị sức mạnh và

binh lực của tổ sƣ - tổ tiên luôn luôn đi theo trợ giúp cho họ. Qua Then, ngƣời đọc

còn hình dung ra một bức tranh hiện thực sinh động về cuộc sống của ngƣời Tày

trong quá khứ” [41, tr. 78].

Cũng trong khóa luận tốt nghiệp cử nhân văn hóa của mình, tác giả Vũ Thị

Nhung đã nghiên cứu về Then cầu an của ngƣời Tày ở Dƣơng Quang, Bắc Kạn.

Trong khóa luận, tác giả đã chỉ ra vai trò quan trọng của Then cầu an đối với đời sống

xã hội của ngƣời dân tộc Tày ở một địa phƣơng cụ thể là xã Dƣơng Quang, Bắc Kạn.

Ngoài ra, công trình cũng có đề cập tới các giá trị về mặt văn học, xã hội và nghệ

thuật của Then cầu an [29, tr. 59]. Công trình cũng phần nào góp công vào việc giữ

gìn, bảo tồn loại hình Then cầu an nói riêng, bản sắc văn hóa của dân tộc Tày ở địa

phƣơng nói chung.

Về Then Tày của huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn, những ngƣời đặc biệt có công

sƣu tầm, biên soạn là các tác giả Dƣơng Thục (Ở Tiểu khu 7, thị trấn Chợ Rã, huyện

Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn), Nguyễn Trung Trực (ở xã Bành Trạch, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc

Kạn), Hoàng Đức Dục (Ở xã Mỹ Phƣơng, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn), anh Lã Văn

Trƣờng (ở xã Cao Thƣợng, Ba Bể, Bắc Kạn), cô Lộc Thị Nự (ở Tiểu khu 3, thị trấn

7

Chợ Rã, Ba Bể, Bắc Kạn). Ông Hoàng Đức Dục là một nghệ nhân hát then đã đƣợc

Bộ văn hóa thông tin công nhận, đồng thời Quyền là Pháp thƣ tự pháp Phong (ngƣời

đƣợc cấp sắc để chuyên hát Then nghi lễ). Ông Dƣơng Thục là một cán bộ phòng

Văn hóa thông tin và thể thao huyện Ba Bể đã nghỉ hƣu - một nghệ nhân hát then,

đồng thời là ngƣời sáng tạo ra cây đàn tính 12 dây độc nhất vô nhị ở Việt Nam. Bản

thân nghệ nhân Dƣơng Thục đã sáng tác đƣợc 31 bài Then Tày lời mới và ngoài ra

còn sƣu tầm đƣợc nhiều bài Then của các tác giả khác vẫn đƣợc lƣu truyền ở Ba Bể,

Bắc Kạn. Nghệ nhân Mã Văn Trực (nghệ danh là Trung Trực) cũng là cựu cán bộ của

phòng Văn hóa thông tin và thể thao huyện Ba Bể, vì đam mê với hát Then và sáng

tạo đàn tính nên đã nghỉ việc để chuyên tâm chăm lo cho Câu lạc bộ hát Then đàn

tính ở Bản Hon (xã Bành Trạch, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn) và sáng tạo ra những

cây đàn tính phục vụ nhu cầu của nhân dân. Anh Lã Văn Trƣờng là một ngƣời đặc

biệt có niềm đam mê về Then Tày, hiện anh còn lƣu giữ đƣợc 1 cuốn viết tay với hơn

trăm bài thơ Tày do chính ông ngoại của anh là cố nhà thơ Triệu Sinh sáng tác và bản

thân anh đã sử dụng chính những lời thơ Tày đó để hát Then không chỉ để lƣu giữ

đƣợc tài sản tinh thần quý giá của gia đình mà còn góp phần làm cho loại hình văn

nghệ dân gian đặc trƣng của dân tộc Tày trở nên phong phú hơn cả về giá trị nội dung

và nghệ thuật. Cô Lộc Thị Nự cũng là một trong những ngƣời có niềm yêu thích đối

với loại hình Then Tày, cô cũng đã sáng tác đƣợc 03 bài hát Then và sƣu tầm đƣợc

một số bài Then khác về Ba Bể, Bắc Kạn. Những tác giả đƣợc kể trên đã có rất nhiều

công lao đối với việc lƣu truyền, bảo tồn, phát huy Then Tày ở địa bàn huyện Ba Bể.

Họ đã sƣu tầm đƣợc khá nhiều bài then lời cổ, sáng tác đƣợc nhiều bài Then lời mới

phục vụ hoạt động giải trí, hoạt động du lịch ở địa phƣơng. Tuy nhiên, hiện các sáng

tác của các tác giả vẫn chƣa đƣợc tập hợp thành hệ thống và chƣa đƣợc biên soạn

thành sách để lƣu truyền, phổ biến rộng rãi. Những văn bản hiện các tác giả lƣu giữ

đƣợc là rất có giá trị đối với việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa phi vật thể của dân

tộc Tày ở Ba Bể, Bắc Kạn. Tuy nhiên, xét ở góc độ văn học thì những sáng tác của

các tác giả kể trên cũng còn chƣa đƣợc quan tâm nhiều tới giá trị nội dung và nghệ

thuật của những lời hát Then mà mới chỉ đƣợc quan tâm ở hình thức diễn xƣớng

trong những môi trƣờng diễn xƣớng cụ thể.

8

Sau khi tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy thực tế đã có không ít công trình nghiên

cứu về Then. Những công trình nghiên cứu đó nghiên cứu Then chủ yếu ở phƣơng

diện tín ngƣỡng hay ở góc độ nghệ thuật. Mặc dù có những nhà khoa học đã nghiên

cứu, đánh giá cụ thể về hình thức Then cầu an hoặc Then cấp sắc ở trong hệ thống

Then Tày nói chung song vẫn chƣa có một công trình nào đi sâu vào nghiên cứu về

Then Tày Ba Bể, Bắc Kạn cùng vấn đề giáo dục học sinh phổ thông. Đó chính là

những gợi ý và cũng là cơ sở để chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu.

3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

Đề tài này có mục đích hƣớng tới cái nhìn toàn diện và chân thực nhất về

mảng Then lời mới của ngƣời Tày ở địa bàn huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn trên cơ sở hệ

thống hóa các văn bản. Từ đó, đề xuất hoạt động thành lập “Câu lạc bộ Hát Then và đàn

Tính ở trƣờng THPT Ba Bể” nhằm góp phần bảo tồn, phát triển một hình thức sinh

hoạt văn hóa, nghệ thuật dân gian tốt đẹp của dân tộc Tày trong các trƣờng phổ thông

trên địa bàn huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Tìm hiểu một số vấn đề lí luận và thực tế liên quan đến đề tài.

Sƣu tầm, tập hợp, tìm hiểu các lời hát Then Tày lời mới với một số loại hình

văn hóa nghệ thuật, tập tục, tín ngƣỡng có liên quan đến đề tài hiện đang lƣu truyền

trong đời sống dân gian.

Khảo sát, thống kê, phân tích, lí giải lời Then Tày lời mới và một số vấn đề có

liên quan đến giá trị nội dung, nghệ thuật đặc trƣng của nó.

Khảo sát, thống kê, đánh giá về thực trạng, ý nghĩa của Then Tày với vấn đề

giáo dục học sinh phổ thông ở huyện Ba Bể, Bắc Kạn, từ đó, đề xuất hoạt động đƣa

Then Tày vào giáo dục học sinh phổ thông qua hình thức Câu lạc bộ.

4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tƣợng chủ yếu của luận văn là những bài Then Tày lời mới đƣợc sƣu tầm,

lƣu truyền ở Ba Bể, Bắc Kạn.

4.2. Phạm vi nghiên cứu

Phạm vi tƣ liệu nghiên cứu: