Thể loại từ trong văn học trung đại Việt Nam

i

VIỆN HÀN LÂM

KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHẠM VĂN ÁNH

THỂ LOẠI TỪ TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VIỆT NAM

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 62223401

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. GS. TS. Trần Ngọc Vƣơng

2. TS. Phạm Ngọc Lan

HÀ NỘI - 2014

ii

MỤC LỤC

PHẦ ...................................................................................................................1

...............................................................................................................1

.......................................................................................................1

, ......................................................................................2

................................................................................................2

ệ ................................3

...............................................................................................8

7 ..............................................................................................................9

Chƣơng 1 ............................................................................................................................10

TỔ ỨU THỂ LOẠI TỪ VIỆT NAM............10

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu thể loại từ Việt Nam............................................10

...............................................................................11

.........................................17

1.1.2.1. Những nghiên cứu ở Việt Nam ............................................................................17

1.1.2.2. Những nghiên cứu ở nƣớc ngoài..........................................................................19

TIỂU KẾT ..........................................................................................................................22

Chƣơng 2 ............................................................................................................................23

THỂ LOẠI TỪ Ở CÁC NƢỚC TRONG KHU VỰC

TẠI ..........................................................................................................23

2.1. Khái niệm thể loại từ ..................................................................................................23

2.2. Thể loại từ ở Trung Quốc và sự ảnh hƣởng của nó ra các nƣớc Đông Á...................24

2.2.1. Thể loại từ ở Trung Quốc........................................................................................24

2.2.2. Thể loại từ ở Nhật Bản ............................................................................................27

2.2.3. Thể loại từ ở Triều Tiên ..........................................................................................30

2.3. Thực trạng sáng tác từ ở Việt Nam - Khảo biện qua các nguồn tƣ liệu ................33

2.3.1. Các tiêu chí nhận dạng ............................................................................................33

2.3.2. Khảo biện tác giả, tác phẩm từ Việt Nam qua các nguồn tƣ liệu ........................34

2.3.2.1. Khảo biện qua các truyện kí - tiểu thuyết ..........................................................36

2.3.2.2. Khảo biện qua các thi văn tập .............................................................................36

2.3.2.3. Khảo biện qua các từ tập chuyên biệt .................................................................40

2.3.2.4. Khảo sát qua tƣ liệu điền dã ................................................................................43

2.3.2.5. Các tác phẩm đã thất truyền ...............................................................................45

2.4. Phân kì từ sử Việt Nam ..............................................................................................50

..........................................................................................................................55

Chƣơng 3 ............................................................................................................................56

: TIẾP

NHẬN VÀ TÁI TIẾP NHẬN..........................................................................................56

3.1. Thể loại từ Việt Nam từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XVII - ..56

3.1.1. Đội ngũ tác giả..........................................................................................................56

ồn ảnh hƣởng đến việc tác từ ....................................................................57

3.1.3. Quan niệm, động cơ sáng tác ..................................................................................58

3.1.4. Văn bả ể thức.................................................................................................60

3.1.5. Nội dung .......................................................................61

3.2. Thể loại từ Việt Nam thế kỉ XVIII - Tái tiếp nhận và phát triển ...........................69

iii

3.2.1. Đội ngũ tác giả..........................................................................................................69

3.2.2. Các nguồn ảnh hƣởng đến việc tác từ ....................................................................71

3.2.3. Quan niệm, động cơ sáng tác ..................................................................................75

3.2.4. Thể thức ....................................................................................................................77

3.2.4.1. Các điệu thức đã đƣợc tiếp thu............................................................................77

3.2.4.2. Về phƣơng diện gieo vần......................................................................................79

3.2.4. 3. Về ngôn ngữ..........................................................................................................80

3.2.4.4. Phân loại theo loại và phiến .................................................................................82

3.2.4.5. Mức độ chuẩn xác về từ luật ................................................................................82

3.2.4.6. Nguyên nhân dẫn đến sự sai lệch về cách luật ...................................................85

3.2.5. Nộ .......................................................................88

3.2.5.1. Xu hƣớng dùng từ để tả cảnh...............................................................................89

3.2.5.2. Xu hƣớng dùng từ để trữ tình...............................................................................93

3.2.5.3. Xu hƣớng dùng từ để tự sự ..................................................................................97

3.2.5.4. Xu hƣớng dùng từ để triế ...............................................................99

........................................................................................................................102

Chƣơng 4 ..........................................................................................................................104

................104

4.1. Đội ngũ tác giả...........................................................................................................104

4.2. Các nguồn ảnh hƣởng đến việc tác từ .....................................................................105

........................................................109

....................................................................................................109

n ....................110

4.3.2.1. Về việc điền từ .....................................................................................................111

4.3.2.2. Về tiến trình phát triển của thể loại từ..............................................................113

4.3.2.3. Về từ nhạc và mối quan hệ giữa từ với âm nhạc ..............................................114

4.3.2.4. Về thao tác điền từ và từ luật..............................................................................117

4.5. Thể thức .....................................................................................................................121

.............................................................................121

...........................................................................................................................................126

4.6. Nộ ........................................................................128

TIỂU KẾT ........................................................................................................................150

..........................................................................................................152

.........................156

.......................................................156

TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................................158

Tài liệu tham khảo tiếng Việt: ........................................................................................158

Tài liệu tham khảo Hán Nôm: ........................................................................................166

:.........................................................................................................168

PHỤ LỤC..............................................................................................................................1

2.1 ............................................................................................................................1

......................................1

2.2 ..........................................................................................................................12

KHẢO BIỆ .................................................12

QUA CÁC TRUYỆN KÍ, TIỂU THUYẾT......................................................................12

2.3 ..........................................................................................................................19

iv

KHẢO BIỆ .................................................19

QUA CÁC THI VĂN TẬP................................................................................................19

2.4 ..........................................................................................................................44

..............................................44

..............................................44

4.1 ..........................................................................................................................49

.....................................49

1

PHẦ

s

ề

.

Từ

ại quan trọ ối với văn học các

nước Đông Á. Nghiên cứu thể loại từ

ự đối sánh với thể loại

này ở Trung Quốc và các nước Đông Á khác là hướng mở, không những có thể góp

phần làm sáng tỏ quy luật tiếp thu, kế thừa, sáng tạo của văn học dân tộc mà còn giúp

nhìn nhận nền văn học quá khứ của dân tộc trong những tương quan rộng hơn.

ạ

.

, nghiên

.

2

.

.

-

.

,

).

(c

.

. Trong kh ế

.

3

Nôm , ,

.

ng , ,

…

.

Trong khi phân tích, giả

.

.

như , , c, v.v…

ệ

Bản sắc (本色): hay bản sắc đương hàng (當行本色), chỉ đặc trưng âm nhạc,

trữ tình, dụng điển… của từ, phân biệt với thơ ca.

4

Bi mĩ (悲美): cái bi trong từ, thiên về tình buồn, sử dụng nhiều từ

tâm trạng buồn, coi đó như một đặc trưng về cảm xúc và ngôn ngữ thể loại.

Biến cách (變格): hay biến thể (變体), các thể thức khác ngoài chính thể.

Biệt thị nhất gia (別是一家): quan niệm coi từ là thể loại phân biệt với thơ ca,

ngang hàng với thơ ca.

Cảnh giới (境界): hay cảnh giới nghệ thuật, vừa là ý cảnh, vừa là tâm cả

ẩm từ.

Chính thể (正体): Một điệu từ có thể có nhiều dạng thức không hoàn toàn

tương đồng. Chính thể, hay chính cách (正格 ạng thức cách luật chính thức

(được xem là chuẩn thức) của một bài từ, được ghi nhận trong các sách về từ phổ,

đồ phổ, từ luật.

Chương pháp (章法): Trình tự triển khai một bài từ, bố cục tổng thể của một bài từ.

Cô điệu (孤調): điệu thức chỉ được sử dụng một lần duy nhất trong từ sử.

Cú thức (句式): kiểu câu trong từ. Trong từ sử dụng 11 kiểu câu, từ câu 1 chữ

đến câu 11 chữ.

Dĩ thi vi từ (以詩為詞): lấy thơ làm từ, chỉ việc sử dụng các thủ pháp nghệ

thuật của thơ áp dụng sang lĩnh vực điền từ.

Dĩ văn vi từ (以文為詞): lấy văn làm từ, chỉ việc áp dụng chất liệu, các thủ

pháp của văn (văn ngôn) sang lĩnh vực điền từ.

Diễm khoa (艷科): quan điểm coi từ là văn học giải trí trước chén dưới trăng

(樽前月下-tôn tiền nguyệt hạ), ca đài vũ tạ (歌臺舞謝), coi trọng cái đẹp về ngôn từ,

sự miêu tả nữ sắc, ợng nhân vậ từ.

5

Diễm mĩ (艷美): sự mô tả về nữ sắc, cảnh đẹp, lối chuộng dùng mĩ từ trong từ.

Dụng sự (用事): cũng như dụng điển (用典), chỉ cách sử dụng điển tích, điển

cố trong từ.

Điền từ (填詞): cũng như tác từ, chỉ việc sáng tác theo thể loại từ, có thể là

dựa vào nhạc phổ để điền lời, có thể là dựa vào khung cách luật (đồ phổ) hay trước

tác của từ nhân đi trước để điền lời.

Khuyết (闕 (trong trường hợp bài từ chỉ có một đoạ

(trong trường hợp bài từ có nhiều đoạ 雙

調 - , 三疊 - ).

Lãnh cú (領句): hay lãnh cú tự (領句字), chỉ 1, 2, 3, hoặ ữ trong

câu có vai trò dẫn khởi ý nghĩa của câu, hoặ ạn trong bài từ.

(連章詞

.

Mạn từ (慢詞): chỉ các bài từ dài. Trong luận án, khái niệm này dùng thông

với khái niệm trường điệu (長調).

Phân cương (分疆): hay thi từ phân cương (詩詞分疆), chỉ sự khác biệt giữa thơ

và từ về thể thức, phạm vi đề tài, hình tượng nhân vật chính, các thủ pháp nghệ thuật…

cùng thái độ coi thơ là mạnh mẽ, tao nhã, tôn quý… coi từ là thấp kém, ủy mị như: thi

trang từ tục (詩莊詞俗), thi nhã từ tục (詩雅詞俗), thi tôn từ ti (詩尊詞卑)…

Phiến (片): một đoạn trong một bài từ. Trong từ, phân chia theo phiến gồm 4

loại: đơn phiến (單片, dùng thông với đơn điệu, gồm 1 đoạn), song phiến (雙片,

6

dùng thông với song điệu, chỉ các bài từ gồm 2 đoạn), tam điệp (三疊, chỉ các bài từ

gồm 3 đoạn), tứ điệp (四疊, chỉ các bài từ gồm 4 đoạn).

Quá phiến (過片): hay quá biến (過變), câu khởi đầu của đoạn thứ 2 trong

một bài từ hai đoạn (song phiến), có nhiệm vụ thừa tiếp ý của đoạn trên dẫn khởi

cho ý đoạn dưới.

Thi hóa (詩化): chỉ sự ảnh hưởng của th

ến từ, khiến từ thi dư (詩餘) có xu hướng dịch chuyển về địa hạt của thơ.

Tiểu đạo (小道): quan điểm cho từ là “cái đạo nhỏ nho”, bạc kĩ (薄技)…

không coi trọng thể loại từ.

Tiểu lệnh (小令), trung điệu (中調), trường điệu (長調): sự phân chia từ theo

độ dài tác phẩm, theo quan điểm của Cố Tòng Kính (顧從敬) thời Minh trong Loại

biên Thảo Đường thi dư (類編草堂詩餘): Tiểu lệnh gồm các bài từ dài 58 chữ trở

xuống, trung điệu: từ 59 chữ đến 90 chữ; trường điệu: từ 91 chữ trở lên.

Từ đề (詞題): nhan đề các bài từ, để khu biệt nội dung bài này với bài khác,

nhất là các bài cùng điệu do cùng một tác giả sáng tác.

Từ điệu (詞調): các điệu thức của từ, như: Nguyễn lang quy, Thập lục tự lệnh,

Mãn đình phương, Như mộng lệnh… Từ điệu cho biết cách luật của các bài từ.

Từ học (詞學): sử dụng theo hai hàm nghĩa: 1/ Chỉ thể loại từ nói chung, 2/

Chỉ những nghiên cứu về từ (như khởi nguyên của từ, từ nhạc, thể thức, từ luật…).

Từ luật (詞律): tức âm luật, hoặc cách luật của từ. Trong luận án, khái niệm

này về cơ bản dùng với hàm nghĩa là cách luật của từ.

7

Từ nhân (詞人 (詞家 ời làm từ, nói chung,

không nhất thiết phải là từ gia lớ , thi gia.

Từ phái (詞派): các lưu phái từ Hoa gian, phái Uyển ước, phái Hào

phóng, phái Cách luật…

(詞風 .

Từ phổ (譜): mang hai hàm nghĩa: 1/ Khi từ còn phụ thuộc vào âm nhạc, từ

phổ tức âm phổ (音譜), nhạc phổ (樂譜), là bản nhạc mà người làm từ sẽ dựa vào

đó để điền lời; 2/ Khi từ thoát li khỏ ạc, từ phổ chỉ đồ phổ (圖

譜), tức hệ thống khung cách luật của các điệu từ.

Từ sử (詞史): lịch sử thể loại từ, diễn tiến của thể loại từ trong lịch sử, bao

gồm cả phương diện sáng tác và lí luận từ học.

Từ thoại (詞話): những bàn luận, phê bình về từ.

Từ tự (詞序): chỉ chung lời tựa, lời dẫn của các bài từ.

Từ vận (詞韻): cách dùng vần trong thể loại từ, có sự phân biệt so với thơ ca,

nhất là thơ cận thể.

Tự độ khúc (自度曲): cũng gọi là tự chế khúc (自制曲), chỉ việc các tác giả tự

viết nhạc rồi điền lời vào bản nhạc đó để tạo ra điệu từ mới.

Ý cảnh (意境): chỉ sự mô tả hiện thực cuộc sống và sự biểu hiện tư tưởng, tình

cảm trong từ.

8

ệ in nghiêng

1

.

,

.

.

,

- , th

.

Đây ,

.

1

Phần này mang tính chất thích nghĩa một số khái niệm, thuật ngữ từ học thường dùng trong luận án. Một số

khái niệm, thuật ngữ trên sẽ được trình bày sâu hơn ở Phụ lục 2.1.

9

4 chương như sau:

Chƣơng 1: ứu thể loại từ Việt Nam

Chƣơng 2: Thể loại từ ở các nƣớc trong khu vực và thực trạng sáng tác từ

tại Việt Nam

Chƣơng 3: Thể loại từ Việt Nam từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XVIII: Tiếp

nhận và tái tiếp nhận

Chƣơng 4: Thể loại từ Việt Nam thế kỉ XIX: Thừa tiếp và phát huy

10

Chƣơng 1

TỔ ỨU THỂ LOẠI TỪ VIỆT NAM

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu thể loại từ Việt Nam

, như ,

2

.

ừ những năm 50 của thế kỉ XX trở đi, trong một số sách, các tác

giả Việt Nam có những nỗ lực nhất định nhằm giới thiệu một số kiến thức cơ bản về

thể loại từ , Thơ ca Việt

Nam hình thức và thể loại ,

- ,

, Cổ duệ từ - Khúc hát gõ mái chèo

3

; thảng hoặc có

2

(余傳棚 - [175], Lưu Nghiêu Dân

(劉堯民 (張仲謀

g (唐圭章 [181], v.v…

3

, trong số 4 ví dụ về từ - khúc mà tác giả đưa ra chỉ có một bài thuộc thể từ,

theo điệu Hành lộ nan (điệu này ít gặ ểu tác giả trích dẫn theo nguồn tư liệu

nào, chỉ biết rằng tác phẩm trích dẫn không đúng thể thức của điệu từ được từ phổ ghi nhận. Về đặc trưng thể

loại, trong một đoạn văn ngắn 6 dòng, thông tin do tác giả cung cấp ít nhất đã sai 3 điểm căn bản. Cho rằng:

“Lối từ - khúc của Tầu có nhiều điệu, song đều là biến thể của cổ thi cả”, cách hiểu như vậy mơ hồ, dường

như chỉ căn cứ vào hình thức của thể từ và thể khúc ẫn đến nhận định sai về nguồn gốc thể loại. Lại

nói: “Tuy mỗi một khúc có một tên riêng, song có thể gọi tóm lại là Trúc chi từ, đặt câu dài ngắn, nhiều ít

không có luật nhất đị . Từ và khúc đều có nhiều điệu khác nhau. Trúc chi

từ chỉ là một trong mấy ngàn thể thức khác nhau của từ, hơn nữa cũng không phải thể thức đặc trưng cho lối

câu “dài ngắn không đồng đều” (trường đoả , chưa từng

có tác giả nào dùng tên điệu Trúc chi từ làm tên gọi chung cho thể loại từ, huống chi là cả thể từ và thể khúc

, , không có cái được gọi là “nhiều ít không có cách luật nhất định”. v.v…

Nếu ở Quốc văn cụ thể Bùi Kỉ cho từ - khúc là dạng thức biến thể từ cổ thi, thì các tác giả sách Thơ ca Việt

Nam hình thức và thể loại lại nhầm lẫn khi cho “từ - khúc là tên gọi chung cho tất cả những bài hát cổ của

Trung Quốc, hoặc có tính chất dân gian, hoặc do văn nhân nghệ sĩ dựa theo lối Sở từ, nhạc phủ mà sáng tác”.

Thể loại từ được vận dụng trong sáng tác từ thời Đường, đến Vãn Đường số lượng tác phẩm dần tăng hơn

11

một số bài nghiên cứu sâu hơn nhưng vẫn không đủ cung cấp cho độc giả những

thông tin tổng quan về thể loại này, không đủ để

.

.

Trong văn học Việt Nam, số lượng các sáng tác từ

. Vì vậy, việc

nghiên cứu thể loạ .

ề

Về bài từ đầu tiên và tác giả của nó: sư Khuông Việt” (Tạp chí Văn học,

số 6 - 1974) [120 [28

n

.

, vấn đề văn bản tác phẩ ợc các nhà nghiên

cứu tiếp tục triển khai. Với bài “Về bài Vương lang quy từ - Khảo sát và giải mã văn

bản” (Tạp chí Văn học, số 1 - 1995) tác giả Nguyễn Đăng Na lưu ý độc giả về “luật

phá cách”, đến “sóng dao động” của cấu trúc thể loại từ [69]. Nếu như Hoàng Văn

Lâu cho điệu Nguyễn lang quy không có biến thể thì Nguyễn Đăng Na khảo sát các

bài từ cùng điệu trong Toàn Tống từ và tìm thấy hai biến thể của điệu từ này. Trên

cơ sở mô hình hóa hai biến thể trên, tác giả xét khả năng tăng giảm số chữ ở các câu,

từ đó đi đến xác lập một văn bản mà ông cho là hợp lý, văn bản này nghiêng theo

văn bản bài từ được ghi trong Đại Việt sử kí toàn thư. Bài viết của tác giả Nguyễn

Đăng Na công phu, biện giải sắc bén, song có một số điể , đặc

trước, nhưng số lượng chưa thật lớ “phát triển có đến

hàng mấy trăm điệu, không thể kể xiế .