Thế giới biểu tượng trong Điêu tàn của Chế Lan Viên

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC QUY NHƠN

NGUYỄN QUỐC TOÀN

THẾ GIỚI BIỂU TƢỢNG

TRONG ĐIÊU TÀN CỦA CHẾ LAN VIÊN

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8222012

Ngƣời hƣớng dẫn: TS. Võ Nhƣ Ngọc

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa được ai công bố trong

bất kì công trình nào.

Ngƣời cam đoan

Nguyễn Quốc Toàn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề .....................................................................................................2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................5

4. Phương pháp nghiên cứu.....................................................................................5

5. Đóng góp của luận văn........................................................................................6

6. Cấu trúc luận văn.................................................................................................6

Chƣơng 1. VẤN ĐỀ BIỂU TƢỢNG VÀ CƠ SỞ HÌNH THÀNH BIỂU TƢỢNG

TRONG ĐIÊU TÀN ..................................................................................................7

1.1. Vấn đề biểu tƣợng trong văn hoá và văn học ..............................................7

1.1.1. Biểu tượng - từ góc nhìn văn hóa ..............................................................7

1.1.2. Biểu tượng - từ góc nhìn văn học ............................................................11

1.2. Đặc trƣng và chức năng của biểu tƣợng trong văn học............................17

1.2.1. Đặc trưng của biểu tượng trong văn học .................................................17

1.2.2. Chức năng của biểu tượng trong văn học ................................................21

1.3. Cơ sở hình thành biểu tƣợng trong Điêu tàn.............................................24

1.3.1. Hiện thực cuộc sống và dấu ấn Chiêm Thành .........................................24

1.3.2. Tư duy tôn giáo và cảm quan triết mỹ.....................................................27

Chƣơng 2. GIÁ TRỊ BIỂU TRƢNG CỦA BIỂU TƢỢNG TRONG ĐIÊU TÀN.....31

2.1. Biểu tƣợng gắn với sự tàn vong của Chiêm Thành...................................31

2.1.1. Tháp Chàm...............................................................................................31

2.1.2. Chiêm nữ..................................................................................................36

2.2. Biểu tƣợng gắn với sự hủy hoại của con ngƣời..........................................40

2.2.1. Xương - máu ............................................................................................41

2.2.2. Hồn - Mộ..................................................................................................45

2.3. Biểu tƣợng gắn với những chiều kích của vũ trụ ......................................50

2.3.1. Trăng - Sao...............................................................................................50

2.3.2. Hương - Hoa ............................................................................................54

Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG BIỂU TƢỢNG TRONG ĐIÊU TÀN59

3.1. Xây dựng biểu tƣợng bằng ngôn ngữ nghệ thuật tân kỳ ..........................59

3.1.1. Ngôn ngữ nghệ thuật ám gợi ...................................................................59

3.1.2. Thủ pháp tạo nghĩa phong phú ................................................................65

3.2. Xây dựng biểu tƣợng bằng tƣ duy nghệ thuật mới lạ...............................71

3.2.1. Tư duy nghệ thuật tương phản.................................................................71

3.2.2. Tư duy nghệ thuật tương hợp ..................................................................79

3.3. Biểu tƣợng trong không gian và thời gian nghệ thuật..............................84

3.3.1. Biểu tượng trong không gian nghệ thuật .................................................84

3.3.2. Biểu tượng trong thời gian nghệ thuật.....................................................88

KẾT LUẬN..............................................................................................................92

CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN TRỰC TIẾP ĐỀ TÀI.................95

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................96

QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ (BẢN SAO)

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Biểu tượng có một vị trí vô cùng quan trọng trong đời sống con

người. Biểu tượng xuất hiện trong phong tục, tập quán, tôn giáo, tín ngưỡng, các

loại hình nghệ thuật… Vì biểu tượng tồn tại quanh chúng ta, nên việc giải mã

những ẩn ngữ do biểu tượng đặt ra là vô cùng cần thiết. Trong văn học, biểu

tượng được sử dụng như một mã nghệ thuật quan trọng, thể hiện cái nhìn độc

đáo của nhà văn về thế giới. Bản chất của văn học là phản ánh cuộc sống bằng

hình tượng, nên hình tượng, mà cao hơn là biểu tượng luôn dồn nén các tầng

nghĩa, mở ra khoảng không cho tác phẩm. Việc sử dụng biểu tượng trong thơ đã

có từ rất sớm trong văn học Đông - Tây. Trong văn học Việt Nam, từ thời trung

đại, các nhà thơ thường sử dụng hình ảnh ẩn dụ để hướng đến nguyên tắc diễn

đạt theo tinh thần “ý tại ngôn ngoại”. Đến Thơ mới, biểu tượng mở ra một

khoảng chân không, trống trải, mời gọi sự liên tưởng của người đọc và xem nó

như một phương thức nghệ thuật để thể hiện những vấn đề cuộc sống.

1.2. Trong phong trào Thơ mới, Chế Lan Viên với tập Điêu tàn đã băng

qua bầu trời thi ca Việt Nam với vừng sáng huy hoàng, rực rỡ và rợn ngợp. Vừa

xuất hiện trong phong trào Thơ mới, Chế Lan Viên đã khiến bao người kinh

ngạc bởi cách cảm nhận thế giới bằng ấn tượng và trực giác, chiêm nghiệm và

triết lý; bởi cách xây dựng các lớp hình tượng mới mẻ bằng một thứ ngôn ngữ

biến hóa, độc đáo, quái đản và tân kỳ; bằng lối diễn đạt mới lạ, ám ảnh, giăng

mắc và mê hoặc. Đến với thế giới Điêu tàn của Chế Lan Viên, chúng ta như

bước vào “cái tháp Chàm chắc chắn, lẻ loi, bí mật” (Hoài Thanh), bước vào một

lâu đài kỳ diệu và bí ẩn mà càng tìm tòi khám phá, chúng ta càng phát hiện thêm

nhiều giá trị có ý nghĩa lớn lao về nội dung cũng như hình thức nghệ thuật…

1.3. Thơ Chế Lan Viên là một thế giới nghệ thuật đặc sắc và một trong

những khía cạnh của sự đặc sắc ấy phải kể đến hệ thống biểu tượng. Biểu tượng

2

thể hiện sức nghĩ, sức cảm của một tâm hồn thơ không ngừng tỏa sáng, góp phần

tạo nên sự đa dạng cho bộ mặt văn học nước nhà. Chính điều này đã cuốn hút

chúng tôi nghiên cứu Thế giới biểu tượng trong Điêu tàn của Chế Lan Viên. Đề

tài của chúng tôi không chỉ cho thấy các lớp ý nghĩa đằng sau hệ thống biểu

tượng trong thơ ông, mà qua đó còn cho thấy những nỗ lực tìm kiếm những

phương thức nghệ thuật phù hợp để thể hiện những vấn đề mới của cuộc sống và

con người hiện đại.

2. Lịch sử vấn đề

Với sự nghiệp thơ ca dày dặn mang đậm hơi thở, tinh thần thời đại, Chế

Lan Viên nổi lên trong nền thơ ca Việt Nam như là một trong những hiện tượng

thơ mang tầm thế kỷ. Từng chặng đường thơ của ông luôn được nhiều nhà phê

bình văn học uy tín theo dõi sát sao. Hầu hết các nhà nghiên cứu về Chế Lan

Viên đều đánh giá ông là nhà thơ tài năng về mọi phương diện và phân tích đúng

đắn quá trình sáng tác: sự chuyển biến tư tưởng, quan niệm và thi pháp biểu hiện

qua từng thời kỳ và khẳng định sự đóng góp đáng kể của Chế Lan Viên vào tiến

trình hình thành và phát triển của thơ ca Cách mạng. Riêng tập Điêu tàn, các

công trình nghiên cứu cũng được tiếp cận ở nhiều góc độ: có bài viết về tập thơ,

có bài viết về bài thơ, có bài nghiên cứu về ngôn ngữ, hình ảnh, thể loại… Xuất

phát từ mục đích nghiên cứu, góc độ nghiên cứu khác nhau, họ đã khám phá

được nhiều giá trị của tập thơ này, khẳng định được tầm vóc, vị trí, vai trò của

Chế Lan Viên trong nền văn học Việt Nam hiện đại.

Riêng vấn đề nghiên cứu hình tượng và biểu tượng trong thơ Chế Lan Viên

nói chung, trong Điêu tàn nói riêng, cũng có một số công trình nghiên cứu đề cập.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Bình nhận xét: “Thế giới hình ảnh thơ Chế

Lan Viên thật phong phú: có hình ảnh tả thực, có hình ảnh biểu tượng, ẩn dụ, có

hình ảnh thuộc cảm nhận mơ hồ của cõi tâm linh” [31, 239].

Đoàn Trọng Huy trong công trình Nghệ thuật thơ Chế Lan Viên đã chia

hình ảnh đặc trưng cho thơ Chế Lan Viên gồm ba loại: hình ảnh vừa thực vừa ảo,

3

hình ảnh biểu tượng - tượng trưng, hình ảnh liên kết hay hình ảnh chùm [49, 57].

Nguyễn Văn Long chỉ ra phương thức xây dựng thế giới hình ảnh thơ Chế

Lan Viên trong Điêu tàn: “Khả năng sáng tạo hình ảnh đã bộc lộ ngay từ tập thơ

đầu tay: Điêu tàn. Nhưng Điêu tàn nghiêng về tạo hình ảnh bằng tưởng tượng,

thậm chí sa vào những hình ảnh quái dị, có màu sắc siêu thực” [61, 91].

Huỳnh Văn Hoa có nhận xét về hình ảnh thơ trong Điêu tàn: “Trong thơ

Chế Lan Viên có hai loại hình ảnh: một loại hình ảnh có tính chất hiện thực và

một loại hình ảnh có tính chất ẩn dụ tượng trưng. Loại thứ hai này mới là những

gì tiêu biểu cho thế giới nghệ thuật thơ Chế Lan Viên (…). Hầu hết hình ảnh

trong thơ ông, kể cả trước và sau năm 1945, đều cơ bản tồn tại dưới dạng biểu

tượng, tượng trưng, khái quát. Những xương, sọ đầu lâu, thành quách tượng đài,

tháp, tháng ngày biền biệt, mùa xuân, mùa thu...và những hình ảnh về đất nước,

con người, nhân dân (sau 1945)...đều mang giá trị ẩn dụ. Nói thơ của Chế Lan

Viên là thơ của hệ thống những biểu tượng, ẩn dụ không có gì là quá đáng”

[43,156].

Nguyễn Bá Thành cắt nghĩa phương thức tạo nên vẻ đẹp độc đáo của biểu

tượng trong thơ Chế Lan Viên: “Chế Lan Viên có một lối liên tưởng tạo những

hình ảnh, những biểu tượng tượng trưng vừa sinh động cụ thể, vừa trừu tượng,

vô hình, khó nắm bắt” [73, 184].

Ngô Thị Kết sau khi chỉ ra sự vận động của cái tôi trữ tình thơ Chế Lan

Viên trước và sau cách mạng đã nhận định: “Do quan điểm sáng tác và nội dung

phản ánh khác nhau dẫn tới ý nghĩa hình ảnh khác nhau. Hệ thống hình ảnh ở

Điêu tàn gợi liên tưởng đến đau thương, hoang phế, đổ nát gắn với hình ảnh của

quá khứ, hình ảnh phi hiện thực. Trái lại, ở tập Ánh sáng và phù sa do thi sĩ đã

được ánh sáng tư tưởng của Đảng, phù sa của cuộc đời bồi đắp nên hình ảnh thơ

biểu tượng cho niềm vui của cuộc sống mới, gắn với tương lai tốt đẹp và gần gũi

với cuộc sống đời thường” [54, 80]. Tác giả cũng chỉ ra sự vận động của biểu

tượng thơ từ Điêu tàn đến Ánh sáng và phù sa có mối quan hệ trực tiếp với cái

4

tôi trữ tình: “Từ cái tôi cô đơn buồn đau, bế tắc gắn với hình ảnh giàu sức biểu

tượng trong Điêu tàn, tới cái tôi hòa hợp riêng chung, trở về với nhân dân, đất

nước gắn với hình ảnh chân thực, mĩ lệ ở Ánh sáng và phù sa và cả hai tập

“Điêu tàn” và “Ánh sáng và phù sa” đều xuất hiện những hình ảnh mang ý nghĩa

biểu tượng” [54, 81].

Nghiên cứu về biểu tượng trong Điêu tàn, đáng chú ý nhất là Chế Lan Viên

thi sĩ tiền chiến của Hoàng Diệp. Công trình này, Hoàng Diệp đã minh xác tương

đối thuyết phục những nguyên lý, những chứng giải đưa đến sự hình thành của

những biểu tượng: “ma Hời”, “Tháp Chàm”, “Gạch Chàm”, “thành Bình Định” và

cuộc sống của nhà thơ ở Bình Định. Đồng thời, Hoàng Diệp cũng có đề cập đến thế

giới của Cõi Ta - Cái ta, của âm phủ, của àu sắc và âm thanh hiện diện trong Điêu

tàn. Tác giả đánh giá rất cao sự hiện diện của Điêu tàn trên thi đàn dân tộc lúc bấy

giờ: “Với Điêu tàn, nghệ thuật thi ca của Chế Lan Viên đã đạt tới cao độ, ngoài

nhãn tuyến của chúng ta. Nó tích luỹ được cái dạt dào của thác đổ, cái mênh mông

của đại dương. Nó đượm vẻ oai linh của núi rừng. Nó nhuốm màu thần bí của cõi

chết” [36, 132]. Tiếc rằng, những vấn đề Hoàng Diệp đề cập mới chỉ là căn

nguyên, là tiền đề hình thành các biểu tượng trong thơ chứ chưa đi vào làm rõ ý

nghĩa của những biểu tượng ấy trong Điêu tàn.

Điểm qua lịch sử vấn đề, có thể thấy rằng, thơ Chế Lan Viên nói chung,

tập Điêu tàn nói riêng được giới nghiên cứu, phê bình đặc biệt quan tâm. Càng

về sau, các công trình nghiên cứu về thơ Chế Lan Viên càng chuyên sâu hơn, đề

cập đến nhiều vấn đề tinh vi và phức tạp trong thơ ông, trong đó có biểu tượng

trong Điêu tàn. Tuy nhiên, đó hầu hết là những bài viết ngắn, đề cập đến từng

khía cạnh nhỏ của vấn đề, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách toàn

diện. Luận văn của chúng tôi là một hướng nghiên cứu, một đóng góp mới trên

cơ sở tiếp thu thành tựu của những người đi trước để tìm hiểu, khám phá sâu sắc

hơn, biện chứng hơn Thế giới biểu tượng trong Điêu tàn của Chế Lan Viên.

5

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu: Mục đích của đề tài là tìm hiểu thế giới biểu

tượng trong Điêu tàn, vì vậy đối tượng chính để khảo sát là toàn bộ các bài thơ

trong tập Điêu tàn Chế Lan Viên. Những tập thơ khác sau Cách mạng và các tác

phẩm văn xuôi, tiểu luận, phê bình, tạp văn của ông được xem là tài liệu tham

khảo quan trọng, soi sáng nhiều vấn đề trong quá trình nghiên cứu.

- Phạm vi nghiên cứu: Tuy tìm hiểu thế giới biểu tượng trong Điêu tàn của

Chế Lan Viên trong tính chỉnh thể giữa nội dung và hình thức, nhưng luận văn

chỉ tập trung nghiên cứu trên những phương diện nổi bật nhất. Đó là: vấn đề biểu

tượng và cơ sở hình thành biểu tượng trong Điêu tàn của Chế Lan Viên; giá trị

biểu trưng cùng nghệ thuật xây dựng hệ thống biểu tượng gắn với cảm quan triết

mỹ của nhà thơ.

4. Phƣơng pháp nghiên cứu

- Phương pháp văn học sử: Nghiên cứu một tác giả cụ thể, chúng tôi

không tách rời, biệt lập mà đặt trong mối quan hệ với trào lưu cùng thời. Vì văn

học là một quá trình lịch sử - hiện thực, một quá trình lịch sử - sáng tạo, cho nên

mỗi hiện tượng văn học thường có định hướng của cả phong trào. Tìm hiểu thế

giới biểu tượng trong Điêu tàn của Chế Lan Viên, chúng tôi đặt trong mối quan

hệ giữa tác giả và trào lưu, tác phẩm và thời đại…

- Phương pháp thi pháp học: Luận văn sẽ đi vào khảo sát tần số xuất hiện

hệ thống biểu tượng trở đi trở lại như ám ảnh nghệ thuật trong Điêu tàn của Chế

Lan Viên, và hệ thống các phương thức, phương tiện tham gia cấu thành chỉnh

thể nghệ thuật đó.

- Phương pháp liên ngành: Luận văn vận dụng yếu tố hỗ trợ của các

phương pháp nghiên cứu văn học khác như: văn hóa học, tâm lý học, phê bình

văn học, so sánh văn học, ngôn ngữ văn học… từ đó phân tích, tổng hợp, so sánh

để thấy được giá trị biểu trưng và nghệ thuật xây dựng thế giới biểu tượng trong

Điêu tàn của Chế Lan Viên.

6

5. Đóng góp của luận văn

- Chế Lan Viên là nhà thơ lớn của dân tộc, là hiện tượng thi ca độc đáo của

thế kỉ XX. Nhiều người đã quan tâm nghiên cứu thơ Chế Lan Viên từ rất sớm,

trong đó có một số bài nghiên cứu biểu tượng nghệ thuật thơ ông. Nhưng nhìn

chung đó là những bài viết ngắn, đề cập từng yếu tố cụ thể của từng tác phẩm,

chưa có công trình nào nghiên cứu toàn diện. Luận văn là công trình chuyên biệt

đầu tiên nghiên cứu thế giới biểu tượng trong Điêu tàn của Chế Lan Viên.

- Luận văn lý giải mối liên hệ hữu cơ của hệ thống biểu tượng trong Điêu

tàn, tìm hiểu các nghệ thuật xây dựng thế giới biểu tượng đó trong mối quan hệ

biện chứng với lịch sử, thời đại.

6. Cấu trúc luận văn

Ngoài các phần: Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, Nội dung luận văn

được triển khai theo ba chương:

Chƣơng 1: Vấn đề biểu tượng và cơ sở hình thành biểu tượng trong Điêu tàn

Chƣơng 2: Giá trị biểu trưng của biểu tượng trong Điêu tàn

Chƣơng 3: Nghệ thuật xây dựng biểu tượng trong Điêu tàn