Tản văn của Nguyễn Quang Thiều

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐỖ NGỌC HẠNH NHUNG

TẢN VĂN CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2019

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐỖ NGỌC HẠNH NHUNG

TẢN VĂN CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU

Ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN ĐỨC HẠNH

THÁI NGUYÊN - 2019

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Những nội dung

trong luận văn “Tản văn của Nguyễn Quang Thiều” là do tôi thực hiện dưới sự

hướng dẫn trực tiếp của PGS. TS. Nguyễn Đức Hạnh. Các kết quả nêu trong

luận văn là trung thực và chưa từng công bố trong các công trình khác. Mọi

tham khảo trong luận văn đều được ghi trong mục tham khảo với tên tác giả,

tên công trình và thời gian rõ ràng. Nếu không đúng như đã nêu trên, tôi xin

hoàn toàn chịu trách nhiệm về đề tài của mình.

Tác giả Luận văn

Đỗ Ngọc Hạnh Nhung

ii

LỜI CẢM ƠN

Sau hai năm nghiên cứu và học tập tại Trường Đại học Sư phạm - Đại học

Thái Nguyên, đến nay tôi đã hoàn thành chương trình khóa học Thạc sỹ chuyên

ngành Văn học Việt Nam và hoàn thành luận văn: “Tản văn của Nguyễn

Quang Thiều”.

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám

hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm - Đại học

Thái Nguyên cùng các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy và giúp đỡ trong

suốt quá trình học tập tại trường.

Tác giả xin chân thành cảm ơn nhà văn Nguyễn Quang Thiều, tác giả cuốn

tản văn “Mùi của kí ức”; “Có một kẻ rời bỏ thành phố” đã cung cấp nhiều thông

tin và tư liệu quý báu để tôi hoàn thành cuốn luận văn này!

Đặc biệt, tác giả luận văn xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng

viên hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Đức Hạnh, người thầy luôn tận tình hướng

dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn!

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đồng

nghiệp đã giúp đỡ, động viên tôi hoàn thành luận văn này.

Tác giả Luận văn

Đỗ Ngọc Hạnh Nhung

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................i

MỤC LỤC............................................................................................................iii

MỞ ĐẦU..............................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề..................................................................................................2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................6

4. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................7

5. Nhiệm vụ của luận văn ....................................................................................8

6. Đóng góp mới của luận văn.............................................................................9

7. Cấu trúc của luận văn ......................................................................................9

PHẦN NỘI DUNG.............................................................................................10

Chương 1: TẢN VĂN CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU TRONG TẢN

VĂN VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI.........................................................................10

1.1. Vài nét về nhà văn Nguyễn Quang Thiều và các sáng tác của ông............10

1.1.1. Tiểu sử .....................................................................................................10

1.1.2. Quá trình sáng tác và giải thưởng............................................................11

1.1.3. Quan điểm sáng tác của Nguyễn Quang Thiều .......................................13

1.2. Tản văn của Nguyễn Quang Thiều trong bộ phận tản văn Việt Nam

đương đại.................................................................................................16

1.2.1. Khái niệm về tản văn...............................................................................16

1.2.2. Khái quát về tản văn Việt Nam đương đại..............................................17

1.2.3. Tản văn Nguyễn Quang Thiều - Một tiếng nói độc đáo trong tản văn

Việt Nam hôm nay...................................................................................21

Tiểu kết Chương 1 .............................................................................................24

Chương 2: HOÀI NIỆM VỀ VĂN HÓA LÀNG QUÊ VIỆT NAM VÙNG

BẮC BỘ TRONG TẢN VĂN CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU.......................25

2.1. Tình yêu và sự luyến tiếc cho những giá trị văn hóa truyền thống của

làng quê Việt Nam đang mai một..............................................................25

iv

2.1.1. Văn hóa kiến trúc của làng quê trong quá trình đô thị hóa .....................26

2.1.2. Văn hóa ẩm thực của làng quê đồng bằng Bắc bộ ..................................34

2.1.3. Văn hóa tâm linh, tín ngưỡng, phong tục, tập quán của làng quê

đồng bằng Bắc bộ ......................................................................................45

2.2. Tình yêu và niềm tự hào dành cho những người dân quê - chủ thể

sáng tạo, bảo tồn và truyền lại những giá trị văn hóa truyền thống ..........51

2.2.1. Người dân quê Bắc Bộ - chủ thể sáng tạo giá trị văn hóa truyền

thống của làng quê.....................................................................................51

2.2.2. Người dân quê Bắc Bộ - chủ thể tiếp nhận, thưởng thức, lưu giữ và

bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống..........................................................53

Tiểu kết chương 2..............................................................................................56

Chương 3: MỘT SỐ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT TỰ SỰ ĐẶC SẮC

TRONG TẢN VĂN CỦA NGUYỄN QUANG THIỀU. .....................................57

3.1. Hình tượng người trần thuật .......................................................................57

3.1.1. Hình tượng người trần thuật thi sĩ . .........................................................58

3.1.2. Hình tượng người trần thuật triết luận.....................................................64

3.2. Biểu tượng nghệ thuật trong tản văn Nguyễn Quang Thiều ......................69

3.2.1. Hình tượng làng Chùa - biểu tượng cho văn hóa làng quê đồng

bằng Bắc Bộ ..........................................................................................70

3.2.2. Hình tượng bà và mẹ - biểu tượng cho những người nông dân Bắc

Bộ tài hoa và tình nghĩa.........................................................................73

3.3. Ngôn ngữ nghệ thuật trong tản văn Nguyễn Quang Thiều ........................76

3.3.1. Ngôn ngữ giàu chất thơ ...........................................................................76

3.3.2. Ngôn ngữ giàu chất chính luận................................................................79

Tiểu kết Chương 3 .............................................................................................81

KẾT LUẬN ........................................................................................................82

TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................................................84

PHỤ LỤC...............................................................................................................

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1. Nguyễn Quang Thiều là một trong những tên tuổi sáng giá nhất của nền

văn học Việt Nam hiện đại. Ông thành công trong cả hai lĩnh vực thơ và văn

xuôi, ngoài ra ông còn là một họa sĩ không chuyên khá nổi tiếng trong nền hội

họa Việt Nam đương đại. Bạn đọc và giới nghiên cứu phê bình văn học Việt

Nam thường chú ý tìm hiểu và đánh giá về Nguyễn Quang Thiều ở tư cách một

nhà thơ xuất sắc với nhiều cách tân mới mẻ, táo bạo. Việc nghiên cứu các tác

phẩm văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều nói chung và các tập tản văn, tiểu

luận nói riêng xét về mặt thành tựu còn rất khiêm tốn, chưa thực sự tương xứng

với các giá trị tiềm ẩn trong các tác phẩm này. Đặc biệt các tập tản văn và tiểu

luận của Nguyễn Quang Thiều mới chỉ được giới thiệu sơ lược ở một số bài

báo mà chưa có một công trình nghiên cứu chuyên sâu nào tìm hiểu đánh giá

toàn diện về nó. Chính vì lý do đó, chúng tôi chọn đề tài “Tản văn của Nguyễn

Quang Thiều” để thực hiện luận văn của mình.

2. Nguyễn Quang Thiều vừa là nhà thơ, nhà văn đồng thời ông còn là một

họa sĩ. Sự giao thoa giữa các đặc trưng thể loại khác nhau là một thực tế gợi mở

nhiều vấn đề học thuật cần nghiên cứu. Thơ văn Nguyễn Quang Thiều mang

đậm nét của sự giao thoa đó. Ở đây không chỉ là sự cộng sinh thể loại trong

từng tác phẩm diễn ra như một quy luật tất yếu của văn học nghệ thuật từ ngàn

đời, mà còn là dấu vết chủ nghĩa hậu hiện đại ít nhiều tác động đến sáng tác của

Nguyễn Quang Thiều, và đã để lại những “dấu vết” trong hàng loạt cách tân táo

bạo của ông. Khi nghiên cứu vấn đề này chúng tôi muốn góp một tiếng nói nhỏ

bé nhằm nhận diện và lý giải sức sống, vẻ đẹp và cả sự phức tạp của dòng chảy

văn xuôi Việt Nam đương đại, với sự vận động và biến đổi không ngừng của nó

do tác động của bối cảnh lịch sử, bối cảnh văn hóa ở thời đại hôm nay.

3. Là một giáo viên giảng dạy môn Ngữ Văn ở trong nhà trường, nghiên

cứu về tản văn của Nguyễn Quang Thiều sẽ cho chúng tôi có thêm tư liệu bổ

ích để giảng dạy tốt hơn phần Văn học Việt Nam hiện đại.

2

4. Văn xuôi Việt Nam đương đại là một bộ phận văn học đang vận động,

biến đổi và chưa hoàn kết. Việc nghiên cứu và đánh giá về nó bao giờ cũng khó

khăn hơn việc nghiên cứu đánh giá những tác phẩm văn học đã được khẳng

định trong quá khứ. Với đề tài này, chúng tôi hy vọng sẽ đóng góp thêm một

phần tư liệu tham khảo bổ ích cho công tác dạy và học phần văn học Việt Nam

hiện đại trong nhà trường các cấp, cho những ai yêu thích và muốn tìm hiểu về

bộ phận sáng tác này.

Chính vì những lí do kể trên, chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài “Tản văn

của Nguyễn Quang Thiều” để nghiên cứu và hoàn thành chương trình thạc sĩ

của mình.

2. Lịch sử vấn đề

Đến với văn chương, Nguyễn Quang Thiều đã tự tạo cho mình một cây

bút đa dạng, chưa bao giờ nhà văn chịu bó mình trong một thể loại nhất định.

Chính điều này đã tạo nên cho văn chương đương đại một cây bút đa dạng, tài

hoa. Nguyễn Quang Thiều được mệnh danh là kẻ đa tài. Từ thơ, truyện ngắn,

tiểu thuyết, chân dung văn học, tản văn và tiểu luận, ở thể loại nào Nguyễn

Quang Thiều cũng thể hiện được một cá tính sáng tạo riêng. Là một nghệ sĩ đa

tài như vậy, Nguyễn Quang Thiều và sáng tác của ông đã có được sự quan tâm

của rất nhiều bạn đọc và của giới nghiên cứu phê bình văn học. Cho đến nay,

đã có không ít bài báo, tạp chí, các tiểu luận, các công trình nghiên cứu đánh

giá về các tác phẩm của ông trên các lĩnh vực thơ, văn xuôi và dịch thuật...Có

rất nhiều tờ báo lấy Nguyễn Quang Thiều làm nguồn đề tài như các trang báo:

Nhà báo và công luận, dân trí, vanvn.net, tạp chí sông Hương, Vnexpress, Giáo

dục và thời đại… Đặc biệt là sau khi nhà văn nhận giải thưởng thơ Hàn Quốc

thì tên tuổi ông trên các tờ báo càng nhiều.

Trước hết về mảng thơ, trong cuộc tọa đàm khoa học “Thơ Việt Nam hiện

đại và Nguyễn Quang Thiều” nhân xuất bản tập thơ “Châu thổ” Nguyễn Đăng

Điệp khẳng định: “Nguyễn Quang Thiều là một hiện tượng nổi bật trong số

3

những cây bút từ sau 1975, với những cách tân ráo riết, táo bạo”[57]. Trong

bài viết “Đám mây thơ trên cây ánh sáng” tác giả Nguyễn Việt Chiến đã viết:

“những đám mây thơ của anh vẫn cuồn cuộn sức sống thi ca nhưng lại thắp

trên cái cây ánh sáng những ngọn lửa của ngôn ngữ tình yêu và khát vọng

sống” [2], những cách tân trong thơ Nguyễn Quang Thiều là sự cần thiết cho

thơ ca Việt Nam trong quá trình hiện đại hóa và có vai trò tạo ra một diện mạo

mới cho thơ ca. Sau khi xuất bản tập “Sự mất ngủ của lửa” năm 1992, Nguyễn

Quang Thiều đã định hình một giọng điệu, ngôn ngữ riêng và mới trong thơ ca

Việt Nam hiện đại. Có thể kể đến một số công trình nghiên cứu về thơ Nguyễn

Quang Thiều như: Nguyễn Quang Thiều trong tiến trình đổi mới thơ Việt Nam

sau 1975 của Nguyễn Thị Hiền (2003); Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều - thơ ca

có thể cứu rỗi thế giới của Phùng Hiệu (2015); Sự mất ngủ của lửa hay sự thao

thức của một hồn thơ của Đông La. Những ý kiến đánh giá về sự sáng tạo, cách

tân của Nguyễn Quang Thiều được đặt trong bối cảnh không ngừng vận động

và phát triển của văn học Việt Nam đương đại. Trong số 45 gương mặt được

điểm diện thì Nguyễn Quang Thiều được xem là xu hướng cách tân đích thực

và tích cực với những vần thơ được biết đến ở những năm 90 của thế kỉ XX,

Nguyễn Quang Thiều đã góp phần làm cho thơ đương đại Việt Nam khởi hành

sang chặng đường mới. Từ những bài viết trên cho thấy thơ Nguyễn Quang

Thiều luôn nhận được sự quan tâm và ủng hộ từ phía bạn đọc và giới phê bình

văn học, điều đó khẳng định nhà thơ đã xác lập cho mình cá tính và phong cách

riêng trong nền thơ ca Việt Nam.

Nguyễn Quang Thiều không chỉ là nhà thơ tiên phong mà ông còn là cây

bút văn xuôi giàu sáng tạo và thành công, cho đến nay Nguyễn Quang Thiều đã

xuất bản 15 tập văn xuôi với các tiểu thuyết và truyện ngắn xuất sắc. Trong bài

Hộp đen - Nguyễn Quang Thiều in trên báo Văn nghệ số 17 +18 (24 - 8 -

2012), tác giả Thiên Sơn nhận định: “Truyện ngắn của Nguyễn Quang Thiều

hấp dẫn bởi chất thơ, bởi những chi tiết độc đáo và cả sắc màu kỳ ảo, chiều