Tâm lý học dị thường và lâm sàng

Paul bennett

t©m lÝ häc dÞ th−êng vμ

l©m sμng

http://www.ebook.edu.vn 2

Abnormal and clinical psychology

An introductory textbook

Paul Bennett

(First Published 2003)

Open University Press

Maidenhead - Philadelphia

http://www.ebook.edu.vn 3

Biªn dÞch:

PGS.TS. NguyÔn Sinh Phóc

Nh÷ng ng−êi tham gia dÞch:

NguyÔn Ngäc DiÖp: ch−¬ng 8, ch−¬ng 11

NguyÔn H¹nh Liªn: ch−¬ng 7, ch−¬ng 12

Lý NguyÔn Th¶o Linh: ch−¬ng 4, ch−¬ng 9

Th.S. TrÇn Thµnh Nam: ch−¬ng 2, ch−¬ng 13

Ph−¬ng Hoµi Nga: ch−¬ng 5, ch−¬ng 15

HiÖu ®Ýnh:

PGS.TS. Ng« Ngäc T¶n

http://www.ebook.edu.vn 4

lêi nãi ®Çu

§Ó cã thªm tµi liÖu tham kh¶o cho gi¶ng viªn vµ sinh viªn, Khoa T©m lÝ häc Tr−êng

§¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n - §¹i häc Quèc gia tæ chøc biªn dÞch quyÓn s¸ch:

T©m lÝ häc dÞ th−êng vµ l©m sµng cña t¸c gi¶ P. Bennett. Néi dung quyÓn s¸ch võa bao gåm

nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n l¹i võa cËp nhËt nh÷ng th«ng tin míi vÒ t©m lÝ l©m sµng vµ dÞ

th−êng. §Ó tiÖn cho b¹n ®äc theo dâi, chóng t«i còng xin ®−îc tr×nh bµy ®«i ®iÒu vÒ b¶n

dÞch.

Tr−íc hÕt vÒ mÆt thuËt ng÷. HiÖn nay trong c¸c tµi liÖu t©m lÝ häc dÞch tõ tiÕng n−íc

ngoµi sang tiÕng ViÖt cßn cã sù kh¸c nhau vÒ viÖc dïng tõ. C¸c nhµ t©m lÝ häc trong n−íc

vÉn ®ang tiÕp tôc biªn so¹n nh÷ng bé tõ ®iÓn t©m lÝ häc víi quy m« lín ®Ó cã thÓ cã ®−îc

sù thèng nhÊt chung vÒ thuËt ng÷. Trong tµi liÖu nµy, chóng t«i dÞch mét sè thuËt ng÷ nh−

sau:

Abnormal - dÞ th−êng. Theo quan niÖm chung hiÖn nay, abnormal bao gåm kh«ng

chØ lµ sù lÖch l¹c (deviance) mµ c¶ ®au khæ (disstress), rèi lo¹n chøc n¨ng (dysfunction) vµ

nguy hiÓm (dangerous). TÊt nhiªn thuËt ng÷ dÞ th−êng còng ch−a chuyÓn t¶i ®−îc ®Çy ®ñ

néi dung cña abnormal.

Còng cã nh÷ng tõ, tuú theo tr−êng hîp mµ ®−îc dÞch kh¸c nhau, vÝ dô, exposure:

ph¬i nhiÔm, ®èi mÆt. §Ó tiÖn theo dâi, khi thÊy cÇn, chóng t«i dÉn thªm tiÕng Anh (®Ó trong

ngoÆc ®¬n). Tuy nhiªn còng cã nh÷ng tõ chóng t«i ®Ó nguyªn, cô thÓ lµ placebo. Placebo

kh«ng chØ d−íi d¹ng thuèc mµ cßn ë d¹ng t©m lÝ. Do vËy nÕu dïng thuËt ng÷ gi¶ d−îc th×

ch−a thÓ hiÖn ®−îc ®Çy ®ñ néi dung cña tõ. Trong nhiÒu tµi liÖu, nhÊt lµ nh÷ng tµi liÖu t©m

thÇn, ch÷ placebo kh«ng cßn lµ hiÕm gÆp. ThiÕt nghÜ tõ nµy còng ®ang trong qu¸ tr×nh ViÖt

ho¸ nh− mét sè tõ kh¸c, vÝ dô nh− test.

Trong qu¸ tr×nh dÞch, chóng t«i h¹n chÕ dïng tõ viÕt t¾t tiÕng ViÖt. Riªng c¸c tõ viÕt

t¾t tiÕng Anh, chóng t«i ®Ó nguyªn. Gióp cho b¹n ®äc dÔ theo dâi, chóng t«i hÖ thèng l¹i

nh÷ng tõ viÕt t¾t ë phÇn ®Çu quyÓn s¸ch.

MÆc dï ®· cã cè g¾ng song s¸ch dÞch khã tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. Chóng t«i rÊt

mong nhËn ®−îc sù phª b×nh ®ãng gãp ý kiÕn cña b¹n ®äc. Nh©n dÞp nµy, thay mÆt nh÷ng

ng−êi dÞch, chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n Ban Gi¸m hiÖu vµ c¸c Phßng Ban, Khoa T©m

lÝ häc Tr−êng §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n ®· t¹o ®iÒu kiÖn, hç trî, ®éng viªn

chóng t«i dÞch quyÓn s¸ch nµy. Chóng t«i còng xin ®−îc c¶m ¬n PGS.TS. Ng« Ngäc T¶n ®·

gióp chóng t«i hiÖu ®Ýnh b¶n dÞch.

Thay mÆt nh÷ng ng−êi dÞch

PGS.TS. NguyÔn Sinh Phóc

http://www.ebook.edu.vn 5

Nh÷ng ch÷ viÕt t¾t

TiÕng ViÖt

cs Céng sù

DTTK DÉn truyÒn thÇn kinh

RLSKTT Rèi lo¹n søc khoÎ t©m thÇn

RLTT Rèi lo¹n t©m thÇn

SKTT Søc khoÎ t©m thÇn

TTPL T©m thÇn ph©n liÖt

TiÕng Anh

AA Héi nh÷ng ng−êi kh«ng uèng r−îu (Alcoholics

anonymous)

AD BÖnh Alzheimer (Alzheimer disease)

ADHD Rèi lo¹n t¨ng ®éng gi¶m chó ý ( Attention￾deficit/hyperactivity disorder)

DID Rèi lo¹n x¸c ®Þnh ph©n li (Dissocitive indentity

disorder)

DSM S¸ch chÈn ®o¸n vµ thèng kª (Diagnostic and

statistical manual)

ECT S«c ®iÖn (Electroconvulsive therapy)

EMDR Gi¶i mÉn c¶m vËn ®éng m¾t vµ t¸i xö lÝ (Eye

movement desensitization and reprocessing)

GABA Gamma aminobutyric acid

GAD Rèi lo¹n lo ©u lan to¶ (Generalized anxiety disorder)

GID Rèi lo¹n x¸c ®Þnh giíi (Gender indentity disorder)

ICD Ph©n lo¹i bÖnh Quèc tÕ (International classification

of diseases)

ITP TrÞ liÖu liªn nh©n c¸ch (Interpersonal therapy)

MAOIs Monoamine oxidase inhibitors

MMR Sëi, quai bÞ, sèt ph¸t ban (Measles, mumps, rubella)

MS X¬ v÷a r¶i r¸c (Multiple sclerosis)

NEE ThÓ hiÖn c¶m xóc ©m tÝnh ( Negative expressed

emotion)

http://www.ebook.edu.vn 6

NIH C¸c viÖn søc khoÎ Quèc gia (National institutes of

health)

NIMH ViÖn søc khoÎ t©m thÇn Quèc gia (National institute

of mental health)

NMDA N-methyl-D-aspartate

OCD Rèi lo¹n ¸m ¶nh-c−ìng bøc (Obsessive-compulsive

disorder)

PTSD Rèi lo¹n stress sau sang chÊn (Post-traumatic stress

disorder)

SAD Rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa (Seasonal affective

disorder)

SSRI C¸c chÊt øc chÕ t¸i hÊp thu serotonin cã chän läc

(Selective serotonin re-uptake inhibitors)

http://www.ebook.edu.vn 7

0 Môc lôc

Tr

PhÇn I: C¬ së vµ ph−¬ng ph¸p

Ch−¬ng 1 NhËp m«n 11

Nh÷ng quan ®iÓm hiÖn ®¹i vÒ tÝnh dÞ th−êng 11

Tæng quan lÞch sö 13

Nh÷ng vÊn ®Ò chÈn ®o¸n 16

Nguyªn nh©n c¸c vÊn ®Ò søc khoÎ t©m thÇn 24

M« h×nh sinh-t©m-x· héi 32

Ch−¬ng 2 C¸c tr−êng ph¸i t©m lÝ häc 36

TiÕp cËn ph©n t©m 36

TiÕp cËn hµnh vi 44

TiÕp cËn nhËn thøc 50

TiÕp cËn nh©n v¨n 58

C¸c liÖu ph¸p cã hiÖu qu¶ nh− thÕ nµo 64

Ch−¬ng 3 Gi¶i thÝch vµ trÞ liÖu sinh häc 67

Gi¶i phÉu hµnh vi n·o 67

TrÞ liÖu b»ng thuèc 73

TrÞ liÖu sèc ®iÖn 80

PhÉu thuËt t©m thÇn 82

Ch−¬ng 4 Bªn ngoµi c¸ nh©n 86

M« h×nh gia ®×nh c¸c rèi lo¹n søc khoÎ t©m thÇn 86

LÝ gi¶i t©m lÝ x· héi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò søc khoÎ t©m thÇn 93

Dù phßng nh÷ng vÊn ®Ò søc khoÎ t©m thÇn 99

Ch−¬ng 5 TiÕn tr×nh trÞ liÖu 105

Nh÷ng vÊn ®Ò ®¸nh gi¸ 105

Lµm viÖc qua vÊn ®Ò 108

KÕt thóc trÞ liÖu 110

Ai cã lîi nhiÒu nhÊt tõ trÞ liÖu 111

§iÒu g× lµm nªn mét nhµ trÞ liÖu giái 114

Nh÷ng yÕu tè trong ph¹m vi trÞ liÖu 116

PhÇn II. Nh÷ng vÊn ®Ò chuyªn biÖt

Ch−¬ng 6 T©m thÇn ph©n liÖt 122

B¶n chÊt cña t©m thÇn ph©n liÖt 122

Tiªu chuÈn chÈn ®o¸n t©m thÇn ph©n liÖt cña DSM 124

Phª ph¸n t©m thÇn ph©n liÖt 125

Nguyªn nh©n t©m thÇn ph©n liÖt 126

http://www.ebook.edu.vn 8

§iÒu trÞ t©m thÇn ph©n liÖt 137

Ch−¬ng 7 Rèi lo¹n lo ©u 144

Rèi lo¹n lo ©u lan to¶ 144

Rèi lo¹n ho¶ng sî 151

Rèi lo¹n ¸m ¶nh c−ìng bøc 158

Ch−¬ng 8 Rèi lo¹n khÝ s¾c 169

TrÇm c¶m chñ yÕu 169

Tù s¸t 180

Rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa 184

Rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc 187

Ch−¬ng 9 C¸c rèi lo¹n liªn quan ®Õn sang chÊn 194

Rèi lo¹n stress sau sang chÊn 194

TrÝ nhí ®−îc phôc håi 203

Rèi lo¹n x¸c ®Þnh ph©n li 208

Ch−¬ng 10 Rèi lo¹n t×nh dôc 219

Rèi lo¹n chøc n¨ng t×nh dôc 219

Co th¾t ©m ®¹o 222

Lo¹n dôc ®a d¹ng 223

Lo¹n dôc víi trÎ em 224

Lo¹n dôc c¶i trang 232

Rèi lo¹n x¸c ®Þnh giíi 236

Ch−¬ng 11 Rèi lo¹n nh©n c¸ch 243

C¸c rèi lo¹n nh©n c¸ch 243

Rèi lo¹n nh©n c¸ch ranh giíi 249

Nh©n c¸ch chèng ®èi x· héi vµ nh©n c¸ch bÖnh 255

Ch−¬ng 12 Rèi lo¹n ¨n 272

Ch¸n ¨n t©m lÝ 272

Cuång ¨n t©m lÝ 273

Ch−¬ng 13 Rèi lo¹n ph¸t triÓn 293

Khã häc 293

Tù kØ 301

Rèi lo¹n t¨ng ®éng-gi¶m chó ý 309

Ch−¬ng 14 Rèi lo¹n thÇn kinh 319

BÖnh Alzheimer 319

ChÊn th−¬ng sä n·o 328

X¬ v÷a r¶i r¸c 332

http://www.ebook.edu.vn 9

Ch−¬ng 15 NghiÖn 340

C¸c chÊt g©y nghiÖn vµ phô thuéc chÊt g©y nghiÖn 340

L¹m dông r−îu 342

Sö dông heroin 350

§¸nh b¹c bÖnh lÝ 357

Tµi liÖu tham kh¶o 365

http://www.ebook.edu.vn 10

PhÇn I

C¬ së vµ ph−¬ng ph¸p

http://www.ebook.edu.vn 11

Ch−¬ng 1

NhËp m«n

Ch−¬ng nµy giíi thiÖu nh÷ng vÊn ®Ò cña t©m lÝ häc dÞ th−êng, trong ®ã cã nhiÒu vÊn

®Ò ®−îc bµn s©u ë c¸c phÇn sau. B¾t ®Çu b»ng kh¸i niÖm vÒ t©m lÝ häc dÞ th−êng vµ nã liªn

quan nh− thÕ nµo ®Õn søc khoÎ t©m thÇn (SKTT); sù thay ®æi quan niÖm qua tõng thêi k×

tr−íc khi xem xÐt ®Õn c¸c c¸ch thøc h×nh thµnh nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT. Ch−¬ng tiÕp theo sÏ

kh¶o s¸t mét sè yÕu tè liªn quan ®Õn sù ph¸t triÓn c¸c rèi lo¹n SKTT, tËp trung vµo c¸c khÝa

c¹nh: di truyÒn, sinh häc, t©m lÝ, x· héi vµ gia ®×nh. Cuèi cïng sÏ giíi thiÖu tiÕp cËn sinh￾t©m-x· héi. §©y lµ c¸ch tiÕp cËn nh»m tÝch hîp c¸c yÕu tè kh¸c nhau vµo mét m« h×nh

chung. Sau khi ®äc hÕt ch−¬ng, c¸c b¹n cã thÓ n¾m ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò sau:

• C¸c quan ®iÓm hiÖn ®¹i vÒ sù dÞ th−êng

• LÞch sö c¸c quan ®iÓm vµ trÞ liÖu dÞ th−êng

• Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ chÈn ®o¸n: c¸c hÖ thèng ph©n lo¹i chÈn ®o¸n then chèt vµ

nh÷ng ph−¬ng ¸n lùa chän cña chóng

• M« h×nh nguyªn nh©n c¸c vÊn ®Ò SKTT: di truyÒn, sinh häc, t©m lÝ, v¨n ho¸-

x· héi vµ hÖ thèng hoÆc gia ®×nh

• TiÕp cËn sinh-t©m-x· héi.

Nh÷ng quan ®iÓm hiÖn ®¹i vÒ tÝnh dÞ th−êng

QuyÓn s¸ch nµy tËp trung vµo nh÷ng yÕu tè liªn quan ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT vµ

viÖc trÞ liÖu chóng. MÆc dï víi tªn gäi nh− thÕ song nã bao gåm c¶ nh÷ng ng−êi ®−îc xem

lµ “dÞ th−êng” nÕu nh− hä ®−îc x¸c ®Þnh lµ dÞ th−êng theo nghÜa “lÖch chuÈn”. TÊt nhiªn cã

thÓ dÉn ra nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ tÝnh dÞ th−êng song kh«ng cã mét ®Þnh nghÜa nµo

bao trïm ®−îc toµn bé mäi khÝa c¹nh cña c¸c vÊn ®Ò SKTT.

• DÞ th−êng vÒ mÆt thèng kª hµm ý nh÷ng ng−êi kh¸c biÖt vÒ mÆt thèng kª so víi

chuÈn: cµng xa chuÈn, tÝnh dÞ th−êng cµng lín. Tuy nhiªn ®iÒu nµy còng kh«ng

nhÊt thiÕt ph¶i hiÓu r»ng ®ã lµ rèi lo¹n t©m thÇn (RLTT). Nh÷ng ng−êi hÕt søc Ên

t−îng, tham gia vµo nh÷ng m«n thÓ thao m¹o hiÓm hoÆc ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh

tùu rÊt ®Æc biÖt trong c«ng viÖc cña hä ®Òu lµ nh÷ng ng−êi kh¸c th−êng. Tuy

nhiªn hä kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ng−êi cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT.

• DÞ th−êng vÒ tr¾c nghiÖm t©m lÝ ®−îc hiÓu lµ nh÷ng sai biÖt so víi chuÈn thèng

kª d¹ng nh− IQ trung b×nh cña d©n c− lµ 100. Trong tr−êng hîp IQ d−íi 70 - 75

th× cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh nh− lµ cã nh÷ng khã kh¨n vÒ häc tËp vµ thÝch øng víi

cuéc sèng. Tuy nhiªn nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn IQ thÊp cña c¸c c¸ nh©n còng

rÊt kh¸c nhau bëi nã cßn phô thuéc vµo hoµn c¶nh sèng cña c¸c c¸ nh©n ®ã. H¬n

thÕ n÷a, nÕu mét ng−êi ®¹t ®−îc ®iÓm cao ë phÝa bªn kia cña phæ IQ, vÝ dô, h¬n

http://www.ebook.edu.vn 12

30 ®iÓm so víi chuÈn th× kh«ng thÓ cho r»ng ®ã lµ nh÷ng ng−êi dÞ th−êng vµ

cµng kh«ng thÓ nãi cã nh÷ng vÊn ®Ò RLTT.

• M« h×nh kh«ng t−ëng cho r»ng chØ cã nh÷ng ng−êi nµo ®¹t ®−îc møc ®é tèi ®a so

víi kh¶ n¨ng cña m×nh trong cuéc sèng th× hä míi kh«ng cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ

SKTT. Tuy nhiªn ngay c¶ nh÷ng ng−êi ®−a ra m« h×nh nh− vËy (vÝ dô, Rogers,

1961: xem ch−¬ng 3) thõa nhËn r»ng chØ cã mét sè rÊt Ýt ng−êi ®¹t ®−îc kh¶ n¨ng

tèi ®a cña m×nh. Vµ theo m« h×nh nµy cã thÓ ®−a ra nhËn ®Þnh r»ng phÇn lín d©n

c− ®Òu sai lÖch so víi tr¹ng th¸i t©m thÇn tèi −u vµ trong mét chõng mùc nµo ®ã

®Òu cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT. Nh− vËy kh«ng lo¹i trõ mét ®iÒu r»ng sù nghÌo

nµn vÒ SKTT l¹i cã thÓ ®−îc xem nh− lµ chuÈn mùc.

• Sù hiÖn diÖn cña hµnh vi dÞ th−êng hoÆc lÖch l¹c cã lÏ lµ gÇn nhÊt víi nh÷ng m«

h×nh ®¬n gi¶n ®Ó thÊu hiªñ vÒ sù dÞ th−êng nh− lµ nh÷ng khÝa c¹nh liªn quan ®Õn

nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT bëi lÏ nã ®· hµm ý nh÷ng hµnh vi lÖch chuÈn. Tuy nhiªn

chØ mét tiªu chuÈn ®¬n gi¶n nh− vËy th«i lµ ch−a ®ñ. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng

ng−êi cã c¸c vÊn ®Ò vÒ SKTT ®Òu lµ nh÷ng ng−êi cã hµnh vi lÖch l¹c vµ kh«ng

ph¶i tÊt c¶ nh÷ng hµnh vi lÖch l¹c ®Òu lµ dÊu hiÖu cña vÊn ®Ò vÒ SKTT.

Nh÷ng m« h×nh phøc t¹p h¬n vÒ tÝnh dÞ th−êng xem hµnh vi dÞ th−êng lµ dÊu

hiÖu cña nh÷ng vÊn ®Ò vÒ SKTT khi:

• Nã lµ hËu qu¶ cña nh÷ng qu¸ tr×nh t©m lÝ bÞ sai lÖch

• Nã lµ nguyªn nh©n hoÆc hËu qu¶ cña rèi lo¹n stress vµ /hoÆc rèi lo¹n chøc n¨ng

• Nã v−ît ra khái khu«n khæ cña mét ®¸p øng th«ng th−êng víi nh÷ng t×nh huèng

cô thÓ.

Cßn tiªu chuÈn thø t− lµ: mét c¸ nh©n cã thÓ ®Æt m×nh vµo nguy hiÓm khi cã c¸ch

nh×n sai lÖch vÒ thÕ giíi mÆc dï ®iÒu nµy còng Ýt gÆp ë nh÷ng ng−êi ®−îc coi lµ cã nh÷ng

vÊn ®Ò vÒ SKTT. Nh÷ng tiªu chuÈn nµy cã thÓ kh¸i qu¸t thµnh “4D” (Deviance - lÖch chuÈn;

Distress - ®au buån; Dysfunction - rèi lo¹n chøc n¨ng vµ Dangerous - nguy hiÓm). Nh×n

chung nh÷ng tiªu chuÈn nµy ®Òu ®óng song vÉn cã nh÷ng ngo¹i lÖ quan träng. VÝ dô, lo¹n

dôc víi trÎ em kh«ng ph¶i lµ do rèi lo¹n stress c¸ nh©n, cßn nh÷ng ng−êi cã hµnh vi nh©n

c¸ch bÖnh còng kh«ng c¶m thÊy hèi hËn vÒ hµnh ®éng cña m×nh.

MÆc dï nh÷ng tiªu chuÈn nµy ®−a ra mét c¸ch tæng thÓ vÒ c¸i g× lµ RLTT, c¸i g×

kh«ng ph¶i, song nh÷ng tiªu chuÈn nh− vËy cã thÓ kh¸c nhau trong nh÷ng nhãm, x· héi vµ

thêi k× kh¸c nhau. ViÖc ®Þnh nghÜa RLTT, lÖch chuÈn hoÆc dÞ th−êng lµ do x· héi vµ nh÷ng

®Þnh nghÜa nh− vËy kh«ng ph¶i lµ tuyÖt ®èi. ë mét sè n−íc, nh÷ng ng−êi tù nh×n thÊy m×nh

vµ nãi chuyÖn víi m×nh th× ®−îc xem nh− lµ th«ng th¸i, cã mét søc m¹nh ®Æc biÖt. ë mét

sè n−íc kh¸c, nh÷ng ng−êi nh− vËy ®−îc coi lµ cã bÖnh lo¹n thÇn vµ cÇn ph¶i ®−îc ®iÒu trÞ.

VÝ dô, ë Puerto Rico, cã ai ®ã tin r»ng xung quanh anh ta cã rÊt nhiÒu linh hån th× ®ã lµ

chuyÖn b×nh th−êng. Cßn ë Anh, nÕu víi niÒm tin nh− vËy, anh ta ph¶i vµo viÖn ®iÒu trÞ néi

tró víi chøng bÖnh t©m thÇn ph©n liÖt (TTPL). Trë l¹i víi hµnh ®éng ®ua xe nh− lµ vÝ dô vÒ

http://www.ebook.edu.vn 13

hµnh vi dÞ th−êng song ®ã còng chØ lµ quan niÖm cña mét sè nhãm x· héi cßn mét sè kh¸c

l¹i cho r»ng hµnh vi ®ã lµ chÊp nhËn ®−îc, thËm chÝ cã ng−êi cßn coi ®ã lµ hµnh vi ®¸ng

kh©m phôc.

Trong mét sè tr−êng hîp, hµnh vi kh¸c th−êng nµo ®ã cña mét c¸ nh©n cã thÓ ®−îc

g¸n cho c¸i m¸c lËp dÞ - c¸i m¸c ®ã cßn dÔ chÞu h¬n nhiÒu so víi “®iªn” vµ “bÖnh t©m

thÇn”. VËy nh·n m¸c nµo cã thÓ lµm thay ®æi møc ®é kh¸c biÖt cña c¸ nh©n so víi chuÈn,

cã bao nhiªu hµnh vi cña anh ta lµ dÞ th−êng vµ nh÷ng ng−êi kh¸c c¶m nhËn c¸c hµnh vi ®ã

nh− thÕ nµo. Tuy nhiªn nh÷ng nh·n m¸c ®−îc quy g¸n nµy cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn c¸

nh©n. Cã thÓ dÉn ra mét vÝ dô rÊt ®Æc biÖt trong nghiªn cøu kinh ®iÓn cña Rosenhan (1973).

Trong nghiªn cøu nµy, «ng ®· h−íng dÉn cho mét nhãm sinh viªn ®ãng gi¶ bÞ lo¹n thÇn

b»ng c¸ch hä cho r»ng nghe thÊy tiÕng nãi trong ®Çu - hiÖn t−îng ¶o gi¸c. ThÝ nghiÖm nµy

nh»m nghiªn cøu qu¸ tr×nh chÈn ®o¸n vµ néi tró t¹i bÖnh viÖn. §óng nh− Rosenhan dù

®o¸n, hÇu hÕt c¸c sinh viªn ®Òu ®−îc nhËn vµo viÖn víi chÈn ®o¸n TTPL. §iÒu ®¸ng ng¹c

nhiªn h¬n lµ sau khi sinh viªn th«i ®ãng kÞch vµ thó nhËn trß ®ïa cña m×nh, rÊt nhiÒu b¸c sÜ

t©m thÇn sö dông ®ã nh− lµ b»ng chøng vÒ “bÖnh”. Còng ph¶i mÊt vµi tuÇn, c¸c sinh viªn

míi ®−îc ra viÖn vµ mét sè ng−êi kÌm theo chÈn ®o¸n “TTPL thuyªn gi¶m”.

Tæng quan lÞch sö

Nh÷ng gi¶i thÝch vÒ “®iªn lo¹n” ®· cã tõ rÊt l©u trong lÞch sö vµ nã còng cã nh÷ng

thay ®æi ®¸ng kÓ qua tõng thêi k×. Ghi chÐp cña ng−êi Trung Hoa, Do Th¸i, Ai CËp cæ ®¹i

®· m« t¶ nh÷ng hµnh vi k× dÞ lµ cña ma quû. Cho ®Õn thÕ kØ thø nhÊt tr−íc c«ng nguyªn,

nh÷ng gi¶i thÝch chñ yÕu theo gãc ®é sinh häc. VÝ dô, Hippocrates cho r»ng hµnh vi dÞ

th−êng lµ sù mÊt c©n b»ng gi÷a 4 lo¹i thÓ dÞch trong c¬ thÓ: mËt vµng, mËt ®en, m¸u vµ chÊt

nhÇy. VÝ dô, d− thõa mËt vµng sÏ g©y ra h−ng c¶m; thõa mËt ®en g©y ra trÇm c¶m.ViÖc trÞ

liÖu lµ nh»m lµm gi¶m møc ®é cña chÊt dÞch t−¬ng øng b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. VÝ dô,

lµm gi¶m møc ®é cña mËt ®en b»ng c¸ch sèng cuéc sèng b×nh lÆng, ¨n rau lµ chñ yÕu,

kh«ng dïng r−îu, tËp thÓ dôc vµ kiªng quan hÖ t×nh dôc. MÆc dï cã nh÷ng b»ng chøng cho

thÊy trong thêi k× nµy ng−êi ta ®· sö dông mét sè c¸ch thøc th« b¹o ®Ó trÞ liÖu bÖnh nh©n

nh−: trÝch m¸u, sö dông nh÷ng dông cô c¬ häc song trÞ liÖu tiÕn bé nhÊt ë c¶ Hy L¹p vµ La

M· cæ ®¹i nh×n chung ®Òu lµ nh©n ®¹o vµ trong ®ã bao gåm c¶ viÖc t¹o ra mét bÇu kh«ng

khÝ dÔ chÞu, hç trî ng−êi bÖnh.

Cho ®Õn thêi k× Trung cæ, nh÷ng t− t−ëng t«n gi¸o chiÕm vÞ trÝ thèng trÞ vµ c¸c t¨ng

l÷, gi¸o sÜ ®Òu cho r»ng nh÷ng hµnh vi dÞ th−êng ®Òu lµ cña ma quû. ViÖc trÞ liÖu chñ yÕu

do c¸c thÇy tu. §Ó ng−êi bÖnh ®−îc gi¶i tho¸t khái ma quû, ng−êi ta cÇu nguyÖn, cho nghe

th¸nh ca, uèng n−íc th¸nh hoÆc n−íc ®¾ng. Nh÷ng c¸ch th« b¹o h¬n gåm: l¨ng m¹ ma quû,

ng−êi bÖnh bÞ bá rÐt, kÐo c¨ng hoÆc dïng roi quÊt. Cã lÏ c¸ch hµnh xö bi kÞch nhÊt ®èi víi

nh÷ng ng−êi bÞ quû ¸m ®ã lµ quyÓn Malleus Malforum (l¸ bóa cña phï thuû) cña nhµ thê

Thiªn chóa, trong ®ã h−íng dÉn c¸ch x¸c ®Þnh vµ hµnh xö ®èi víi phï thuû, nh÷ng ng−êi bÞ

http://www.ebook.edu.vn 14

buéc téi khi cã mét dÞch bÖnh nµo ®ã xuÊt hiÖn trong céng ®ång. S¸ch h−íng dÉn r»ng cÇn

ph¶i xo¸ bá ngay nh÷ng c¸i do quû ¸m vµ thiªu ®èt lµ mét c¸ch ®Ó lo¹i trõ ma quû.

Cho ®Õn cuèi thêi k× Trung cæ, quyÒn lùc l¹i ®−îc chuyÓn sang giíi t¨ng l÷ vµ do

vËy, c¸c quan ®iÓm sinh häc vÒ nh÷ng vÊn ®Ò SKTT mét lÇn n÷a l¹i chiÕm −u thÕ. C¸c c¬ së

ch¨m sãc nh÷ng ng−êi cã vÊn ®Ò vÒ SKTT ®· ®−îc thµnh lËp. Tuy nhiªn kÕt qu¶ ban ®Çu

cña nh÷ng nhµ th−¬ng ®iªn ®· dÉn ®Õn sù qu¸ t¶i. §iÒu nµy kÐo theo sù gi¶m sót chÊt l−îng

ch¨m sãc vµ ngµy cµng mang tÝnh phi nh©n ®¹o. Mét trong nh÷ng c¬ së næi tiÕng nh− vËy lµ

BÖnh viÖn Bethlem ë London. T¹i ®©y ng−êi bÖnh bÞ xÝch l¹i vµ vµo nh÷ng k× tr¨ng nhÊt

®Þnh, mét sè bÞ dïng xÝch kÐo c¨ng ra ®Ó tr¸nh g©y rèi lo¹n. Sù ®èi xö thËt th« b¹o vµ phi

nh©n ®¹o. BÖnh viÖn trë thµnh mét trong nh÷ng n¬i thu hót kh¸ch du lÞch næi tiÕng ë

London. Ng−êi ta tr¶ tiÒn ®Ó ®−îc xem nh÷ng ng−êi ®iªn lo¹n.

Vµo thÕ kØ 19, viÖc ch¨m sãc ng−êi bÞ t©m thÇn ®· cã sù thay ®æi c¬ b¶n. William

Tuke ë Anh vµ Phillipe Pinel ë Ph¸p ®· ®−a ra c¸ch ®èi xö nh©n ®¹o h¬n. MÆc dï vÉn cßn

nhµ th−¬ng ®iªn nh−ng ng−êi bÖnh t©m thÇn ®· ®−îc ®i l¹i tù do trong ®ã. TrÞ liÖu bao gåm

lµm nh÷ng c«ng viÖc gÇn gòi víi ng−êi bÖnh, ®äc vµ chuyÖn trß víi hä, dÉn hä ®i d¹o

th−êng xuyªn. RÊt nhiÒu ng−êi ®−îc gi¶i phãng khái nhµ th−¬ng v× t×nh tr¹ng søc khoÎ ®·

tèt. C¸ch ®iÒu trÞ ng−êi bÖnh t©m thÇn b»ng “tiÕp cËn ®¹o ®øc” nh− vËy dùa trªn quan niÖm

r»ng nÕu nh− tÊt c¶ nh÷ng ng−êi cã c¸c vÊn ®Ò vÒ SKTT mµ ®−îc trÞ liÖu nh©n ®¹o th× hä cã

thÓ cã tiÕn triÓn tèt thËm chÝ sau ®ã kh«ng cÇn ph¶i ch÷a trÞ n÷a. Tuy nhiªn tØ lÖ thµnh c«ng

kh«ng ®¹t ®−îc møc ®é tèi −u vµ råi ng−êi ta nhËn thÊy r»ng kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng ng−êi

®−îc ch÷a trÞ theo c¸ch ®ã ®Òu khái vµ th¸i ®é thµnh kiÕn ®èi víi nh÷ng ng−êi cã c¸c vÊn

®Ò vÒ SKTT l¹i t¨ng lªn. Vµ l¹i tiÕp tôc trong mét kho¶ng thêi gian dµi, viÖc giam gi÷ ng−êi

bÖnh t©m thÇn ®· trë thµnh b×nh th−êng.

Xu h−íng c¨n nguyªn thùc thÓ vµ t©m c¨n

Vµo ®Çu thÕ kØ 20, c¸c lÝ thuyÕt vµ trÞ liÖu RLTT ®−îc chia thµnh 2 h−íng: c¨n

nguyªn thùc thÓ vµ t©m c¨n. TiÕp cËn c¨n nguyªn thùc thÓ (somatogenic) cho r»ng c¸c dÞ

th−êng t©m thÇn ®Òu lµ nh÷ng rèi lo¹n sinh häc cña n·o. Ng−êi cã ¶nh h−ëng lín nhÊt trong

tiÕp cËn nµy lµ Emil Kraepelin. ¤ng còng lµ ng−êi ®Çu tiªn ®−a ra b¶ng ph©n lo¹i hiÖn ®¹i

c¸c RLTT. ¤ng quy c¸c triÖu chøng thµnh nh÷ng nhãm kh¸c nhau, ®Æt tªn chÈn ®o¸n vµ m«

t¶ diÔn biÕn cña chóng. TiÕp theo «ng ®o hiÖu qu¶ cña c¸c lo¹i thuèc kh¸c nhau ®èi víi

nh÷ng RLTT. MÆc dï quan ®iÓm nµy ®−îc tiÕp nhËn mét c¸ch nhanh chãng, song nhiÒu

d¹ng can thiÖp xuÊt hiÖn tõ ®©y nh−: mæ c¾t h¹nh nh©n, phÉu thuËt n·o (xem ch−¬ng 3) ®Òu

cho thÊy tÝnh kÐm hiÖu qu¶ cña quan ®iÓm nµy. GÇn ®©y tiÕp cËn sinh häc ®· dÉn ®Õn sù

ph¸t triÓn nhiÒu lo¹i thuèc m¹nh ®−îc sö dông ®Ó ®iÒu trÞ c¸c RLTT nh−: trÇm c¶m, TTPL

vµ c¸c rèi lo¹n lo ©u.

TiÕp cËn t©m c¨n cho r»ng nguyªn nh©n ban ®Çu g©y ra c¸c RLTT chÝnh lµ t©m lÝ.

Ng−êi ®Çu tiªn khëi x−íng tiÕp cËn nµy chÝnh lµ Friedrich Mesmer, mét thÇy thuèc ng−êi

¸o. N¨m 1778 «ng ®· thµnh lËp mét phßng kh¸m t¹i Pari ®Ó ®iÒu trÞ cho nh÷ng ng−êi bÞ rèi

http://www.ebook.edu.vn 15

lo¹n hysteria. Quan ®iÓm ®iÒu trÞ cña «ng ®−îc gäi lµ chñ nghÜa mesmer. Theo c¸ch nµy,

ng−êi bÖnh ®−îc ngåi trong phßng tèi vµ nghe nh¹c. Sau ®ã Mesmer xuÊt hiÖn trong bé

trang phôc lÊp lo¸ng, dïng mét c©y gËy ®Æc biÖt vµ ch¹m vµo vïng c¬ thÓ cã vÊn ®Ò cña

ng−êi bÖnh. B»ng c¸ch nµy «ng ®· thµnh c«ng ®èi víi rÊt nhiÒu tr−êng hîp. Tuy nhiªn «ng

vÉn bÞ coi lµ mét lang b¨m lõa bÞp vµ phßng kh¸m ë Pari cña «ng ®· bÞ ®ãng cöa. Nh÷ng

nh©n vËt næi tiÕng kh¸c cña tiÕp cËn t©m c¨n lµ Jean Charcot vµ sau ®ã lµ Sigmund Freud,

nh÷ng ng−êi ®· sö dông th«i miªn ®Ó ®iÒu trÞ rèi lo¹n hysteria. Quy tr×nh ®iÓn h×nh cña trÞ

liÖu nµy lµ ®−a ng−êi bÖnh vµo tr¹ng th¸i th«i miªn sau ®ã cæ vò hä ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng yÕu

tè khëi ph¸t c¸c triÖu chøng vµ tr¶i nghiÖm l¹i nh÷ng c¶m xóc khi ®ã. Qu¸ tr×nh nµy cßn

®−îc gäi lµ gi¶i táa. VÒ sau Freud tõ bá ph−¬ng ph¸p nµy, chuyÓn sang dïng liªn t−ëng tù

do vµ ph©n t©m.

Nöa cuèi cña thÕ kØ 20 ®−îc chøng kiÕn cuéc c¸ch m¹ng trong trÞ liÖu c¸c vÊn ®Ò vÒ

SKTT vµ sù t¨ng c−êng cña c¶ 2 tiÕp cËn: sinh häc vµ t©m lÝ häc. C¸c liÖu ph¸p nh©n v¨n do

Carl Rogers khëi x−íng ®· bæ sung thªm cho Freud vµ nh÷ng nhµ ph©n tÝch t©m lÝ. TiÕp

theo lµ sù xuÊt hiÖn cña tiÕp cËn hµnh vi vµ hµnh vi nhËn thøc, dÉn ®Çu lµ nh÷ng nhµ lÝ luËn

vµ l©m sµng nh−: Hans Eysenck vµ Stanley Rachman ë Anh, Aaron Beck vµ Donald

Meichenbaum ë MÜ vµ Canada (xem ch−¬ng 2). C¸c liÖu ph¸p t©m lÝ ngµy cµng cã hiÖu qu¶

h¬n ®èi víi nh÷ng rèi lo¹n kh¸c nhau nh− c¸c rèi lo¹n trÇm c¶m, lo ©u vµ TTPL.

Ch¨m sãc t¹i céng ®ång

Nh÷ng ph−¬ng thøc ®iÒu trÞ hiÖn ®¹i cho phÐp hµng ngµn ng−êi bÞ RLTT m¹n tÝnh,

nh÷ng ng−êi mµ ë vµo nöa ®Çu thÕ kØ 20 cÇn ®−îc ch¨m sãc t¹i bÖnh viÖn th× nay cã thÓ

®iÒu trÞ t¹i céng ®ång. Sù thay ®æi ch¨m sãc chuyÓn tõ bÖnh viÖn sang céng ®ång b¾t ®Çu ë

Anh vµo nh÷ng n¨m 1950, sau ®ã ®¹t ®Ønh cao vµo nh÷ng n¨m 1970. Trong kho¶ng thêi

gian ®ã, rÊt nhiÒu ng−êi ®· ë hµng n¨m, thËm chÝ hµng chôc n¨m trong bÖnh viÖn, dÇn dÇn

®−îc chuyÓn vÒ céng ®ång, n¬i hä ®· tõ ®ã vµo viÖn. §©y lµ mét qu¸ tr×nh kh«ng ®¬n gi¶n

bëi lÏ sù thay ®æi nh− vËy cÇn ph¶i ®−îc luËt ph¸p ho¸ vµ nhiÒu ng−êi bÖnh ®· bÞ héi chøng

l−u viÖn. Nh÷ng ng−êi nµy ®· quen víi viÖc hµnh ®éng theo nh÷ng nguyªn t¾c cña bÖnh

viÖn, n¬i mµ nh×n chung cã thÓ chÊp nhËn nh÷ng kh¸c biÖt nhiÒu h¬n so víi céng ®ång. B¶n

th©n hä còng cã Ýt nh÷ng kÜ n¨ng tù ch¨m sãc b¶n th©n bëi lÏ trong mét thêi gian kÐo dµi

nhiÒu n¨m, hä kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ viÖc nÊu ¨n, giÆt giò vµ nh÷ng c«ng viÖc tù

ch¨m sãc kh¸c. NhiÒu khi cuéc sèng kÐo dµi trong bÖnh viÖn lµm cho hä tµn phÕ h¬n c¶

chÝnh bÖnh mµ do nã hä ph¶i vµo viÖn. §iÒu nµy kh«ng cã g× ph¶i nghi ngê còng nh−

chuyÖn hä ®i lang thang hay cã thÓ trë thµnh ng−êi mÑ kh«ng ®¸m c−íi. Do nh÷ng yÕu tè

®ã, tr−íc khi ®−a ng−êi bÖnh trë l¹i céng ®ång ph¶i d¹y cho hä c¸ch sèng trong m«i tr−êng

ngoµi bÖnh viÖn. NÕu kh«ng nh− vËy th× sÏ cã nhiÒu r¾c rèi x¶y ra sau khi ng−êi bÖnh ®−îc

ra viÖn vµ cuèi cïng cã thÓ dÉn ®Õn vßng trßn luÈn quÈn: nhanh chãng ®−a hä trë vÒ céng

®ång råi còng nhanh chãng l¹i ph¶i nhËp viÖn trë l¹i.