Tài liệu Mặt trời với nghi lễ trên nương của người mãng ở Tây Bắc Việt Nam pptx

mÆt trêi víi nghi lÔ trªn nÖ¬ng

cña ngÖêi m·ng (m¹ng Ö)

ë T©y B¾c ViÖt Nam*

Hai mö¬i nh¨m n¨m ®· tr«i qua, t«i cßn nhí m·i ngµy Êy,

khi Thanh Thiªn vµ t«i cßn lµ nh÷ng chµng trai ®Çy s«i næi vµ

nhiÖt huyÕt. Chóng t«i nh÷ng trÝ thøc míi cña nöíc ViÖt Nam

D©n chñ Céng hoµ, h¨m hë víi nh÷ng böíc ®Çu tiªn trªn con

®öêng cña ngµnh d©n téc häc non trÎ. Ngµy Êy do duyªn nî xa

x«i t«i ®· chän Möêng lµm miÕng ®Êt t×m hiÓu. Cßn ngöêi b¹n

t«i - anh Thanh Thiªn - chän ngöêi M·ng (M¹ng ¦) ®Ó ®iÒn d·.

NÕu nhö víi ngöêi Möêng t«i gÆp biÕt bao trë ng¹i ®Ó vöît qua

“phßng tuyÕn” cña ngöêi ®i tröíc (Bµ J.Cuisinier) th× b¹n t«i,

anh Thanh Thiªn (ngöêi Ba Na) ®· gÆp may. V× qua hai ®ît ®iÒn

d· vµo nh÷ng n¨m 1960 ®· thu ®öîc nhiÒu tö liÖu quý, mµ anh

lµ mét nhµ d©n téc häc tµi hoa, nªn chØ cÇn ®«i chót d÷ kiÖn lµ

cã thÓ hoµn tÊt c«ng viÖc mµ viÖn D©n téc häc giao cho anh.

Trong ®¸m tö liÖu ngæn ngang mµ Thanh Thiªn ®em vÒ tõ

T©y B¾c xa x«i, t«i chöa gióp anh ®öîc bao l¨m, nhöng lµ b¹n

th©n víi nhau, anh cho t«i biÕt nh÷ng tö liÖu cña anh vÒ ngöêi

M·ng.

Lóc ®Çu, khi xem tµi liÖu cña anh, t«i thÊy ngê ngî, nhöng

chØ thÕ th«i th× chöa ®ñ, vèn hay tß mß, t«i xem kü h¬n, chît b¾t

gÆp mét d÷ liÖu mµ t«i thÊy hay, ®¸ng kÓ h«m nay, nhö nhiÒu

456

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

tröêng hîp ®· x¶y ra, t«i ph¶i c«ng bè tµi liÖu Êy mµ chöa xin

phÐp chñ nh©n cña nã, còng lµ cùc ch¼ng ®·. Giê ®©y chóng ta

cïng xem chuyÖn Êy nhö lµ chuyÖn ®· råi.

§äc kü tµi liÖu cña Thanh Thiªn, céng víi hiÓu biÕt cña c¸

nh©n, t«i ngê sè tµi liÖu vÒ nghi lÔ trªn nö¬ng cña ngöêi M¹ng ¦

thÊp tho¸ng bãng d¸ng cña nghi lÔ thê mÆt trêi. Kh«ng hiÓu c¶m

gi¸c cã chÝnh x¸c hay sai, t«i còng cø tr×nh ra ®©y vµi d÷ kiÖn gäi

lµ gãp chót Ýt vµo c«ng viÖc nghiªn cøu mµ nhiÒu ngöêi ®ang rÊt

quan t©m.

Tõ l©u, ®· cã nhiÒu bµi nghiªn cøu cho t«i biÕt nghi lÔ trªn

nö¬ng còng gièng nhö nghi lÔ trªn ruéng nöíc, phô thuéc vµo

bèn kh©u lín:

Chän gièng, ®èt nö¬ng

Chäc lç, tra h¹t

Lµm cá (trong tröêng hîp cã l¾m cá)

Thu ho¹ch

Tö liÖu tá lé r»ng ngöêi M¹ng ¦ kh«ng cã lµm cá, tøc chØ

chñ yÕu cã hai kh©u ®Çu vµ cuèi, trong ®ã c¸c kh©u chÝnh ®öîc

®¸nh dÊu b»ng nghi lÔ. Trong c¸c nghi lÔ Êy, c¸ch thÓ hiÖn râ cã

lÏ lµ ë kh©u hai vµ kh©u bèn (nghÜa lµ kh©u chäc lç tra h¹t vµ

kh©u thu ho¹ch). NÕu nhö trong hai kh©u Êy nghi lÔ ®ông kh¸

râ ®Õn mÆt trêi th× kh©u chän gièng vµ ®èt nö¬ng cßn lµ ®iÒu cÇn

ph¶i ®iÒu tra thªm, v× ®èt nö¬ng theo chç t«i biÕt tõ c¸c téc ngöêi

kh¸c còng ph¶i cã mét ho¹t ®éng t«n gi¸o nµo ®ã mµ tµi liÖu cña

Thanh Thiªn chØ ®Æt ra mét dÊu hái, dÊu hái Êy t«i chöa cã ®iÒu

kiÖn x¸c minh(1).

§i vµo kh©u chäc lç tra h¹t, tµi liÖu cho biÕt ngöêi M·ng

457

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

phÇn lín lµm nö¬ng ë xa nhµ. Muèn ®i lµm nö¬ng, mäi ngöêi

ph¶i xuÊt ph¸t tõ nhµ vµo lóc nöa ®ªm ®Ó mê s¸ng ®Õn nö¬ng.

Do ®Æc ®iÓm ngöêi M¹ng ¦ kh«ng chuyÓn n¬i cö tró theo nö¬ng

nhö mét sè téc ngöêi kh¸c, nªn cµng nhiÒu n¨m, nö¬ng cña hä

cµng xa n¬i ë.

ë ngöêi M¹ng ¦ mçi tiÓu gia ®×nh lµm mét nö¬ng, nªn tr¶i

qua nhiÒu ®êi nö¬ng rÊt réng. MÆt kh¸c, nö¬ng cña ngöêi M¹ng

¦ n»m trªn triÒn nói cao, rÊt dèc. ChÝnh v× nö¬ng réng, xa nhµ

nªn ngöêi M¹ng ¦ ph¶i thùc hiÖn chäc lç tra h¹t xong trong mét

ngµy. Yªu cÇu Êy mét tiÓu gia ®×nh kh«ng lµm næi, nªn ®· tõ l©u

l¾m råi, ngöêi trong lµng ph¶i tö¬ng trî nhau. Trong ho¹t ®éng

tö¬ng trî Êy, hä ®· ph©n c«ng nhau, ®µn «ng chäc lç, ®µn bµ tra

h¹t.

Cø tõng cÆp ®µn «ng - ®µn bµ nhö vËy, v× nö¬ng rÊt to vµ

dèc nªn tõ tê mê s¸ng, b¾t ®Çu chäc lç tra h¹t lµ hä xÕp thµnh

tõng ®«i döíi ch©n nö¬ng, nö¬ng h×nh ch÷ nhËt. NÕu ®øng tõ

döíi ch©n nö¬ng nh×n lªn, hä xÕp hµng tõng cÆp mét ë gãc nö¬ng

bªn tr¸i phÝa döíi råi cø thÕ l©n ®i. §iÓm më ®Çu lµ chç dµnh cho

cÆp vî chång «ng chñ nö¬ng råi tiÕp ®Õn c¸c cÆp kh¸c theo chiÒu

tõ tr¸i qua ph¶i. Cã tröêng hîp nh÷ng ngöêi chöa vî chöa chång

th× thÝch ®øng víi ai thµnh cÆp tuú ý, v× nhÊt thiÕt mçi cÆp ph¶i

cã mét nam vµ mét n÷. Nh÷ng cÆp ®øng cuèi vÒ phÝa bªn ph¶i

cña hµng gåm nh÷ng ngöêi vî ®i lµm chång kh«ng ®i hoÆc ngöîc

l¹i (chøng tá cùc ch¼ng ®· ph¶i thÕ). Nhö vËy v« h×nh chung cã

yÕu tè phån thùc trong ®ã, còng gièng nhö sù kiÖn ®µn «ng chäc

lç, ®µn bµ tra h¹t.

Tröíc khi xÕp cÆp, chñ nö¬ng ®øng ë gãc tr¸i döíi d·y,

kh«ng bao giê b¾t ®Çu tõ tay ph¶i cña ngöêi ®øng döíi nói nh×n

lªn nö¬ng cho dï trªn ®öêng ngöêi ta ®Õn gãc ph¶i cña nö¬ng

458

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

tröíc còng ph¶i ®i qua gãc tr¸i ®Ó xÕp hµng. LÔ ®Çu tiªn ph¶i

lµm lµ ë chç Êy. Lóc ®Çu «ng chñ nö¬ng trång mét c¸i c©y cã søc

sèng khoÎ, cao, nhiÒu h¹t(?) (tiÕng M¹ng ¦ gäi c©y nµy lµ g× t«i

kh«ng cßn nhí râ) vµo chç Êy. Ngöêi M¹ng ¦ cho r»ng trång c©y

Êy trªn nö¬ng lµ mong cho c©y lóa còng mäc xanh tèt, khoÎ, cao,

nhiÒu h¹t nhö thÕ. Xong lÔ nµy míi s¾p xÕp c¸c ®«i nhö võa kÓ

trªn. Khi c¸c cÆp ®· ®øng vµo vÞ trÝ nhö quy öíc lµ b¾t ®Çu chäc

lç tra h¹t. Trong kh©u thao t¸c nµy cña ngöêi M¹ng ¦, thÕ ®øng

cña tõng cÆp h¬i kh¸c so víi bè trÝ chäc lç tra h¹t cña ngöêi

Möêng, ngöêi Th¸i, ngöêi Thöîng. NÕu nhö ë c¸c téc ngöêi nµy,

ngöêi ®µn «ng cÇm gËy chäc lç ®i tröíc, ngöêi ®µn bµ ®i theo sau

tra h¹t. Th× ë ngöêi M¹ng ¦ hai ngöêi cña cÆp ®øng ®èi diÖn víi

nhau. Ngöêi ®µn «ng ®øng x©y löng l¹i phÝa nói nhö nh×n xuèng

thÊp, ngöêi ®µn bµ nh×n lªn. Ngöêi ®µn «ng lïi ®Ó chäc lç, ngöêi

®µn bµ tiÕn ®Ó tra h¹t. Do c¸ch lµm nhö vËy nªn c«ng ®o¹n chäc

lç tra h¹t cã vÎ chËm h¬n so víi c¸c téc ngöêi kh¸c. §Ó xö lý chç

yÕu nµy cña thãi quen, ngöêi ®µn «ng chäc lç theo hµng ngang,

chäc n¨m lç trªn mét mÐt, thø tù chäc tõ tr¸i qua ph¶i. Ngöêi

®µn bµ quú xuèng chÜa h¹t vµo n¨m lç Êy. Ngöêi ®µn «ng lïi mét

böíc, ngöêi ®µn bµ tiÕn lªn, cø thÕ ®Õn gãc nö¬ng bªn ph¶i th×

nghØ.

Nh÷ng dßng tö liÖu trªn khiÕn t«i chó ý ®Õn nh÷ng chi tiÕt:

c¸c cÆp nam n÷ ®øng ®èi diÖn nhau, h×nh ¶nh cña thao t¸c chäc

lç tra h¹t lÆp ®i lÆp l¹i biÓu töîng cho sù giao phèi, nh»m vµo sù

sinh s«i, n¶y në. Tröêng hîp nh÷ng cÆp ®øng cuèi cïng ph¶n

¸nh c¸i tinh thÇn phån thùc Êy.

Khi nghØ, nh÷ng ngöêi tham gia chäc lç tra h¹t muèn ®ïa

giìn c¸i g× còng ®öîc, kh«ng cÇn kiªng c÷, chØ trõ mét ®iÒu, gËy

chäc lç ph¶i ®Æt ®Ó xu«i theo bãng mÆt trêi ë phÝa trªn rÉy,

459

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

kh«ng ®öîc c¾m. Hµnh ®éng Êy ngô ý gËy chäc lç lµ mét vËt

thiªng. Mµ vËt thiªng trong t«n gi¸o n«ng nghiÖp s¬ khai lµ cã

thÓ truyÒn n¨ng lùc mÆt trêi, nªn bao giê còng thÕ, ph¶i ®Ó gËy

chäc lç xu«i theo tia s¸ng mÆt trêi, ®Çu tµy hÊp thu n¨ng lùc

truyÒn vÒ ®Çu nhän, v× khi c¾m gËy chäc lç xuèng ®Êt ®Ó tra h¹t

lµ ®· truyÒn ®i mét chót n¨ng löîng, nªn cÇn ph¶i tÝch thªm.

Sau khi nghØ, mäi ngöêi l¹i tôt xuèng döíi nö¬ng tiÕp tôc

®i lªn, kho¶ng n¨m, s¸u lÇn nhö thÕ th× tra h¹t kÝn nö¬ng, con

sè nµy cã thÓ thay ®æi tuú nö¬ng to hay nö¬ng nhá. Thöêng hä

ph¶i tÝnh to¸n sao cho c«ng viÖc xong tröíc hai, ba giê chiÒu ®Ó

kÞp vÒ nhµ v× ®öêng ®i kh¸ xa.

NÕu nhö lóc b¾t ®Çu tõ ®iÓm ®Çu gãc nö¬ng bªn tr¸i cã mét

nghi lÔ nhá, th× khi kÕt thóc t¹i ®iÓm cuèi t¹i gãc nö¬ng bªn ph¶i

còng b»ng mét nghi lÔ. Mäi ngöêi xÕp gËy chäc lç theo mét thø

tù ®· ®öîc quy öíc tõ thuë xa xöa ë bªn ngoµi nö¬ng, riªng gËy

cña «ng chñ nö¬ng ®öîc c¾m t¹i ®iÓm cuèi cïng cña gãc nö¬ng,

mäi ngöêi tham gia trong buæi chäc lç tra h¹t ngåi vßng trßn

quanh c©y gËy ®ã. Tröíc ®ã «ng chñ nö¬ng lÊy mét sè cá, d©y

buéc lªn ®Çu tï cña gËy (c©y cá g× còng ®öîc, chø kh«ng b¾t buéc

theo mét quy c¸ch nµo c¶). Mäi ngöêi nh×n lªn c©y gËy vµ thÇm

cÇu khÊn trong lßng “mong cho c©y lóa ph¸t triÓn cao tèt nhö

c©y gËy chäc lç”.

Cã thÓ nãi lÇn ®Çu tiªn ta thÊy mét nghi lÔ n«ng nghiÖp s¬

khai, ®Õn møc kh«ng cÇn cã nghi thøc t¸ch khái ho¹t ®éng lao

®éng, mµ thÊm vµo quy c¸ch, tö thÕ, ®éng t¸c lao ®éng. Kh«ng

cã ®éng t¸c, tö thÕ, vÞ trÝ ®Ó thùc hiÖn nghi lÔ, kh«ng ®ßi hái mét

bµi khÊn nµo c¶. C¸ch s¾p xÕp tõng cÆp nam n÷ trªn nö¬ng theo

vî chång vµ nh÷ng cÆp cuèi ë xa chç c©y phån thùc võa dùng lµ

cÆp cùc ch¼ng ®· t«i ph¶i chÊp nhËn anh, v× ®©y lµ biÓu töîng

460

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

cña hµnh ®éng nam n÷ giao tiÕp, c¸c cÆp nµy chÝnh lµ nh÷ng

biÖt lÖ kh¼ng ®Þnh quy luËt chung. BiÓu töîng cña sù phån thùc

còng thÓ hiÖn ë tö thÕ cña ngöêi nam vµ ngöêi n÷ khi chäc lç tra

h¹t. C¸ch ®Æt c©y gËy trªn ®Çu nö¬ng ®Ó lÊy n¨ng löîng mÆt trêi

còng nhö sù di chuyÓn tæng thÓ cña ngöêi lao ®éng theo höíng

ngöîc chiÒu kim ®ång hå cho phÐp nghÜ ®Õn tÝn ngöìng thê

phông mÆt trêi. Nhö vËy trong kh©u chäc lç tra h¹t cña ngöêi

M¹ng ¦ cã Ýt nhÊt s¸u nghi lÔ phån thùc.

Böíc sang kh©u thu ho¹ch, vai trß chÝnh trong lÔ thøc lµ

bµ vî «ng chñ nö¬ng, ngöêi M¹ng ¦ gäi lµ M¹ Ngä (tøc mÑ lóa).

Bµ MÑ lu¸ ë mçi téc ngöêi cã nh÷ng vai trß kh¸c nhau, cã bµ MÑ

lóa xuÊt hiÖn trong nghi lÔ cña kh©u chäc lç tra h¹t, cßn bµ MÑ

lóa cña ngöêi M¹ng ¦ xuÊt hiÖn trong kh©u thu ho¹ch.

Muèn lµm MÑ lóa ë ngöêi M¹ng ¦ ph¶i ®¸p øng mét sè

®iÒu kiÖn, thø nhÊt bµ MÑ lóa ph¶i lµ bµ chñ nö¬ng, ngöêi ®µn

bµ ®Õn tuæi nµo ®ã mµ kh«ng cã con th× kh«ng ®öîc lµm MÑ lóa,

®ang thÊy th¸ng, bÈn m×nh còng kh«ng ®öîc phÐp lµm MÑ lóa.

Trong tröêng hîp bµ chñ kh«ng lµm ®öîc MÑ lóa ngöêi thay thÕ

lµ mét ngöêi phô n÷ bªn nhµ chång. Tèt nhÊt lµ chÞ em ruét cña

«ng chñ nö¬ng (v× ngöêi M¹ng ö quan hÖ theo phô hÖ, tiÓu

n«ng). NÕu kh«ng cã chÞ em ruét hoÆc chÞ em kh«ng ®Õn ®öîc,

th× chÞ em hä cña «ng chñ nö¬ng, thËm chÝ con g¸i cña «ng còng

cã thÓ thay thÕ mÑ, tèt nhÊt lµ ngöêi ®«ng con c¸i. Ngöêi ®öîc

chän lµm MÑ lóa ph¶i kiªng kþ mét sè mãn ¨n tröíc ba ngµy, sè

ngµy h×nh nhö thay ®æi theo tõng lµng. Suèt trong thêi gian hai

ba ngµy ®ã MÑ lóa ph¶i ¨n kiªng, ë riªng kh«ng ®öîc n»m chung

víi chång con, h¹n chÕ nãi, nÕu cã nãi th× còng chØ nãi thÒu thµo,

kh«ng ®öîc nãi to. Nhö thÕ cã nghÜa ngöêi ®µn bµ ®ã ®· ®ãng vai

trß MÑ lóa mÊy ngµy tröíc khi thu ho¹ch.

461

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

H«m gÆt lóa ph¶i chän giê ®Ó lªn nö¬ng, thöêng xuÊt ph¸t

vµo nöa ®ªm, MÑ lóa bao giê còng ®i tröíc mäi ngöêi mét chót,

kh«ng bao giê ®i chung. Mäi ngöêi ¨n mÆc xuÒnh xoµng, riªng

MÑ lóa mÆc ®å lÔ ®Ñp ®Ï. Khi ®Õn nö¬ng trêi cßn chöa s¸ng,

ngöêi ta c¾m vµo lèi ®i mét dÊu cÊm ®Ó b¸o cho mäi ngöêi ë

ngoµi nö¬ng biÕt kh«ng ®öîc ®Æt ch©n vµo. DÊu cÊm nµy còng

tö¬ng tù c¸i Ta Leo cña ngöêi Th¸i, Goaleo cña ngöêi Möêng lµ

mét h×nh thøc thê mÆt trêi. Kho¶ng gi÷a nö¬ng cña ngöêi M¹ng

¦ thöêng cã hai c¸i lÒu, mét lµ vùa thãc, mét cho ngöêi canh

nö¬ng ngñ.

Nghi lÔ trong thu ho¹ch cña ngöêi M¹ng ¦ lÊy vùa thãc

lµm trung t©m, tröíc vùa thãc ngöêi ta còng c¾m mét dÊu cÊm

n÷a, dÊu cÊm ®ã còng n»m ë trung t©m cña nghi lÔ. Ngay khi

mÆt trêi míi hÐ lµ b¾t ®Çu nghi lÔ thu ho¹ch. C¹nh dÊu cÊm, bµ

MÑ lóa dïng hai tay kÐo xuèng chÝn bã lóa kh¸c nhau ë xung

quanh. Mçi bã lóa Êy t¸ch rêi nhau, ®öîc xÕp gÇn nhö mét vßng

trßn, ngän lóa ®Òu ®æ xuèng bªn döíi. Bµ ®Æt mét c¸i nia con

mang s½n lªn trªn, tay tr¸i gi÷ nia, tay ph¶i bµ vÝt chÝn ngän

cña chÝn bã lóa lªn nia sao cho ngän cña c¶ chÝn b«ng lóa Êy ®Òu

höíng vÒ phÝa mÆt trêi ®ang mäc. Råi bµ lÊy viªn ®¸ thiªng

chÆn lªn trªn(2) (trong nghi lÔ cña ngöêi Bana còng cã mét hßn

®¸ thiªng, gäi lµ T’moon). Trong khi tiÕn hµnh nghi thøc Êy bµ

cã khÊn mét c©u ®¹i ý mêi hån lóa vÒ. Sau khi lµm xong nghi lÔ

nµy mÆt trêi ®· lã lªn, ngöêi ta b¾t ®Çu thùc hiÖn phÇn gÆt lóa.

Bµ MÑ lóa ®i ®Çu ®oµn, gÆt tõ chç ®Æt bµn thê (chiÕc nia) theo

vßng trßn ngöîc chiÒu kim ®ång hå, cø thÕ ®i theo h×nh xo¸y èc ra.

§oµn ngöêi ®i sau dµn hµng ngang theo höíng ®i cña bµ MÑ lóa.

Qua nghi lÔ nµy, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh ý nghÜa cña

sù cÇu phån thùc vµ nghi lÔ thê mÆt trêi ®· nªu ë phÇn trªn. Mäi

462

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI