Tài liệu Hà Nội - Văn hóa và phong tục (Phần 2) doc

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 1

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

Muåc luåc

CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH .....................................................................................3

MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA ........................................................................4

HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI........................................................................7

CAÁI BÊÌU RÛÚÅU..............................................................................................................9

ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH ....................................................................................................13

ÀIÏÅN MÊÎU ...................................................................................................................18

CHÊÌU VÙN – LÏN ÀÖÌNG ............................................................................................21

CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG....................................................................................................25

TAÃN MAÅN VÏÌ NÏËP SÖËNG ............................................................................................26

TRÊÌU TÏM CAÁNH PHÛÚÅNG .......................................................................................28

NHÕP CÊÌU YÏN THAÁI..................................................................................................32

CHUYÏÅN LAÂNG RÙÆN ...................................................................................................36

NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOAÂI VÚÁI TÏËT NGHUYÏN ÀAÁN ÚÃ HAÂ NÖÅI......................................40

VÙN HOAÁ TÙÆM.............................................................................................................44

VÙN HOAÁ THUYÏÌN .....................................................................................................47

VÙN HOAÁ ÀUÄA.............................................................................................................51

CAÁI QUAÅT.....................................................................................................................54

CAÁI VOÄNG....................................................................................................................58

NGOÄ..............................................................................................................................61

CHOÅN HOA HÊåU KIÏÍU TRUYÏÌN THÖËNG..................................................................65

AÅ ÚÂI TÒNH RU ..............................................................................................................67

LYÁ KHÙÆC CUNG 2

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

NHÚÁ MÖåT LÚÂI RU .......................................................................................................72

CHÛÚNG III: MÊËY KHUÖN MÙÅT.....................................................................................76

NAÂNG HUÏÅ ..................................................................................................................77

TAÃN ÀAÂ NGUYÏÎN KHÙÆC HIÏËU...................................................................................80

NHÛ HOA.....................................................................................................................85

THANH THANH HIÏÌN.................................................................................................89

ANH LUÊN TRÛÁNG .....................................................................................................92

BAÂ LYÁ TÏË......................................................................................................................96

CAÁI TÏËT CUÃA NHAÂ THÚ QUANG DUÄNG ....................................................................99

LÏÅ THANH ................................................................................................................. 102

ANH TRÊÌN HOAåT ...................................................................................................... 106

HAI CON NGÛÚÂI TAÂI HOA........................................................................................ 110

NÛÄ THÊÌN AÁI TÒNH VAÂ NÛÄ THÊÌN SÙÆC ÀEÅP CUÃA VIÏÅT NAM .................................. 113

CHÕ TÊM HAÁT “SUÖNG HÚÂI” .................................................................................... 115

ÖNG TRUÂM THÕNH.................................................................................................... 118

CHÕ HOA TÊM............................................................................................................ 121

ÖNG HAI CHÊU ......................................................................................................... 125

TRUÁC QUYÂâNH ............................................................................................................ 131

CON GAÁI HAÂ NÖÅI. ...................................................................................................... 134

NHUNG...................................................................................................................... 136

RÙÅM TRÛÚÂâNG ........................................................................................................... 143

ÀÖI NEÁT VÏÌ ÀAÂN ÖNG HAÂ NÖÅI NHÛÄNG NÙM XÛA................................................ 149

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 3

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH

LYÁ KHÙÆC CUNG 4

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA

Chuáng ta coá möåt kho taâng nghïå thuêåt vïì chaåm khùæc rêët quyá nùçm raãi

raác úã caác àònh, àïìn, chuâa laâng. Àoá laâ nhûäng taác phêím úã vaâo thïë kyã 17

àûúåc chaåm tröí cöng phu, duyïn daáng, phaãn aánh cuöåc söëng dên gian vaâ

khaát voång vïì möåt cuöåc àúâi raång rúä: no cúm, êëm aáo, àuã tònh yïu vaâ giaâu

caái àeåp. Caác nghïå nhên khöng cêìn lûu danh laåi vò úã caác taác phêím cuãa hoå

luön hiïån diïån àúâi söëng bïn trong, coá nghôa laâ caái thïë giúái bïn trong cuãa

hoå hoâa vúái moåi ngûúâi laâ àûúåc röìi.

Chuáng ta haäy vïì àònh Liïn Hiïåp (Haâ Têy), àònh Kim Hoaâng (Haâ

Têy), àònh Phuâ Laäo (Haâ Bùæc), àònh Tam Canh (Vônh Phuâ), àònh Phuâng

(Haâ Têy), àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh), chuâa öng (Haãi Hûng), chuâa Thïë Haâ,

àïìn Diïån (Ninh Bònh), àïìn Phuâ Laäo (Laång Giang), àònh Thöí Tang (Vïính

Phuá), àïìn Giaá (Hoaâi Àûác Haâ Têy),àònh Kiïn (Haãi Phoâng), àònh An Hoaâ

(Nam Haâ) v.v... Àïën nhûäng núi àêy, chuáng ta àûúåc àùæm mònh vaâo thïë

giúái cuãa caái àeåp. Caãnh vuä nûä thiïn thêìn: Vuä nûä coá khuön mùåt àêìy àùån,

böå ngûåc núã vaâ hiïëu khaách, buång mïìm ba ngêën (caác cuöåc thi sùæc àeåp

nhûäng nùm1993 - 1994 úã chêu êu vaâ Myä yïu cêìu tiïu chuêín naây, vuä nûä

thùæt lûng buöng daâi, vaáy ngùæn kiïíu mini, sau lûng coá àöi caánh nhoã, tay úã

tû thïë muáa, tai àeo hoa tai “gioåt lïå” cao sang. Möåt naâng mùåc yïëm laá söìi,

möåt naâng mùåc yïëm laá sen túi taã. Khuön mùåt cuãa caác vuä nûä mang daáng

dêëp cuãa caác naâng thön nûä. Caãnh trai gaái tûå tònh, àuâa nghõch: Àoá laâ ba cö

gaái khoaã thên, àaâng hoaâng tùæm úã höì sen (chaåm trïn viïn gaåch àïìn Giaá).

Möîi ngûúâi möåt kiïíu, nhûng caác cö àïìu löå ra möåt thên hònh rùæn chùæc hêëp

dêîn laâm cho moåi ngûúâi phaãi giêåt mònh . Hoå mïìm maåi maâ coá àêìy sûác

maånh, neám ta nhûäng caái nhòn choái loaâ. Caãnh ngûúâi con trai àùåt ngûúâi vúå

leä lïn àuâi, ngûúâi vúå caã àûáng saát caånh rêët söi nöíi. Tuy caã ba cuâng cûúâi,

nhûng laåi laâ ba nuå cûúâi khaác nhau àêìy kõch tñnh. Coá nuå cûúâi àang taân

phai. ÚÃ àònh Phuâng (Haâ Têy) trang trñ ngay trûúác baân thúâ möåt maãng

troân, bïn dûúái laâ àaâi sen. Trïn àaâi sen laâ caác cö gaái khoaã thên. Ngûúâi

àûáng, keã ngöìi, neát mùåt vö tû tai àeo hoa, ngûåc chuäm cau, khöng phaãi hoa

maâ laâ nuå.

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 5

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

ÚÃã àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh) cuäng coá hoaåt caãnh ba cö gaái khoaã thên.

Toác hoå àïìu daâi nhû huyïìn thoaåi. Hai cö àûáng nghiïng, möåt cö àûáng

thùèng, chñnh diïån. Tay cö cêìm hoa sen che àêåy chöî thúm tho nhêët trong

cú thïí. Coá anh chaâng mùåc aáo thuång xïnh xang nùæm tay cö, möåt tay súâ vuá

cö, àïí cuâng ài vaâo vônh hùçng. Laåi coá thïm caã nhûäng caãnh vïì caác troâ tònh

aái. úã àònh Phuâ Laäo coá caãnh ngûúâi phuå nûä ngöìi xöím, khoaã thên thïí hiïån

möåt trûä lûúång nöìng êëm vaâ ên cêìn thêìn thaánh vö biïn cuãa ngûúâi àaân baâ.

Suöëi toác daâi chaãy vùæt qua ngûåc bïn phaãi, löå ra caái buång núã troân àêìy.

Naâng nùång nïì, chêåm chaåp, nhu mò maâ nöíi loaån. Naâng vûâa laâ tñn ngûúäng

vûâa laâ ûúác mú. Coá bûác chaåm laåi rêët “hiïån àaåi”. ÚÃã àïìn Phuâ Laäo coá caãnh

ngûúâi àaân baâ (nûä thêìn) nùçm ngûãa, vaáy cuöën lïn têån ngûåc, hai chên daâi

daång ra, quùåp lêëy hai bïn höng ngûúâi tònh. Xung quanh laâ àaân, saáo veáo

von. Andreá Malraux, nhaâ vùn hoaá Phaáp tûâng noái: maãnh göî àiïu khùæc

àeåp xùæn ra nhûäng miïëng ngon cho cuöåc àúâi.

Vêîn coân nhiïìu nhûäng “miïëng ngon” nûäa úã raãi raác quanh caác laâng

xoám Viïåt Nam cuãa chuáng ta. Mong sao caác nhaâ nghïå thuêåt súám sûu têìm,

ghi cheáp, giûä gòn, baão quaãn, hoåc têåp vaâ phuåc höìi laåi böå mùåt vöën coá cuãa

chuáng, röìi laâm sûu têåp vaâ phaát triïín chuáng... Caác bêåc cha öng, töí tiïn

ngaây xûa àaä àïí laåi “löåc” cho chuáng ta.

Möîi möåt nghïå thuêåt cho ta nhûäng giaá trõ vùn hoaá khaác nhau tuyâ

theo phûúng tiïån chuyïín taãi cuãa noá. Khöng nhû vùn hoåc nghïå thuêåt,

chaåm khùæc biïíu thõ nhûäng neát caãm àöång riïng biïåt cuãa taåo hònh. Chaåm

khùæc laâ aão thuêåt. Nhaâ thû Phaáp Beaudelaire noái: “Böå phêån chaåm khùæc

thaânh Cöng laâ möåt thûá tön giaáo”. Chñnh vò vêåy maâ nhûäng bûác chaåm khùæc

úã möåt söë àònh, chuâa Viïåt Nam àaä àûúåc liïåt vaâo nhûäng taác phêím bêët tûã

Chuáng löi cuöën caã àöi mùæt, trñ thöng minh vaâ àöìng thúâi caã traái tim

nhûäng ngûúâi xem. Chuáng coá thïí khïu gúåi nhûäng tònh caãm khaác nhau

trong con ngûúâi, röìi àûa con ngûúâi “àïën vúái nhûäng yá tûúãng cao hún.

Nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu vùn hoaá nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam àïìu

khöng “boã qua cú höåi àïën thùm caác àònh, chuâa Viïåt Nam. Hoå caâng khöng

boã qua caái dõp may àùåc biïåt àïí coá thïí chuá yá àïën nhûäng maãnh chaåm khùæc

trong caác àònh chuâa Viïåt Nam. Gêìn àêy, tiïën sô myä hoåc Samody

LYÁ KHÙÆC CUNG 6

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

(Inàönïxia) àaä noái: “Töi may mùæn àûúåc àïën vúái caác bûác chaåm khùæc cuãa

caác àònh, àïìn Viïåt Nam. Thêåt quaá chûâng àöåc àaáo. Töi ài nhiïìu nûúác,

khöng àêu laåi coá nhûäng bûác chaåm tröí coá àêìy nhûäng neát tiïu biïíu, àaåo vaâ

àúâi cûá quên quïåt lêëy nhau, röìi ca haát lïn nhû vêåy. Chuáng sinh àöång, coá

doâng chaãy tung hoaânh ngöín ngang maâ nghïå sô. Chuáng vûâa coá tiïët têëu

vûâa co gian àiïåu cuãa vuä truå.

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 7

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI

Laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai thuöåc quêån Hai Baâ Trûng. Höåi

múã vaâo nhûäng ngaây 3, 4, 6 thaáng giïng êm lõch. Coá nùm laåi töí chûác vaâo

muâa thu tûâ ngaây 10 -12 thaáng 8 êm lõch. Àònh Mai Àöång vaâ àònh Hoaâng

Mai úã gêìn nhau. Àònh Mai Àöång thúâ tûúáng Tam Trinh laâ möåt danh

tûúáng chó huy cuãa phong traâo khúãi nghôa Hai Baâ Trûng àaä tûâng chiïu

möå trai traáng Mai Àöång lïn Haát Mön tuå nghôa (khoaãng nùm 40 - 43 sau

cöng nguyïn). Àònh Hoaâng Mai thúâ voä tûúáng Trêìn Khùæc Chên laâ voä

tûúáng taâi hoa, laâ vïå sô maâ cuäng laâ ngûúâi yïu cuãa Huyïìn Trên Cöng chuáa

1603 -1605). Öng cuâng vúái naâng àaä coá cöng lúán vúái àêët nûúác, àaä cuâng traãi

qua nhûäng giúâ phuát bi huâng cuãa lõch sûã. Hoå àaä dïåt nïn möåt thiïn tònh sûã

nöíi tiïëng muön àúâi. Laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai vöën laâ traåi êëp

maâ vua ban choTrêìn Khùæc Chên. Öng cuäng àûúåc phong laâ Thaânh Hoaâng

cuãa caã hai laâng naây. Vïì sau, àònh Mai Àöång thúâ tûúáng Tam Trinh vaâ

àònh Hoaâng Mai thúâ voä tûúáng hoå Trêìn. Caã hai võ thêìn àïìu laâ voä tûúáng

nïn nhên dên trong êëp cuäng coá àûúåc tinh thêìn thûúång voä. Thêìn Tam

Trinh laâ traång vêåt. Traåi êëp coá nhiïìu vûúân mú lúán nïn coá nghïì nêëu rûúåu

(Keã Mú). Ngûúâi ta cêët rûúåu mú töët nhêët àïí cuáng Thaânh Hoaâng vaâ àïí

duâng trong nhûäng ngaây lïî höåi. Hoå lêëy nûúác söng Höìng cöåi nguöìn vïì, tinh

loåc röìi nêëu rûúåu.

Vïì phêìn tïë lïî hai võ thêìn, vêîn àêìy àuã têët caã moåi nghi thûác aáp duång

cho nhûäng àaám tïë lïî vaâ rûúác xaách cuãa caác höåi laâng quan troång khaác.

Nhûng, trûúác tiïn laâ rûúác baâi võ cuãa Thaânh Hoaâng laâng Hoaâng Mai lïn

àònh Mai Àöång röìi tûâ Mai Àöång rûúác ài. Àaám rûúác coá 3 kiïåu ài khuác

khuyãu quanh traåi êëp, men theo búâ song Tö Lõch röìi lïn gêìn mùåt àï söng

Höìng. Àaám rûúác dûâng laåi úã Traåi Nhaän. Möåt söë chaâng trai khiïng ba choeá

àûång nûúác coá mêëy daãi dêy àoã lïn mùåt àï röìi ài xuöëng phña söng, lêëy nûúác

söng Höìng cho vaâo choeá röìi khiïng vïì, àùåt caác choeá nûúác lïn ba chiïëc

kiïåu röìi rûúác trúã vïì laâng Mai Àöång. Àïën àïm, hai kiïåu thúâ nam tûúáng

LYÁ KHÙÆC CUNG 8

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

vêîn do caác àö nam khiïng. Coân kiïåu cuãa nûä tûúáng laåi do hai mûúi cö gaái

thay nhau vûâa khiïng, vûâa muáa xinh tiïìn. Nhûäng Cö gaái naây, vêën khùn,

toác boã àuöi gaâ, aáo daâi xanh àoã, vaåt thùæt cuã êëu. Àaám rûúác ài àûúåc möåt

àoaån laåi nghó àïí caác àö vêåt biïíu diïîn, caác voä sô ài möåt baâi quyïìn vaâ àêëu

trung bònh tiïn. Möîi àêëu sô cêìm möåt chiïëc gêåy daâi 4 m àêëu vúái nhau.

Gêåy bùçng göî àoã höìng, àêìu coá bõt böng vaâ vaãi àïí àïì phoâng nïëu coá àêm

truáng thò ngûúâi bõ àêm cuäng khöng bõ nguy hiïím. Caác àö vêåt naây àaä

àûúåc choån trong nhiïìu loâ. Hoå ùn mùåc goån gaâng, mùåc quêìn chûá khöng

àoáng khöë vò coá thúâ nûä tûúáng. Àaám rûúác nghi nguát khoái hûúng. Moåi ngûúâi

reo hoâ khi àûa àûúåc caác kiïåu vïì àònh Mai Àöång. Sau khi Thaánh àaä trúã vïì

àònh, moåi ngûúâi mûâng chuyïën rûúác thùæng lúåi. Möåt töëp mang baâi võ cuãa

thaánh laâng Hoaâng Mai traã vïì cho Hoaâng Mai...

Höåi àûúåc töí chûác úã caã hai àònh. Coá rêët nhiïìu troâ chúi nhû: haát tröëng

quên laâ kiïíu haát dên ca vaâ àöëi àaáp giûäa bïn nam vaâ bïn nûä coá àiïím nhõp

bùçng nhûäng tiïëng thònh ...thuâng...thònh. Khi thaã diïìu bùæt buöåc möîi chiïëc

diïìu phaãi mùæc 3 öëng saáo trúã lïn. Diïìu phaãi lïn cao àûáng. Hònh daáng phaãi

àeåp tiïëng saáo phaãi hay vaâ phong phuá. Thi thaã chim böì cêu cuäng rêët hay.

Löìng chim göìm 10 chim. Khi thaã ra, chim phaãi bay tûâ thêëp àïën cao cho

túái chûâng 300m, phaãi bay cuâng möåt luác vaâ bay gêìn nhau thaânh àaân. Con

naâo cuäng vêîy àïìu hai caánh. Chim bay àïën luác khöng nhòn thêëy nûäa röìi

laåi cuâng àaân trúã laåi vúái bu chim dûúái àêët. Chuã chim laåi nhöët caác chuá vaâo

bu, buöåc chùåt laåi àem vïì. Caác troâ chúi àïìu coá giaãi thûúãng... Höåi àònh laâng

úã laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai laâ möåt trong nhûäng höåi lïî tiïu biïíu

vaâ àùåc sùæc cuãa àònh laâng Viïåt Nam.

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 9

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

CAÁI BÊÌU RÛÚÅU

Chuáng ta thêëy trïn noác thaáp Ruâa úã höì Hoaân Kiïëm coá dûång möåt

chûác bêìu rûúåu. Trïn noác Ngoå Mön, úã Thaái Hoaâ àiïån, Thïë miïëu, Hûng

miïëu úã Huïë cuäng coá trang trñ nhûäng chiïëc bêìu rûúåu. Chiïëc bêìu rûúåu coá

möåt giaãi luåa mïìm maåi tö xiïm.

Noá laåi àûúåc hai con röìng hoùåc hai con cuá hoaá röìng chêìu vaâo Khöng

chó coá thïë maâ chuáng ta coân thêëy úã rêët nhiïìu nhûäng maái àònh, miïëu, am,

thêåm chñ caã chuâa úã khùæp moåi núi àïìu àùåt chiïëc bêìu rûúåu vaâo möåt võ trñ

cao nhêët. Àïën nöîi röìng laâ biïíu tûúång cao quyá nhêët, thiïng liïng nhêët àaåi

diïån cho vûúng quyïìn cuäng phaãi kñnh cêín, tön vinh noá. Moåi ngûúâi àïìu

goåi bêìu rûúåu àoá laâ bêìu rûúåu thiïng, laâ bêìu nûúác thiïng vò noá àûúåc àùåt

trïn cao nhêët vaâ úã chñnh giûäa Viïåt àiïån. Maâ Viïåt àiïån laâ caã möåt thïë giúái

u linh, tön nghiïm, cao caã.

Xa xûa, quaã bêìu laâ tûâ quaã trïn cêy bêìu àûúåc khoeát röng ruöåt chó

coân voã ngoaâi cûáng maâ deão vúái maâu maát maâ xön xao, giaãn dõ. Quaã bêìu laâ

nguöìn göëc, laâ buång meå àeã ra caác töåc ngûúâi. Huyïìn thoaåi xûa kïí vïì

chuyïån quaã bêìu àûúåm maâu têm linh vaâ triïët hoåc. Coá möåt con söë khöíng löì

nhûäng con ngûúâi úã trong quaã bêìu muöën ra vúái vuä truå. Hoå chen chuác nhau

trong quaã bêìu, laâm cho quaã bêìu buång meå lùn loác, quùçn quaåi. Àêëng

thiïng liïng hú noáng möåt caái àuâi röìi choåc vaâo quaã bêìu, hònh thaânh möåt

caái löî. Thïë laâ têët caã moåi ngûúâi trong quaã bêìu chen nhau ra ngoaâi. Nhûäng

ngûúâi úã gêìn chöî noáng ra. trûúác, nûúác da bõ àen sêîm. Nhûäng ngûúâi ra sau

trùæng hún... Vaâ nhûäng töåc ngûúâi ra àúâi. Sau naây, moåi ngûúâi khöng bao

giúâ quïn rùçng mònh àûúåc sinh ra.” Tûâ quaã bêìu buång meå. Hoå buöåc quaã

bêìu bùçng möåt súåi dêy thêåt àeåp (sau naây laâ giaãi luåa) röìi quaâng lïn cöí hoùåc

àeo ngang lûng. Luác àêìu, hoå àûång nhûác,. laâ thûá cêìn thiïët nhêët cho cuöåc

söëng. Sau naây, hoå àûång rûúåu. Rûúåu trong bêìu laâ nûúác thiïng, cho moåi

LYÁ KHÙÆC CUNG 10

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

ngûúâi sûác maånh cuãa trúâi àêët vaâ cuãa meå. Rûúåu àïí cuáng tïë thêìn linh, Phi

tûãu bêåt thaânh lïî, rûúåu àïí uöëng vaâ àïí say sûa, yïu cuöåc söëng.

Quaã bêìu laâ vuä truå, noá röîng àïí thêu toám têët caã nhûäng gò mïnh

mang to lúán vaâ tinh hoa cuãa trúâi àêët, êm dûúng. Chûáa caã mêîu hïå, vûúng

quyïìn, cha meå...têët caã...

Nûúác vaâ rûúåu trong quaã bêìu tûúái tùæm cho con ngûúâi, cûáu vúát con

ngûúâi àïí con ngûúâi töìn taåi trong sûå “phöìn”, phöìn thoác gaåo, phöìn giöëng

noâi...

Tûâ “chûä nghôa” cuãa quaã bêìu laâ Höì Lö, laâ caái höì lö to lúán vö cuâng, vô

àaåi vö cuâng caã vïì nghôa àen lêîn nghôa boáng. Höì laâ mïnh möng, laâ phi

thûúâng.

Vúái Àaåo giaáo quaã bêìu chûáa àûång linh àan laâ thuöëc thêìn diïåu àïí coá

thïí trúã thaânh thêìn tiïn. Trûúác hïët laâ xa laánh coäi trêìn buåi bùåm, àêìy àùæng

cay röìi trúã nïn bêët tûã theo yá nghôa vö cuâng vö vi “ khaái quaát. Vúái Phêåt

giaáo quaã bêìu laâ bònh rûúåu, bònh nûúác cam löå cuãa Phêåt, laâ Quan êm àïí

cûáu caác chuáng sinh trong bïí khöí trêìm luên Vúái Khöíng giaáo, noá laâ àaåi

diïån cuãa Thiïn, Àõa, Nhên. Noá ca tuång con ngûúâi laâ chuáa tïí cuãa muön

loaâi, con ngûúâi dûåa vaâo sûác maånh cuãa quaã bêìu maâ haâi hoaâ vúái thiïn

nhiïn nïn goåi quaã bêìu laâ caái tuái caân khön. Vùn hoaá Viïåt Nam laâ vùn hoaá

tam giaáo àöìng lûu nïn caâng thöëng nhêët vúái têm mïìm cuãa quaã bêìu. Quaã

bêìu laâ Kim êu (êu vaâng). Ta coân nhúá cêu: “Non söng ngaân thuâa vûâng êu

vaâng”! Noá chûáa àûång sûå vêån chuyïín êm dûúng, chûáa caái phong àöå vônh

hùçng cuãa dên töåc. Vïì sau naây, khi Cöng nghïå göëm vaâ sûá phaát triïín,

ngûúâi ta chïë taåo ra nhûäng quaã bêìu bùçng göëm, sûá. Ngoaâi coá veä nhûäng

hònh nhû röìng, mùåt trúâi, ngoån lûãa, phûúång, mêy v.v... àêìy veã têm linh,

ûúác lïå. Trong àoá coá gûãi gùæm nhûäng mêåt maä àïí ngûúâi sau giaãi maä dêìn.

Nhûäng quaã bêìu thêåt sûå laâ nhûäng quaã bêìu bùçng göëm, sûá úã miïìn

xuöi àûúåc àùåt trïn caác baân thúâ núi àïìn àaâi miïëu maåo hoùåc baân thúâ töí

tiïn, gêìn caác mêm lïî cuáng.

ÚÃã Trung Quöëc, nhûäng nhên vêåt coá danh tiïëng, nhûäng nhaâ vùn, nhaâ

thú nhû: Laä Àöìng Tên, Lyá Thiïët Quai, Lûu Linh, nhaâ hiïìn triïët Lyá Thaái

Baånh, Sêìm Phu Tûã, Àan Khêu Sinh v.v...bao giúâ cuäng coá bêìu rûúåu bïn

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 11

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

mònh. ÚÃã nûúác ta, Nguyïîn Cöng Trûá, phaåm Thaái, Nguyïîn Bónh Khiïm,

Nguyïîn Khuyïën, Tuá Xûúng, Taãn Àaâ v v cuäng luön nhùæc àïën bêìu rûúåu tuái

thú.

Vaâo khoaãng 1930 - 1931, úã laâng Keã Mú, Baåch Mai laâ möåt trong

nhûäng quï hûúng rûúåu cuãa Viïåt Nam, ngûúâi ta coá möåt baâi haát rêët nöíi

tiïëng àïí ca ngúåi quaã bêìu rûúåu vaâ rûúåu. Núi àêy, hoå nêëu rûúåu vaâ baán

rûúåu. Phuå nûä cuäng uöëng rûúåu chùèng keám gò nam giúái. Cûá àïën ngaây möìng

4 thaáng giïng, coá lïî thêìn, mûúâi saáu cö trinh nûä ùn mùåc sùåc súä, möi son

maá phêën vûâa muáa vûâa haát. Möîi cö cêìm trong tay möåt quaã bêìu rûúåu. Hoå

haát lïn:

Tay tònh tay nêng...tònh bêìu rûúåu...

Ta búá ru húâi... Ta ra húâi

Reão lùæm Nïëp hoa ...Ta cêët rûúåu...

Tay tònh tay nêng

Tònh bêìu rûúåu

Ta búá...ru húâi

Ta ru húâi...Reão lùæm Nïëp mêy...

Möîi quaã bêìu àûúåc buöåc thïm vaâo möåt giaãi luåa maâu úã núi thùæt cöí

böìng.

Cho àïën giúâ, úã caác gia àònh, caác baân thúâ úã moåi núi, nhêët laâ úã nöng

thön, chuáng ta thêëy nhûäng bêìu rûúåu bùçng göm, sûá Baát Traâng hoùåc sûá úã

caác loâ sûá cöí. ÚÃã nhûäng núi heão laánh hoùåc úã miïìn nuái coân giûä àûúåc nhiïìu

bêìu rûúåu nguyïn baãn.

Nùm 1996 vaâ nhêët laâ nùm 1997, trûúác vaâ sau khi Höìng Köng trúã vïì

vúái Trung Quöëc, caác nhaâ kinh doanh àaä tung ra baán khùæp caác thõ trûúâng

rêët nhiïìu nhûäng quaã bêìu cöåi nguöìn. Cêy bêìu àûúåc lïn ngöi. Viïåc mua,

baán nhûäng quaã bêìu naây thêåt tûng bûâng. Ngûúâi ta àua nhau mua àïí

àûång rûúåu hoùåc àïí baây trong nhaâ, trong tuã Quaã bêìu Cöåi nguöìn àùæt hún

nhûäng quaã bêìu bùçng sûá bùçng ly löng nhiïìu lêìn..: Tuy vêåy, moåi ngûúâi vêîn

thi nhau mua. Hoå coân laâm sûu têåp vaâ theo möët...

LYÁ KHÙÆC CUNG 12

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

Quaã bêìu laâ möåt trong nhûäng neát àeåp vùn hoaá cuãa Viïåt Nam. Nhòn

quaã bêìu rûúåu, ngûúâi ta nghô àïën rûúåu, nghô àïën ngaây xûa, nghô àïën men

cuãa cuöåc söëng, àïën nhûäng àiïìu mú höì cuãa cöåi nguöìn. Tûâ àoá, mang laåi cho

ta nhûäng gò coá yá nghôa hún vïì quaá khûá, hiïån taåi vaâ tûúng lai...

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 13

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH

Qua cêìu söng Caái (Cêìu Long Biïn), ài thùèng àïën Phuá Thûúång röìi

reä sang ph.óa tay phaãi chûâng 200 meát laâ àïën Dûúng Xaá. Núi àêy coá àïìn

thúâ Nhiïëp Chñnh yã Lan. Giûäa nhûäng maãnh ruöång xanh vúái àuã gam maâu

khaác nhau, ngöi àïìn thúâ möåt ngûúâi phuå nûä phi thûúâng, nöíi bêåt lïn,

nghiïm trang nhûäng rïu phong: “Miïëu cöí vaâng son nhaåt”. Àoá laâ noái vïì

maâu sùæc, coân nhûäng gò baâ àïí laåi cho àêët nûúác vêîn cûá àùçm thùæm vúái non

song vaâ loâng ngûúâi. Baâ laâ hoaá thên cuãa Mêîu Thûúång Ngaân, cuãa baâ Man

Nûúng, baâ Trûng...

Àïën Suãi, ài vaâo quï hûúng cuãa nhaâ thú Cao Baá Quaát, ài tiïëp chûâng

7 km nûäa, chuáng töi àïën cêìu Dêu. Möåt caái cêìu rêët cöí. Núi àêy, söng Àöëng

cùæt ngang söng Dêu àïí hònh thaânh nïn möåt bïn laâ Thiïn Àûác, möåt bïn

laâ Nguyïåt Àûác. Núi àêy... möåt caái cêy, möåt caái goâ, möåt mö àêët, àöëng gaåch

vuån, ngöi àïìn v.v...àïìu coá nhûäng chuyïån kïí vïì mònh. Trûúác mùæt chuáng

töi laâ caã möåt khu vûåc thaânh Dêu mïnh möng. Tïn chñnh thûác cuãa noá laâ

Luyå Lêu hoùåc Liïn Lêu. Vò khi xûa, thaânh chñnh coá nhûäng voång gaác maâ

úã têìng trïn toaã ra nhû nhûäng caánh hoa sen, nïn thûúâng goåi laâ Liïn Lêu.

Hoa sen tûúång trûng cho sûå “thöìn”. Phöìn thoác gaåo, phöìn giöëng noâi. Söng

Dêu chaãy quanh thaânh taåo thaânh möåt con haâo thiïn nhiïn, baão vïå

thaânh.

Xûa kia, khi àï La Thaânh vaâ Thùng Long chûa hònh thaânh maâ múái

chó laâ nhûäng vuâng nûúác, lau laách, hoang vu thò “núi àêy àaä laâ möåt thaânh

trêën phöìn hoa, nhöån nhõp. Àêy chñnh laâ thuã phuã cuãa àêët Giao Chêu, laâ

trung têm chñnh trõ, kinh tïë vaâ vùn hoaá. Àaåi baãn doanh cuãa Thaái Thuá Tö

Àõnh àùåt úã àêy. Hai Baâ Trûng àaä àaánh vaâo núi naây. Khi Hai Baâ àöëc

quên vaâo àaánh àaåi baãn doanh cuãa Tö Àõnh, Hai Baâ ùn mùåc thêåt löång lêîy,

àiïím trang rêët àeåp. Àiïìu naây thêåt hiïëm coá. Trong suöët thúâi kyâ daâi, quên

Haán àoáng quên úã Liïn Lêu, àaä coá nhiïìu cuöåc khúãi nghôa; liïn tuåc àöët

LYÁ KHÙÆC CUNG 14

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

phaá, àaánh Thaânh. Nghôa laâ binh lûãa liïn miïn. Chñnh àiïìu naây àaä giaãi

thñch àûúåc möåt hiïån tûúång àaáng chuá yá. Àoá laâ nhûäng vuâng àêët xung

quanh àïìu àoã nhû son. Duy chó coá khu vûåc thaânh Liïn Lêu, àêët coá maâu

àen, xaám, xón. Àêët àoã vò phña dûúái coá quùång sùæt. Coân àêët àen laâ do binh

lûãa triïìn miïn, àöët phaá dûä àöåi, àaä laâm than hoaá têët caã nhûäng soãi, àaá, àêët

, göî, tre, v.v... Hiïån tûúång than hoaá naây àaä laâm cho àêët thaânh Liïn Lêu

khöng àoã nhû vöën coá Thêåt laâ: “Dêu binh lûãa, nûúác non nhû cuä. Liïìn cho

ngûúâi thêëy caãnh chaånh loâng” (Vïì vuâng Dêu).

Trong cuöën: “Viïåt vïì lõch sûá àêët An Nam “, nhaâ nghiïn cûáu Patris

viïët: “Tinh thêìn àöåc lêåp cuãa ngûúâi Laåc Viïåt rêët cao. Trong suöët thúâi kyâ

daâi bõ àö höå, hoå khöng ngûâng kiïn cûúâng àûáng dêåy. Àoá laâ möåt thûá aánh

saáng choái loåi cûãa yá chñ quêåt cûúâng khön nguöi”?

Trong khu vûåc thaânh Dêu, coá chúå Dêu, thaáp Dêu. Thaáp 4 têìng, coá

choáp kiïíu Stupa, cao chûâng 20 meát, vaâ chuâa Dêu. Chuâa Dêu phaãn aánh

nhûäng neát cuãa àaåo Phêåt tûâ êën Àöå sang vaâ àûúåc baãn àõa hoáa. Núi àêy laâ

trung têm Phêåt giaáo àêìu tiïn úã ta röìi múái toãa ài khùæp núi. Cuäng laâ núi in

nhûäng baãn kinh súám nhêët. Tuåc truyïìn, möåt cêy àa thêìn thoaåi tröi dûúái

söng, àûúåc baân tay thêìn thoaåi cuãa aá Nam tiïn nûä (Man Nûúng) vúát lïn,

khi cêy àa àûúåc àùåt lïn mùåt àêët thò tiïn nûä biïën mêët, àaä “laåc nöåi mêy

ngaân”. Cêy àa àûúåc xeã ra, taåc thaânh 4 pho tûúång àïí thúâ. Àoá laâ 4 võ Phêåt

Mêìu göìm 4 chõ em: Phêåt Vên, Phêåt Vuä, Phêåt Löi, Phêåt Àiïån (cuäng goåi laâ

tûá Phaáp). Chõ caã àûúåc thúâ taåi chuâa Dêu, chõ hai úã chuâa Àêåu, chõ Ba thò úã

Chuâa Tûúáng vaâ Cö em uát àûúåc thúâ úã chuâa Dêu. Mêëy ngöi chuâa naây úã gêìn

nhau. Coá àiïìu, chuâa Dêu laâ chuâa chñnh, ngaây nga nhêët. Tûúång baâ Dêu

àùåt úã chñnh giûäa chuâa chñnh, cao 2m85 (caã tûúång lêîn bïå), laåi coá nïìn cao

vaâ vóa àaá. Tûúång baâ to hún so vúái têët caã nhûäng pho tûúång khaác trong

chuâa. Baâ vûâa laâ Phêåt, vûâa laâ nûä chuáa baãn àõa.

Núi àêy, haâng nùm coá múã höåi, goåi laâ höåi chuâa Dêu, khùæp núi nö nûác

vïì dûå höåi. Höåi coá tïë lïî, rûúác xaách, vui chúi, rêët tûng bûâng, naáo nhiïåt.

Ngûúâi ta kïí veâ:

Duâ ai buön baán trùm nghïì

Thaáng tû, möìng taám thò vïì chuâa Dêu

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 15

HTTP://ebooks.vdcmedia.com

Duâ ai buön dêu, baán àêu

Nhúá ngaây möìng taám, höåi Dêu thò vïì...

Caách khu vûåc thaânh Liïn Lêu chûâng 3 cêy söë lùng möå Laåc Long

Quên, laâ caã möåt toâa Viïåt àiïån. Ài chûâng möåt àoaån àûúâng nûäa, reä sang

bïn traái laâ lung Syä Nhiïëp, hònh troân, trïn möåt caái goâ rúåp boáng nhûäng cêy

Cöí thuå. Nhûäng goâ, àöëng nhêëp nhö keáo lïn. Dûúái nhûäng goâ àöëng àoá laâ

nhûäng ngöi möå Haán. Núi àêy thuöåc vïì laâng aá Lûä. úã ngaä ba Àöng Cöi cuäng

coá nhiïìu ngöi möå Haán coá xêy nhûäng voâng cuöën. Àûáng núi àêy, ta coá thïí

nhòn thêëy nuái Thiïn Thai “nùçm nghiïng nghiïng vúái maái toác xanh rïu”?

Vïì phña Àöng Bùæc, khoaãng 2km laâ laâng Àaåi Traåch coá ngöi chuâa Àaåi

Traåch nöíi tiïëng, laâ núi trûúác àêy vúå thûá ba Cai Vaâng àïën tu vaâ truå trò

sau khi cuöåc khúãi nghôa bõ thêët baåi. Baâ thöng thuöåc 18 mön voä nghïå, àaä

daåy voä cho caác trai laâng vaâ laâm nhiïìu àiïìu thiïån, trûâ keã gian aác. Cuöåc àúâi

cuãa baâ àuã àïí viïët nïn möåt pho saách bi huâng. Dên laâng núi àêy coi baâ nhû

Tiïn, nhû Phêåt.

Tûâ Àaåi Traåch ài xuöëng phña Nam laâ àïën bïën Höì, göëi àêìu lïn söng

Cêìu. úã àêy coá laâng tranh Àöng Höì maâ nhûäng bûác tranh àêåm àaâ têm höìn

dên töåc cuãa noá àaä coá mùåt úãnhiïìu núi trong caã nûúác vaâ chuáng cuäng àûúåc

trûng baây trong baão taâng myä thuêåt cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Laâng

Àöng Höì àûúåc goåi laâ laâng tranh, laâng àeåp nhû tranh vaâ cuäng àûúåc goåi laâ

laâng caác nghïå nhên. Hoå veä tranh, khùæc tranh, in tranh, laåi coân laâm nghïì

vaâng, maä vaâ nhûäng mùåt haâng trang trñ myä thuêåt àïí laåi êën tûúång sêu sùæc

trong loâng moåi ngûúâi.

Ngûúåc lïn phña trïn, ta àïën àêët Lim vaâ 49 laâng Quan Hoå. Núi maâ

möåt laân gioá cuäng mang àiïåu dên ca, vúái nhûäng “liïìn anh, liïìn chõ”, “ treâo

lïn quaán Giöëc, ài chaãy höåi. Tûâ Àaåi Traåch ài ngûúåc lïn laâ àïën Trñ Quaã, röìi

àïën laâng Àònh Töí coá chuâa Buát Thaáp, vaâ àïìn Àö vaâng son lêëp laánh, núi

thúâ 8 võ Vua Lyá. Lyá Chiïu Hoaâng àûúåc thúâ riïng úã ngöi àïìn bïn caånh. Baâ

mang möåt nöîi buöìn nguyïn khöëi, khöng tan. Chñnh caái daãi àêët naây àaä

nuöi dûúäng nhaâ thú Hoaâng Cêìm àïí Coá àûúåc: