Sinh thái vật nuôi 2

NguyÔn §¨ng Vang - Ph¹m Sü TiÖp

------------------------@----------------------

sinh th¸i vËt nu«i vµ øng dông trong

ch¨n nu«i gia sóc, gia cÇm

Hµ néi - 2005

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

2

lêi nãi ®Çu

Ch­¬ng I: PhÇn më ®Çu - C¸c kh¸i niÖm

I. Sinh th¸i häc lµ g×?

1.1. §Þnh nghÜa sinh th¸i häc: Sinh th¸i häc lµ

m«n häc nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ t­¬ng t¸c gi÷a sinh

vËt víi sinh vËt vµ sinh vËt víi m«i tr­êng tån t¹i cña nã

ë nh÷ng møc ®é tæ chøc kh¸c nhau, tõ c¸ thÓ, quÇn thÓ

®Õn quÇn x· sinh vËt vµ hÖ sinh th¸i.

Sinh th¸i häc chØ ra ph­¬ng h­íng vµ biÖn ph¸p sö

dông hîp lý c¸c nguån dù tr÷ cña sinh quyÓn, nh»m

kh«ng ngõng b¶o vÖ, c¶i thiÖn sù ph¸t triÓn tµi nguyªn

thiªn nhiªn vµ ®­a l¹i n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng vµ hiÖu

qu¶ tèt cña c¸ thÓ, quÇn thÓ, quÇn x·, hÖ sinh th¸i vµ sinh

quyÓn.

Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ sinh th¸i häc xuÊt hiÖn tõ rÊt

sím, ngay tõ khi con ng­êi ra ®êi, song sinh th¸i häc trë

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

3

thµnh khoa häc thùc sù chØ trong kho¶ng h¬n 100 n¨m

qua.

N¨m 1866 nhµ sinh häc ng­êi §øc tªn lµ Haerkel

E. ®· nªu lªn kh¸i niÖm vÒ sinh th¸i chØ mèi quan hÖ c¬

thÓ cña chóng ta víi m«i tr­êng. N¨m 1877, Mobius ®Ò

xuÊt thuËt ng÷ sinh quÇn l¹c häc víi ý nghÜa sinh th¸i

häc cô thÓ.

Danh tõ sinh th¸i cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau.

Theo tiÕng Hy l¹p, sinh th¸i gåm 2 tõ: tõ thø nhÊt lµ

oikos = n¬i ë vµ tõ thø 2 gäi lµ logos = m«n häc nªn tõ

chÝnh thèng cña nã lµ ecologia (sinh th¸i). Nh÷ng ngµy

®Çu khi míi ra ®êi, sinh th¸i häc tËp trung sù chó ý vµo

lÞch sö ®êi sèng cña c¸c loµi ®éng, thùc vËtvµ vi sinh vËt.

Nh÷ng h­íng nghiªn cøu nh­ vËy ®­îc gäi lµ Sinh th¸i

häc c¸ thÓ (autoecology). Song, vµo nh÷ng n¨m sau, nhÊt

lµ tõ cuèi thÕ kû XIX, sinh th¸i häc nhanh chãng tiÕp cËn

víi h­íng nghiªn cøu vÒ cÊu tróc vµ ho¹t ®éng chøc n¨ng

cña c¸c bËc tæ chøc cao h¬n nh­ quÇn x· sinh vËt vµ hÖ

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

4

sinh th¸i. Ng­êi ta gäi h­íng nghiªn cøu ®ã lµ Tæng sing

th¸i (synecology). ChÝmh v× vËy, sinh th¸i häc trë thµnh

mét " khoa häc vÒ ®êi sèng cña tù nhiªn, vÒ cÊu tróc cña

tù nhiªn, khoa häc vÒ sù sèng bao phñ trªn hµnh tinh

®ang ho¹t ®éng trong sù toµn vÑn cña m×nh" (Chvartch,

1975).

Vµo nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ lû XX, sinh th¸i häc

hiÖn ®¹i ®· ®i s©u vµo nghiªn cøu sinh th¸i häc øng dông

trong c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt kh¸c nhau nh­: sinh th¸i häc

n«ng nghiÖp, sinh th¸i häc l©m nghiÖp, sinh th¸i häc thuû

vùc n­íc ngät, sinh th¸i häc biÓn, sinh th¸i häc ng­êi vµ

x· héi cña hä.v.v..

Trong sinh th¸i häc n«ng nghiÖp, c¸c nhµ thùc vËt häc ®i

s©u vµ nghiªn cøu sinh th¸i thùc vËt, c¸c nhµ ®éng vËt

häc th× ®i s©u vµo nghiªn cøu sinh th¸i ®éng vËt, cßn c¸c

nhµ khoa häc vËt nu«i th× nghiªn cøu s©u vÒ sinh th¸i vËt

nu«i...

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

5

Sinh th¸i ®éng vËt lµ mén häc nghiªn cøu vÒ mèi

quan hÖ gi÷a c¬ thÓ ®éng vËt vµ ngo¹i c¶nh, vÒ ®iÒu kiÖn

cÇn thiÕt cho sù tån t¹i cña chóng.

Sinh th¸i vËt nu«i lµ m«n häc nghiªn cøu ®iÒu

kiÖn sèng tèi ­u ®èi víi c¬ thÓ vÒ sinh tr­ëng, sinh s¶n

còng nh­ ph¸t triÓn cña gia sóc, gia cÇm vµ c¸c lo¹i vËt

nu«i kh¸c nh­ c¸c lo¹i c«n trïng (ong, t»m, dÕ mÌn...)

hoÆc c¸c lo¹i bß s¸t nh­ c¸ sÊu, tr¨n..., c¸c lo¹i thó nh￾nhÝm, gÊu.v.v.

Nh­ vËy, ngµy nay, sinh th¸i häc ®· trë thµnh mét

khoa häc phôc vô trùc tiÕp cho s¶n xuÊt, b¶o vÖ tµi

nguyªn thiªn nhiªn, m«i tr­êng vµ chèng « nhiÔm sinh

quyÓn cña tr¸i ®Êt. So víi c¸c lÜnh vùc khoa häc kh¸c,

sinh th¸i häc cßn rÊt non trÎ, nh­ng do thõa kÕ nh÷ng

thµnh tùu cña c¸c lÜnh vùc khoa häc trong sinh häc, ho¸

häc, vËt lý häc, khoa häc vÒ tr¸i ®Êt, to¸n häc, tin häc nªn

®· ®Ò suÊt ®­îc nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng nguyªn lý vµ

ph­¬ng ph¸p luËn khoa häc, ®ñ n¨ng lùc ®Ó qu¶n lý mäi

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

6

tµi nguyªn, thiªn nhiªn vµ qu¶n lý c¶ hµnh vi cña con

ng­êi ®èi víi thiªn nhiªn. Sinh th¸i häc, do ®ã, ®· vµ

®ang cã nh÷ng ®ãng gãp tÝch cùc cho sù bÒn v÷ng cña

v¨n minh nh©n lo¹i, nhÊt lµ khi loµi ng­êi ®ang b­íc vµo

thêi ®¹i cña nÒn v¨n minh trÝ tuÖ, trong ®iÒu kiÖn d©n sè

ngµy mét gia t¨ng, tµi nguyªn thiªn nhiªn bÞ khai th¸c

qu¸ m¹nh, m«i tr­êng bÞ x¸o ®éng ngµy cµng trë nªn «

nhiÔm.

1.2. M«i tr­êng sinh th¸i: Trong sinh th¸i häc,

m«i tr­êng ®­îc hiÓu lµ mét phÇn cña thÕ giíi bªn ngoµi,

bao gåm c¸c hiÖn t­îng vµ c¸c thùc thÓ cña tù nhiªn mµ

ë ®ã c¸ thÓ, quÇn thÓ, loµi cã quan hÖ trùc tiÕp hoÆc gi¸n

tiÕp b»ng nh÷ng ph¶n øng thÝch nghi cña m×nh.

Mçi lo¹i sinh vËt, kÓ c¶ con ng­êi, ®Òu sèng dùa

vµo m«i tr­êng ®Æc tr­ng cña m×nh, ngoµi m«i tr­êng ®ã

ra, sinh vËt kh«ng tån t¹i ®­îc. VÝ dô: C¸ sèng d­íc

n­íc, chim thó sèng trong rõng, ngùa, bß, s¬n d­¬ng

sèng trªn c¸c th¶o nguyªn ®ång cá, tr©u sèng ë vïng ®Çm

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

7

lÇy, rõng Èm nhiÖt ®íi,v.v... NÕu m«i tr­êng sèng bÞ suy

tho¸i th× sinh vËt còng bÞ suy gi¶m c¶ vÒ sè l­îng vµ chÊt

l­îng: khi rõng nguyªn sinh bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ th× sè

l­îng voi ë T©y Nguyªn còng bÞ gi¶m ®¸ng kÓ, ®¹i ®a sè

bÞ s¨n b¾n, sè cßn l¹i còng trë nªn hung d÷ h¬n vµ kh¶

n¨ng sinh s¶n cña chóng còng bÞ suy tho¸i dÇn.

Nh­ vËy, tõ ®Þnh nghÜa trªn ta cã thÓ ph©n biÖt

®­îc lµ m«i tr­êng cña loµi nµy mµ kh«ng ph¶i lµ m«i

tr­êng cña loµi kh¸c. Ch¼ng h¹n, mÆt n­íc hå lµ m«i

tr­êng cña nh÷ng con bä gËy (sinh vËt mµng n­íc),

nh­ng kh«ng ph¶i lµ m«i tr­êng cña nh÷ng lo¹i giun,

èc,... sèng d­íi ®¸y hå, ng­îc l¹i, ®¸y hå dï ®­îc cÊu t¹o

b»ng c¸t hay bïn, giµu hay nghÌo chÊt h÷u c¬, ®ñ hay

thiÕu «xy... kh«ng ¶nh h­ëng ®Õn ®êi sèng cña bä gËy

hay sinh vËt mµng n­íc, hay nãi mét c¸ch kh¸c, nÒn ®¸y

kh«ng ph¶i lµ m«i tr­êng cña sinh vËt mµng n­íc.

Trong ch¨n nu«i còng vËy, viÖc x¸c ®Þnh m«i

tr­êng cho tõng loµi gia sóc, gia cÇm cã ý nghÜa quyÕt

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

8

®Þnh cho n¨ng suÊt, chÊt l­îng cña con gièng. VÝ dô: bß

s÷a thÝch hîp víi m«i tr­êng ®ång cá vïng khÝ hËu «n

®íi nªn cã thÓ cho n¨ng suÊt cao (trªn 5000 lÝt s÷a/chu

kú) ë nh÷ng n¬i nh­ Méc Ch©u, L©m §ång vµ mét sè

vïng cã khÝ hËu t­¬ng ®èi m¸t vµ kh« kh¸c, nh­ng nÕu

®­a bß vÒ nu«i t¹i c¸c vïng ®µm lÇy hoÆc nh÷ng vïng cã

khÝ hËu qu¸ nãng vµ kh¾c nghiÖt nh­ Nam Trung Bé th×

n¨ng suÊt vµ chÊt l­îng s÷a gi¶m h¼n v× ®ã kh«ng ph¶i lµ

m«i tr­êng thÝch hîp ®èi víi bß s÷a.

Trªn hµnh tinh, m«i tr­êng lµ mét d¶i liªn tôc, tuy

nhiªn, m«i tr­êng th­êng ®­îc ph©n chia thµnh m«i

tr­êng h÷u sinh (m«i tr­êng sinh vËt) vµ m«i tr­êng v«

sinh (m«i tr­êng kh«ng sèng). Tuú thuéc vµo kÝch th­íc

vµ mËt ®é cña c¸c ph©n tö vËt chÊt cÊu t¹o nªn m«i

tr­êng mµ m«i tr­êng cßn ®­îc chia thµnh m«i tr­êng

®Êt, m«i tr­êng n­íc vµ m«i tr­êng kh«ng khÝ. Mçi lo¹i

m«i tr­êng nh­ vËy ®Òu cã nh÷ng ®Æc tÝnh riªng, khi c¸c

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

9

yÕu tè cña nã t¸c ®éng lªn sinh vËt, sinh vËt buéc ph¶i tr¶

lêi l¹i b»ng nh÷ng ph¶n øng ®Æc tr­ng.

M«i tr­êng, hay nãi ®óng h¬n lµ c¸c thµnh phÇn

cÊu tróc cña nã th­êng xuyªn biÕn ®éng, lu«n lµm cho

sinh vËt bÞ lÖch khái ng­ìng tèi ­u cña m×nh. DÜ nhiªn,

sinh vËt ph¶i lu«n ®iÒu chØnh c¸c ho¹t ®éng chøc n¨ng

cña c¬ thÓ ®Ó trë l¹i tr¹ng th¸i æn ®Þnh, g¾n víi ng­ìng

tèi ­u vèn cã cña nã. NÕu sù biÕn ®éng qu¸ m¹nh, sinh

vËt kh«ng cã kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh tr¹ng th¸i c¬ thÓ cña

m×nh thÝ nã sÏ l©m vµo c¶nh diÖt vong. Trong qu¸ tr×nh

tiÕn ho¸, biÕt bao biÕn cè lín cña vá tr¸i ®Êt ®· tõng x¶y

ra, nhiÒu nhãm, loµi ®éng thùc vËt ®· tõng bÞ tiªu diÖt,

nhiÒu nhãm, loµi ®· cã c¬ may tho¸t n¹n do t×m ®­îc n¬i

"Èn nÊp" nh­ hang hèc hay d­íi c¸c tÇng n­íc s©u vµ ®·

trë thµnh nh÷ng loµi sãt l¹i, rÊt chuyªn ho¸. Mét sè loµi

®· kÞp biÕn ®æi c¶ vÒ h×nh thøc, kiÓu gen, sinh lý vµ tËp

tÝnh ®Ó thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn míi, ®· trë thµnh nh÷ng

loµi cã møc tiÕn ho¸ cao h¬n vµ ph¸t triÓn phong phó

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

10

h¬n. LÞch sö sinh giíi chÝnh lµ qu¸ tr×nh ph©n ho¸ vµ tiÕn

ho¸ liªn tôc cña c¸c lo¹i d­íi sù kiÓm so¸t ngÆt nghÌo

cña quy luËt chän läc tù nhiªn.

Nh­ vËy, sinh th¸i häc hiÖn ®¹i ®· chØ ra nh÷ng

kh¸i niÖm vÒ sù thèng nhÊt mét c¸ch biÖn chøng gi÷a c¬

thÓ vµ m«i tr­êng. §­¬ng nhiªn, sinh vËt kh«ng chØ chÞu

t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè m«i tr­êng mét c¸ch bÞ ®éng vµ

chóng cßn chñ ®éng tr¶ lêi l¹i c¸c t¸c ®éng ®ã b»ng

nh÷ng ph¶n øng thÝch nghi vÒ h×nh th¸i, tr¹ng th¸i sinh lý

vµ c¸c tËp tÝnh sinh th¸i, nh»m gi¶m nhÑ hËu qu¶ c¸c t¸c

®éng, ®ång thêi cßn c¶i t¹o m«i tr­êng theo h­íng cã lîi

cho c¸c ho¹t ®éng sèng cña m×nh. Cã thÓ dÉn chøng ra

nhiÒu vÝ dô trong ®êi sèng sinh vËt. Ch¼ng h¹n, sèng d­íi

n­íc, c¸c lo¹i thó ®Òu cã d¹ng h×nh thoi; cæ ®­îc rót

ng¨n nªn ®Çu vµ th©n trë thµnh mét khèi; vµnh tai ngoµi

mÊt ®i; da trÇn tr¬n l¸ng, d­íi da lµ líp mì dµy võa cã

t¸c dông lµm gi¶m träng l­îng c¬ thÓ võa chèng rÐt; c¸c

chi biÕn thµnh b¸nh l¸i hay v©y b¬i. C¸c lo¹i ®éng vËt ¨n

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

11

cá sèng trªn th¶o nguyªn nh­ ngùa, tr©u, bß, h­¬u, nai,...

cã tû lÖ ch©n dµi so víi chiÒu dµi c¬ thÓ vµ cã thÓ ®i lai,

ch¹y nh¶y sau khi sinh ra kho¶ng mét giê. C¸c lo¹i ®éng

vËt cã vó sèng trong hang hèc nh­ lîn rõng l¹i cã tû lÖ

ch©n ng¾n h¬n, cßn c¸c ®éng vËt ¨n thÞt, sau khi sinh ra

vµi tuÇn míi më m¾t vµ ®i l¹i ®­îc.

Ii. mét sè ®Þnh luËt c¬ b¶n trong Sinh th¸i häc

vËt nu«i

2.1. §Þnh luËt 1: §Þnh luËt "Giíi h¹n sinh th¸i" ®­îc

Shelford lÇn ®Çu tiªn ®­a ra vµo n¨m1911.

Sù phån vinh cña sinh vËt sèng trong hÖ sinh th¸i

phô thuéc vµo tæ hîp c¸c ®iÒu kiÖn cña m«i tr­êng, m«i

sinh. Mçi yÕu tè m«i tr­êng lµ mét d¶i biÕn thiªn liªn

tôc, viÖc gi¶m hay t¨ng c­êng ®é t¸c ®éng cña 1 nh©n tè

nµo ®ã ra ngoµi giíi h¹n thÝch hîp cña c¬ thÓ sÏ lµm gi¶m

kh¶ n¨ng sèng cña c¬ thÓ ®ã cßn khi c­êng ®é t¸c ®éng

lªn tíi ng­ìng cao nhÊt hoÆc xuèng ng­ìng thÊp nhÊt ®èi

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

12

víi kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña c¬ thÓ th× sinh vËt ®ã sÏ

kh«ng tån t¹i.

VÝ dô: + YÕu tè nhiÖt ®é thÝch hîp ®Ó c¸ r« phi cã

thÓ tån t¹i lµ tõ 5,6-41,50C . NÕu nhiÖt ®é thÊp h¬n 5,60C

hoÆc cao h¬n 41,50C th× c¸ r« phi sÏ chÕt.

Hîp lý

+ Bß s÷a: Cã h¹i ¨ 50C /------------------\ 270C Æ Cã h¹i

+ Gµ con: Cã h¹i ¨ 310C/------------------\330C Æ Cã h¹i

+ Lîn con s¬ sinh: Cã h¹i ¨ 300C/------------------\350C Æ Cã h¹i

Kho¶ng vïng chÞu ®ùng ®­îc cña c¸ thÓ cña 1 loµi

víi 1 nh©n tè nµo ®ã (nhÊt ®Þnh) gäi lµ giíi h¹n sinh th¸i

hay cßn gäi lµ sinh th¸i trÞ.

VËy, giíi h¹n sinh th¸i hay giíi h¹n chÞu ®ùng cña

c¸ thÓ loµi, lµ mét kho¶ng x¸c ®Þnh ®èi víi mét yÕu tè

x¸c ®Þnh mµ ë ®ã c¸ thÓ loµi cã thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn

mét c¸ch æn ®Þnh theo thêi gian vµ trong kh«ng gian.

Kho¶ng x¸c ®Þnh ®ã cã ng­ìng trªn (maximum) vµ

ng­ìng d­íi (minimum). §Êy lµ nh÷ng ®iÓm h¹i

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

13

(pessium), khi v­ît ra khái ng­ìng ®ã, c¬ thÓ kh«ng thÓ

tån t¹i ®­îc. Tuy nhiªn, trong giíi h¹n sinh th¸i bao giê

còng cã mét kho¶ng x¸c ®Þnh, mµ ë ®ã, ®éng vËt cã thÓ

sèng b×nh th­êng víi møc n¨ng l­îng cho c¸c ho¹t ®éng

lµ thÊp nhÊt. §ã lµ ®iÓm cùc thuËn (®iÓm tèi ­u) nhÊt

“optimum”.

VÝ dô: + ë nhiÖt ®é 300C c¸ r« phi ph¸t triÓn nhanh

nhÊt th× nhiÖt ®é = 300 C lµ ®iÓm cùc thuËn.

Kh¶ n¨ng sèng

Vïng chèng Vïng chèng

chÞu thÊp chÞu cao

Min Optimum Max t0

H×nh 1: M« t¶ giíi h¹n sinh th¸i cña ®éng vËt ®èi

víi mét yÕu tè sinh th¸i.

RUMENASIA.ORG/VIETNAM

14

Ngoµi kho¶ng ®ã ra, ®éng vËt muèn sèng b×nh

th­êng buéc ph¶i chi phÝ mét n¨ng l­îng nhiÒu h¬n. §ã

lµ nh÷ng kho¶ng chèng chÞu (h×nh 1).

Trªn ®©y lµ giíi h¹n sinh th¸i ®èi víi mét sè yÕu

tè bÊt kú, song nÕu c¬ thÓ vËt nu«i chÞu t¸c ®éng tæ hîp

cña 2 yÕu tè nh­ võa nhiÖt ®é, võa Èm ®é th× s¬ ®å giíi

h¹n chÞu t¸c ®éng cña nã sÏ lµ mét mÆt ph¼ng khi ta dùng

chóng trªn cïng 1 hÖ to¹ ®é th­êng (h×nh 2).

Kh¶ n¨ng sèng cña vËt nu«i

Yªó tè thø nhÊt

Optimum

Optimum

YÕu tè thø hai

H×nh 2: M« t¶ giíi h¹n sinh th¸i cña ®éng vËt ®èi víi

hai yÕu tè sinh th¸i.

RUMENASIA.ORG/VIETNAM