Sinh lý bệnh thú y

1

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

PGS. TS. NGUYỄN QUANG TUYÊN - ThS. TRẦN VĂN THĂNG

GIÁO TRÌNH

SINH LÝ BỆNH THÚ Y

(Giáo trình dùng cho hệ Đại học)

NHÀ XUẤT BẢN NÔNG NGHIỆP

Hà Nội - 2007

2

LỜI NÓI ĐẦU

Giáo trình Sinh lý bệnh thú y được biên soạn để đáp ứng với nhu cầu cấp thiết về

tài liệu học tập của sinh viên ngành Thú y trong các trường Đại học thuộc khôi Nông

nghiệp, cũng như để nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập khi áp dụng phương

pháp giảng dạy mới.

Sinh lý bệnh học là môn học nghiên cứu về những thay đổi chức năng của cơ

quan, mô và tế bào khi cơ thêm bệnh, đồng thời là môn học tiền tâm sàng của ngành

Thú y và cầu nối giữa các môn học cơ sở như sinh lý học, sinh hóa học, vi sinh vật học

và các môn học lâm sàng như bệnh nội khoa, bệnh ký sinh trùng, bệnh truyền nhiễm,

bệnh sản khoa...

Cùng với môn Giải phẫu bệnh học, môn Sinh lý bệnh học hệ thống hoa kiên thức

cho các sinh viên ngành Thú y và cán bộ nghiên cứu thú y về các quy luật chung của

quá trình sinh bệnh ở động vật, các biên đổi bệnh lý của quá trình sinh bệnh trong cơ

thể, sự thay đổi của các mô bào, tê bào, cơ quan, hệ thống do rối loạn chức năng... để

ứng dụng trong công tác chẩn đoán, phòng chống bệnh cho vật nuôi, góp phần nâng

cao hiệu quả chăn nuôi và thúc đẩy ngành chăn nuôi phát triển.

Biên soạn giáo trình này, chúng tôi cố gắng thể hiện tính cơ bản, tính khoa học,

tính hiện đại và tính hệ thống của chương trình môn học, đồng thời có liên hệ thực tiễn

nhưng do trình độ và khả năng có hạn nên khó tránh khỏi những thiếu sót. Chúng tôi

rất mong nhận được những đóng góp ý kiên của đồng nghiệp và bạn đọc trong quá

trình sử dụng tài liệu này.

Xin chân thành cảm ơn!

Tập thể tác giả

3

Bài mở đầu

NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU MÔN SINH LÝ BỆNH THÚ Y

1. ĐỊNH NGHĨA MÔN HỌC

Sinh lý bệnh (PHthophysiology) theo nghĩa tổng quát nhất là môn học về những

thay đổi chức năng của cơ thể, cơ quan, mô và tế bào khi chúng bị bệnh. Sinh lý bệnh

học là một môn khoa học nghiên cứu những hoạt động của sự sống trong cơ thể bệnh,

cụ thể là nghiên cứu những biến đổi bệnh lý về cơ năng các cơ quan, hệ thống và mô

bào, đồng thời nghiên cứu những nguyên nhân, điều kiện gây bệnh và tìm ra quy luật

chung của sự phát sinh, phát triển và kết thúc của quá trình bệnh lý.

Môn sinh lý gia súc nghiên cứu tất cả cơ năng, hệ thống trong cơ thể gia súc (động

vật) bình thường và tìm ra được quy luật nhất định, cũng như vậy trên cơ thể bệnh

chúng ta cũng nghiên cứu tuần tự và so sánh lại với quy luật bình thường để thấy được

những thay đổi như thế nào và từ đó rút ra kết luận với từng trường hợp. Chính vì vậy

người ta thấy mỗi một bệnh có một quy luật riêng và nó cũng có những biểu hiện bệnh

lý chung.

Ví dụ: Trong tất cả các loại nhiễm khuẩn chúng ta đều thấy các quá trình bệnh lý

như viêm, sốt, khi kiểm tra máu thấy bạch cầu tăng và đó là những quy luật chung.

Trong khi đó ở bệnh dịch tả lợn chúng ta thấy cơ thể lợn sốt, viêm nhưng bạch cầu hạ;

ở bệnh lao phổi chúng ta lại thấy cơ thể vật bệnh sốt liên miên, thường hay sốt vào

buổi chiều, ra mồi hôi nhiều và đó là những quy luật riêng.

Những quy luật riêng tạo nên những biến đổi trên cơ quan, tổ chức gọi là quá trình

bệnh lý điển hình và các quá trình này tạo nên bệnh tích điển hình.

Từ những quy luật đó khái quát lại và nêu lên quy luật hoạt động của từng bệnh,

tạo cơ sở lý luận cho các môn học lâm sàng tìm biện pháp khống chế.

2. NỘI DUNG MÔN HỌC

Nội dung của môn sinh lý bệnh học được chia làm ba chương:

Chương 1 : Các khái niệm và quy luật chung về bệnh

Bao gồm: khái niệm về bệnh, nguyên nhân gây bệnh, sinh bệnh học, đặc tính của

cơ thể đối với sự phát bệnh (bệnh lý của quá trình miễn địch).

Chương 2: Sinh lý bệnh các quá trình bệnh lý chung

Bao gồm: rối loạn tuần hoàn cục bộ, rối loạn chuyển hóa các chất, viêm, rối loạn

điều hoà thân nhiệt, quá trình bệnh lý của sự phát triển mô bào.

Chương 3: Sinh lý bệnh các cơ quan, hệ thống

Nghiên cứu rối loạn chức năng của các cơ quan, hệ thống: hệ thống máu và cơ

4

quan tạo máu, hệ tuần hoàn, hệ hô hấp, hệ tiêu hóa, hệ tiết niệu và hệ thống thần kinh.

Với những nội dung trên môn sinh lý bệnh học là môn học cơ sở của ngành thú y,

có liên quan chặt chẽ với nhiều môn học khác như: sinh lý gia súc, sinh hóa học, dược

lý học, vi sinh vật học và các môn lâm sàng thú y như: bệnh nội khoa, chẩn đoán bệnh,

bệnh ký sinh trùng, bệnh truyền nhiễm, bệnh sản khoa...

Đặc biệt sinh lý bệnh và giải phẫu bệnh là hai cấu thành của môn Bệnh lý học, là

hai môn học có cùng chung một đối tượng nghiên cứu nhưng sinh lý bệnh chủ yếu

nghiên cứu những biến đổi về cơ năng, còn giải phẫu bệnh thì nghiên cứu những biến

đổi về hình thái trên cơ thể bệnh.

3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU MÔN SINH LÝ BỆNH THÚ Y

Phương pháp nghiên cứu của môn sinh lý bệnh học là phương pháp thực nghiệm,

một phương pháp rất khách quan và khoa học. Phương pháp này tiến hành gây bệnh

nhân tạo trên cơ thể động vật, sau đó quan sát toàn bộ quá trình diễn biến của bệnh,

cuối cùng phân tích và rút ra quy luật chung của quá trình bệnh lý. Trong phương pháp

thực nghiệm, thường sử dụng hai phương pháp là phương pháp thực nghiệm cấp tính

hay còn gọi là cấp diễn và phương pháp thực nghiệm mãn tính hay còn gọi là trường

diễn.

3.1. Phương pháp thực nghiệm cấp tính (cấp diễn)

Phương pháp này thường phân tích các chức năng của các cơ quan riêng biệt, có

khi cô lập ra khỏi cơ thể để nghiên cứu, tức là làm nhanh có kết quả ngay để có thể

nắm được các quy luật Người ta thường sử dụng phương pháp này trong một số trường

hợp chẩn đoán nhanh và dùng để giảng dạy cho sinh viên.

Ví dụ: Người ta thường cô lập tim ếch hoặc cô lập một đoạn ruột để nghiên cứu.

Ưu điểm: phương pháp này tương đối đơn giản, quan sát biến đổi về cơ năng

trong một thời gian ngắn.

Nhược điểm: Gây tổn thương trên cơ thể bệnh, kích thích từng cơ quan riêng biệt

một cách nhân tạo, thậm chí còn tách rời một số cơ quan khỏi cơ thể hoặc tiến hành

nghiên cứu dưới điều kiện gây mê. Trong những điều kiện thực nghiệm như vậy thì

không thể biểu hiện được bản chất của bệnh một cách đầy đủ, kết quả thu được không

sát so với khi con vật hoạt động bình thường.

3.2. Phương pháp thực nghiệm mãn tính (trường diễn)

Phương pháp thực nghiệm mãn tính do Páp-lốp đề ra. Phương pháp này tiến hành

trên con vật sau khi đã được phẫu thuật và hoàn toàn hồi phục, cơ thể con vật ở trạng

thái tỉnh táo gần như bình thường.

Ví dụ: người ta làm một ống để hứng dịch vị dạ dầy, làm một ống để hứng nước

bọt.

5

- Ưu điểm: Làm thí nghiệm trên con vật ở trạng thái bình thường nghiên cứu được

lâu dài, chính xác hơn, có thể rút ra những quy luật biến đổi ở cơ thể bệnh một cách

toàn diện trong suất quá trình bệnh lý, tốn ít động vật thí nghiệm.

- Nhược điểm: Chỉ áp dụng nghiên cứu trong một số trường hợp có thời gian

nghiên cứu lâu dài.

Nhưng người ta thường kết hợp cả hai phương pháp trên để nghiên cứu quá trình

bệnh một cách toàn diện hơn.

Ngày nay có nhiều phương pháp nghiên cứu tiên tiến như: phương pháp nội soi,

hoặc phương pháp cắt lát bộ óc để xem có u não không, phương pháp dùng máy siêu

âm để kiểm tra hoạt động của thai... cũng được áp dụng trong nghiên cứu sinh lý bệnh.

Ngoài ra sinh lý bệnh học còn ứng dụng những thành tựu và phương pháp mới nhất

của khoa học như: miễn dịch học, sinh hóa học, phân tử học (nuôi cấy đen, cắt đen) để

nghiên cứu các quá trình bệnh lý.

6

Chương 1

CÁC KHÁI NIỆM VÀ QUY LUẬT CHUNG VỀ BỆNH

1. KHÁI NIỆM VỀ BỆNH

Kể từ thời nguyên thuỷ tới nay, qua bao ngàn năm, khái niệm về bệnh là bất biến.

Điều đó không đúng mà nó thay đổi theo thời gian. Nói chung, sự thay đổi này

phụ thuộc chủ yếu vào hai yếu tố:

- Trình độ văn minh của xã hội đương thời.

- Thế giới quan (bao gồm cả triết học) của mỗi thời đại.

Trong một xã hội, có thể đồng thời xuất hiện nhiều khái niệm về bệnh, kể cả

những khái niệm đối lập nhau. Đó là điều bình thường nói lên những quan điểm học

thuật khác nhau có thể cùng tồn tại trong khi chờ đợi sự ngã ngũ. Tuy nhiên, trong lịch

sử đã có những trường hợp quan điểm chính thống tìm cách đàn áp các quan điểm

khác.

Một quan niệm về bệnh bao giờ cũng chi phối chặt chẽ các nguyên tắc chữa bệnh,

phòng bệnh. Do vậy nó có vai trò rất lớn trong thực tiễn.

1.1. Một số khái niệm trong lịch sử

1.1.1 Thời nguyên thuỷ

Người nguyên thuỷ khi biết tư duy cho rằng bệnh là sự trừng phạt của các đấng siêu

linh đối với con người và trần thế. Ở đây có sự lẫn lộn giữa bản chất của bệnh với nguyên

nhân gây ra bệnh (trả lời câu hỏi "bệnh là gì" cũng giống câu hỏi "bệnh do đâu"). Không

thể đòi hỏi một quan niệm tích cực hơn khi trình độ con người còn quá thấp kém, với thế

giới quan coi bất cứ vật gì và hiện tượng nào cũng có các lực lượng siêu linh can thiệp

vào. Đáng chú ý là quan niệm này bước sang thế kỷ 21 vẫn còn tồn tại ở những bộ tộc lạc

hậu hoặc một số bộ phận dân cư trong các xã hội văn minh. Với quan niệm như vậy thì

người xưa chữa bệnh chủ yếu bằng dùng lễ vật để cầu xin, có thể cầu xin trực tiếp, hoặc

thông qua những người làm nghề mê tín dị đoan. Bao giờ cũng vậy, giá trị của vật lễ luôn

luôn nhỏ hơn giá trị của điều cầu xin. Tuy nhiên, trên thực tế người nguyên thuỷ đã bắt

đầu biết dùng thuốc, không phải chỉ phó mặc số phận cho thần linh.

1.1.2. Thời các nền văn minh cổ đại

Trước công nguyên nhiều ngàn năm, một số vùng trên thế giới đã đạt trình độ văn

minh rất cao so với mặt bằng chung. Ví dụ: Trung Quốc, Hy Lạp, La Mã, Ai Cập hay

Ấn Độ. Trong xã hội hồi đó đã xuất hiện tôn giáo, tín ngưỡng, văn học nghệ thuật,

khoa học (gồm cả y học và triết học). Nền y học lúc đó ở một số nơi đã đạt được

những thành tựu lớn về y lý cũng như về phương pháp chữa bệnh và đã đưa những

quan niệm về bệnh của mình.

7

1.1.2.1. Trung Quốc cổ đại

Khoảng hai hay ba ngàn năm trước công nguyên, y học chính thống Trung Quốc

chịu ảnh hưởng lớn của triết học đương thời cho rằng vạn vật được cấu tạo từ năm

nguyên tố (Ngũ hành: Kali, Mộc, Thuỷ, Hoả, Thổ) tồn tại dưới hai mặt đối lập (âm và

dương) trong quan hệ hỗ trợ hoặc át chế lẫn nhau (tương sinh hoặc tương khắc).

Các nhà y học cổ đại Trung Quốc cho rằng bệnh là sự mất cân bằng âm dương và

sự rối loạn quan hệ tương sinh tương khắc của Ngũ hành trong cơ thể. Từ đó nguyên

tắc chữa bệnh là điều chỉnh lại, kích thích mặt yếu (bổ), chế át mặt mạnh (tả).

Trong thời kỳ này quan niệm về bệnh ở đây là duy vật, các thế lực siêu linh bắt

đầu bị loại trừ khỏi vai trò gây bệnh. Cố nhiên, đây mới chỉ là trình độ duy vật hết sức

thô sơ (cho rằng vật chất chỉ gồm năm nguyên tố) và trong nhiều ngàn năm, quan niệm

này tỏ ra bất biến, không hề vận dụng được các thành tựu vĩ đại của các ngành khoa

học tự nhiên khác vào y học.

Y lý Trung Quốc cổ đại khá phong phú và chặt chẽ, thực sự có vai trò hướng dẫn

cho thực hành, đồng thời có thể tự hào về tính biện chứng sâu sắc. Tuy nhiên, trình độ

biện chứng ở đây chỉ là rất chung chung, trừu tượng. Do vậy, y lý chỉ dừng lại ở mức

độ lý thuyết (do quan sát và suy luận mà có) chưa thể gọi là đạt mức lý luận (dùng

thực nghiệm kiểm tra và chứng minh mà có).

Y học và y lý Trung Quốc cổ đại có những đóng góp rất lớn cho chẩn đoán và

chữa bệnh. ảnh hưởng của nó lan cả sang phương Tây, xâm nhập cả vào y lý của một

nền y học cổ ở châu âu. Người ta cho rằng chính lý thuyết về "bốn nguyên tố" của

Pythagore và "bốn chất dịch" của Hippocrat cũng chịu ảnh hưởng rõ rệt của y lý Trung

Quốc cổ đại.

Trải qua hàng ngàn năm tồn tại và phát triển, nền y học này đã có những đóng góp

hết sức to lớn, với vô số bài thuốc phong phú và công hiệu. Tuy nhiên, cho đến khi chủ

nghĩa tư bản châu âu bành trướng sang phương Đông để tìm thuộc địa đồng thời mang

theo y học hiện đại sang châu Á - nó chỉ vẫn dừng ở mức y học cổ truyền mà chưa hề

có yếu tố hiện đại nào.

Nguyên nhân do chế độ phong kiến Trung Quốc tồn tại quá lâu, với quan niệm

"chết mà không toàn vẹn cơ thể" là điều hết sức đau khổ, nhục nhã cho cả người chết

và thân nhân họ. Do vậy, môn giải phẫu không thể ra đời. Các nhà y học chỉ có thể

dùng tưởng tượng và suy luận để mô tả cấu trúc cơ thể. Tiếp sau là một chuỗi dài

những suy luận và suy diễn, mặc dù ít nhiều có đối chiếu với quan sát thực tiễn nhưng

không sao tránh khỏi sai lầm (vì không có thực nghiệm chứng minh). Tuy nhiên, đây

vẫn chỉ là những quan sát trực tiếp bằng các giác quan (dù rất tỉ mỉ) mà không có trang

thiết bị hỗ trợ nên chỉ có thể dừng lại ở hiện tượng và sau đó lại tiếp tục dùng suy luận

để mong hiểu được bản chất.

8

1.1.2.2. Thời văn minh Hy Lạp và La Mã cổ đại

Muộn hơn ở Trung Quốc hàng ngàn năm. Y học cổ đại của nhiều nước châu âu

cũng chịu ảnh hưởng khá rõ của Trung Quốc, nổi bật nhất là ở Hy Lạp -La Mã cổ đại.

Gồm hai trường phái lớn:

- Trường phái Pythagore (600 năm trước công nguyên): dựa vào triết học đương

thời cho rằng vạn vật do bốn nguyên tố tạo thành với bốn tính chất khác nhau: thổ

(khô), khí (ẩm), hỏa (nóng), thuỷ (lạnh). Trong cơ thể, nếu bốn yếu tố đó phù hợp về

tỷ lệ, tính chất và sự cân bằng sẽ tạo ra sức khoẻ; nếu ngược lại, sẽ sinh bệnh. Cách

chữa bệnh cũng là điều chỉnh lại, bổ sung cái thiếu và yếu, loại bỏ cái mạnh và thừa.

- Trường phái Hippocrat (500 năm trước công nguyên): không chỉ thuần tuý tiếp

thu và vận dụng triết học như trường phái Pythagore mà tiến bộ và cụ thể hơn, đã quan

sát trực tiếp trên cơ thể sống. Hippocrat cho rằng cơ thể có bốn dịch, tồn tại theo tỷ lệ

riêng, có quan hệ cân bằng với nhau để tạo ra sức khoẻ, đó là:

+ Máu đỏ: do tim sản xuất, mang tính nóng; ông nhận xét rằng khi cơ thể lâm vào

hoàn cảnh nóng (sốt) thì tim đập nhanh và mặt, da đều đỏ bừng. Đó là do tim tăng

cường sản xuất máu đỏ.

+ Dịch nhầy: không màu, do não sản xuất, thể hiện tính lạnh; xuất phát từ nhận

xét khi cơ thể bị lạnh thì dịch mũi chảy ra rất nhiều, ngược lại khi niêm dịch xuất tiết

nhiều cũng là lúc cơ thể nhiễm lạnh.

+ Máu đen: do lách sản xuất, mang tính ẩm.

+ Mật vàng: do gan sản xuất, mang tính khô.

Bệnh là sự mất cân bằng về tỷ lệ và quan hệ giữa bốn dịch đó. Lý thuyết của

Hippocrat có ảnh hưởng rất lớn đối với y học châu âu thời cổ đại. Bản thân Hippocrat

là nhà y học cổ truyền vĩ đại, có công lao tất lớn; đã tách y học khỏi ảnh hưởng của tôn

giáo, chủ trương chẩn đoán bằng phát hiện triệu chứng khách quan, đề cao đạo đức y

học.

Ở thời kỳ này quan niệm về bệnh khá duy vật và biện chứng, tuy còn thô thiển. Có

thể nói đây là đặc điểm dễ đạt được khi lý thuyết còn sơ sài, dừng lại ở trình độ chung

chung và trừu tượng. Tuy nhiên, những quan sát trực tiếp của Hippocrat lại khá cụ thể

như bốn chất dịch là có thật và cho phép kiểm chứng được. Nhờ vậy, các thế hệ sau có

điều kiện kiểm tra, sửa đổi và phát triển nó, nhất là khi phương pháp thực nghiệm

được áp dụng vào y học, đưa y học cổ truyền tiến lên hiện đại. Chính vì vậy, Hippocrat

được thừa nhận là ông tổ của y học nói chung cả y học cổ truyền và hiện đại.

1.1.2.3. Các nền văn minh khác

- Cổ Ai Cập: Dựa vào thuyết Pneuma (sinh khí) cho rằng khí đem lại sinh lực cho

cơ thể. Cơ thể phải thường xuyên hô hấp để đưa sinh khí vào. Bệnh là do hít phải khí

xấu không trong sạch. Từ đó, các nhà y học đề ra những nguyên tắc chữa bệnh.

9

- Cổ Ấn Độ: Y học chính thống chịu ảnh hưởng sâu sắc của triết học đạo Phật cho

rằng cuộc sống là một vòng luân hồi (gồm nhiều kiếp), mỗi kiếp trải qua bốn giai

đoạn: sinh, lão, bệnh, tử. Như vậy, bệnh là điều không thể tránh khỏi. Tuy nhiên, các

nhà y học cổ đại ấn Độ vẫn sáng tạo được rất nhiều phương thuốc công hiệu để chữa

bệnh. Đạo Phật còn cho rằng con người có linh hồn vĩnh viễn tồn tại, nếu nó còn ngự

trị trong thể xác tồn tại tạm thời là sống, đe doạ thoát khỏi xác là bệnh, thoát hẳn khỏi

thể xác là chết.

1.1.3. Thời kỳ Trung cổ

Ở Châu âu thời kỳ Trung cổ (thế kỷ 4-12) được coi là "đêm dài" vì diễn ra suốt 8

thế kỷ dưới sự thống trị tàn bạo và hà khắc của nhà thờ, tôn giáo và chế độ phong kiến.

Nguyên nhân do sự cuồng tín vào những lý thuyết mang tính tôn giáo khiến các giáo sĩ

dựa vào cường quyền sẵn sàng đàn áp khốc liệt các ý kiến đối lập. Tuy nhiên, nguyên

nhân sâu xa hơn là tầng lớp giáo sĩ và phong kiến muốn bảo vệ lâu đài đặc quyền

thống trị của họ.

- Các quan niệm tiến bộ bị đàn áp nếu trái với những tín điều trong kinh thánh,

khoa học lâm vào tình trạng trì trệ và thụt lùi. Các nhà khoa học tiến bộ bị khủng bố.

- Quan niệm chính thống về bệnh tỏ ra rất mê muội, không coi trọng chữa bằng

thuốc, thay bằng cầu xin, y lý phải tuân theo các giáo lý của nhà thờ, mỗi vị thánh trấn

giữ một bộ phận trong cơ thể, một số giáo sĩ cấm đọc sách thuốc... Những nhà y học

có quan điểm tiến bộ bị ngược đãi.

Tuy vậy, cuối thời Trung cổ vẫn lác đác có vài quan niệm duy vật nhưng rất sơ

sài, PHracelsus (1493-1541) cho rằng lưu huỳnh có vai trò biểu hiện sức mạnh của

linh hồn, trí tuệ, còn thuỷ ngân và muối có vai trò trong duy trì sức mạnh thể chất. Tuy

vậy, các quan điểm này không được coi là chính thống nên ít ảnh hưởng trong giới y

học.

1.1.4. Thời kỳ Phục hưng

Thế kỷ 16-17, xã hội thoát khỏi thần quyền, văn học nghệ thuật và khoa học phục

hưng lại nở rộ với nhiều tên tuổi như Newton, Descarte, Toricelli, Vesali, Harvey...

Giải phẫu học (Vesali, 1414-1564) và Sinh lý học (Harvey, 1578-1657) ra đời đặt nền

móng vững chắc để y học từ cổ truyền tiến vào thời kỳ hiện đại. Nhiều thuyết tiến bộ

về y học liên tiếp xuất hiện. Tính duy vật tuy còn thô sơ, tính biện chứng vẫn còn máy

móc nhưng so với thời kỳ y học cổ truyền thì đã có những bước tiến nhảy vọt về chất.

Ở thời kỳ này có đặc điểm là:

- Mỗi thuyết đều cụ thể hơn trước, giảm mức độ trừu tượng, khiến có thể dùng

thực nghiệm kiểm tra dễ dàng để thừa nhận hoặc bác bỏ; đồng thời có tác dụng giảm

bớt tính nghệ thuật tăng thêm tính khoa học và tính chính xác trong hành nghề của

người thầy thuốc.

10

- Các thuyết đều cố vận dụng các thành tựu mới nhất của các khoa học khác như

co học, lý học, hóa học, sinh học, sinh lý, giải phẫu. Ví dụ:

+ Thuyết cơ học (Descarte): Coi cơ thể như một cỗ máy, ví tim như cái máy bơm,

mạch máu là các ống dẫn; các xương như những đòn bẩy và hệ cơ như các lực. Bệnh

được ví như trục trặc của máy móc...

+ Thuyết hóa học (Sylvius, 1614-1672): coi bệnh tật là do sự thay đổi tỷ lệ các

hóa chất trong cơ thể, hoặc sự rối loạn của các phản ứng hóa học.

+ Thuyết lực sống (Stalil, 1660-1734): Các nhà sinh học hồi đó cho rằng các sinh

vật có những hoạt động sống và không bị thối rữa là nhờ trong chúng có cái gọi là lực

sống. Lực sống cũng chi phối sức khoẻ và bệnh tật của cơ thể bằng lượng và chất của

nó.

1.1.5. Thời kỳ thế kỷ 18 -19

Đây là thời kỳ phát triển của y học hiện đại với sự vững mạnh của hai môn Giải

phẫu học và Sinh lý học. Nhiều môn y học và sinh học đã ra đời. Ở các nước phương

Tây, y học cổ truyền hoàn toàn tiến sang thời y học hiện đại. Phương pháp thực

nghiệm từ vật lý học được ứng dụng một cách phổ biến và có hệ thống vào y học đã

mang lại rất nhiều thành tựu. Rất nhiều quan điểm về bệnh ra đời, với đặc điểm nổi bật

dựa trên những kết quả đã được thực nghiệm kiểm tra và khẳng định.

Một số quan niệm chủ yếu về bệnh trong thời kỳ này là:

- Thuyết bệnh lý tế bào: Wirchow là người sáng lập môn Giải phẫu bệnh cho rằng

bệnh là do các tế bào bị tổn thương, hoặc các tế bào tuy lành mạnh nhưng thay đổi về

số lượng, vị trí và thời điểm xuất hiện.

- Thuyết rối loạn hằng định nội môi: Claud Benard - nhà Sinh lý học thiên tài,

người sáng lập môn y học thực nghiệm, tiền thân của môn Sinh lý bệnh - đã đưa thực

nghiệm vào y học một cách hệ thống và sáng tạo, đã đề ra khái niệm "hằng định nội

môi" cho rằng bệnh xuất hiện khi có rối loạn cân bằng này trong cơ thể.

- Muộn hơn, sang thế kỷ 19-20, Frend (1856-1939) và môn đệ cho rằng bệnh là do

rối loạn và mất cân bằng giữa ý thức, tiềm thức, bản năng. Môn đệ Páp-lốp đã lạm

dụng quá mức các công trình của ông thì cho rằng bệnh là kết quả của sự rối loạn hoạt

động phản xạ của thần kinh cao cấp. Các khái niệm này đã có đóng góp nhất định

trong một phạm vi nào đó, đồng thời cũng biểu hiện những thiên lệch hiểu biết về

bệnh.

1.1.6. Thời kỳ hiện đại (Thế kỷ 20)

Thế kỷ này là thời kỳ của điện tử, của các chất cao phân tử và cũng là thời kỳ của

sinh học. Một số ngành sinh học phát triển mạnh như: di truyền học, miễn dịch học,

sinh học phân tử... có ảnh hưởng lớn tới y học, do đó cũng có nhiều khái niệm khác

nhau về bệnh.

11

Riêng ở Nga, tiếp thu các công trình của các nhà khoa học như Sechenov, Botkin,

Páp-lốp đã đề ra học thuyết thần kinh của bệnh. Theo thuyết này nội môi và ngoại

cảnh là một khối thống nhất, trong đó hoạt động của thần kinh cao cấp đóng vai trò

quyết định đối với khả năng thích ứng của cơ thể (tức nội môi) với những thay đổi bên

ngoài. Sự kết hợp chặt chẽ giữa vỏ não và những đoạn dưới của hệ thần kinh, giữa hệ

thống tín hiệu thứ nhất và thứ hai của người, giữa thần kinh và nội tiết có tác động

điều hoà chính xác và kịp thời mọi hoạt động của cơ thể, đảm bảo mối tương quan

chính xác giữa nội môi và ngoại cảnh. Bệnh tật là do rối loạn hoạt động phản xạ của hệ

thần kinh, rối loạn tương quan giữa các khu vực khác nhau của hệ thần kinh. Páp-lốp

chỉ rõ: "trong người bệnh có hai quá trình tồn tại song song: quá trình bảo vệ sinh lý

và quá trình huỷ hoại bệnh lý".

Qua các lý luận trên các nhà khoa học Nga đã nhìn nhận vấn đề bệnh tật một cách

toàn diện hơn. Tuy nhiên vẫn chưa giải thích một cách hoàn hảo khái niệm về bệnh.

Trong thời kỳ này, ngành hóa chất, nhất là sinh hóa phát triển mạnh mẽ, người ta đã

nhận thấy tính chất tương đối ổn định của các thành phần hóa học trong cơ thể. Dựa

vào đó Hens Selye đưa ra ý kiến "Bệnh là sự rối loạn các khả năng thích nghi". Nghiên

cứu các tác động mạnh của ngoại cảnh (stress) thì Selye cho rằng bao giờ cơ thể cũng

đáp lại bằng những thay đổi của hoạt động nội tiết và thần kinh. Theo Selye sự mất cân

bằng và hiệp đồng giữa hạ não và thượng thận thì sinh ra bệnh gọi là bệnh thích nghi.

Theo tiến hóa luận khoa học thì mọi sinh vật đều bắt nguồn từ một đơn bào, sau

đó phức tạp dần thành cơ quan, tổ chức khác nhau, có các hoạt động riêng nhưng nhằm

mục đích chung là duy trì sự sống. Do đó, sự ngăn cách giữa các bộ phận (tế bào, cơ

quan), giữa cơ thể trong cộng đồng, giữa cơ thể với thiên nhiên chỉ các tính chất tương

đối, mà về thực chất có sự liên quan trao đổi mật thiết qua lại với nhau, ảnh hưởng lẫn

nhau. Giữa ngoại cảnh và cơ thể có sự thống nhất và có sự mâu thuẫn, ngoại cảnh thì

luôn luôn thay đổi và cơ thể nhờ khả năng thích nghi của mình để mà duy trì hằng định

nội môi một cách tương đối, để duy trì sự sống.

1.2. Quan niệm về bệnh hiện nay

1.2.1. Hiểu về bệnh qua quan niệm sức khoẻ

- Tổ chức Y tế thế giới (WHO - 1946) đưa ra định nghĩa: "Sức khoẻ là một tình

trạng thoải mái toàn diện về thể chất, tinh thần và xã hội, chứ không chỉ đơn thuần là

không có bệnh hay tật". Đây là định nghĩa mang tính mục tiêu xã hội, để phấn đâu,

được chấp nhận rộng rãi.

- Tuy nhiên dưới góc độ y học, cần có những định nghĩa phù hợp và chặt chẽ hơn.

Các nhà y học cho rằng: "Sức khoẻ là tình trạng lành lặn của cơ thể về cấu trúc,

chức năng, cũng như khả năng điều hoà giữ cân bằng nội môi, phù hợp và thích nghi

với sự thay đổi của hoàn cảnh".

1.2.2. Những yếu tố để định nghĩa về bệnh

12

Đa số các tác giả đều đưa vào khái niệm bệnh những yếu tố sau:

- Sự tổn thương, lệch lạc, rối loạn trong câu trúc và chức năng (từ mức phân tử, tế

bào, mô, cơ quan đến mức toàn cơ thể). ,

- Do những nguyên nhân cụ thể, có hại; đã tìm ra hay chưa tìm ra.

- Cơ thể __________có quá truất phản ứng nhằm loại trừ các tác nhân gây bệnh, lập lại cân

bằng, sửa chữa tổn thương. Trong cơ thể bị bệnh vẫn có sự duy trì cân bằng nào đó,

mặc dù nó đã lệch ra khỏi giới hạn sinh lý. Hậu quả của bệnh tuỳ thuộc vào tương

quan giữa quá trình rối loạn, tổn thương và quá trình phục hồi, sửa chữa.

Bệnh làm giảm khả năng thích nghi với ngoại cảnh.

- Với người, có tác giả đề nghị thêm: bệnh làm giảm khả năng lao động và khả

năng hoà nhập xã hội.

1.2.3. Một số định nghĩa về bệnh

"Bệnh là tình trạng tổn thương hoặc rối loạn về cấu trúc và chức năng, dẫn tới mất

cân bằng nội môi và giảm khả năng thích nghi với ngoại cảnh".

- "Bệnh là sử rối loạn các hoạt động sống của cơ thể và mối tương quan với ngoại

cảnh, dẫn đến giảm khả năng lao động".

"Bệnh là sự thay đổi về lượng và chất các hoạt động sống của cơ thể do tổn

thương cấu trúc và rối loạn chức năng, gây ra do tác hại từ môi trường hoặc từ bên

trong cơ thể".

- "Bệnh là sự rối loạn đời sống bình thường của cơ thể sinh vật, do tác động của

các yếu tố gây bệnh khác nhau, gây ra một quá trình đấu tranh phức tạp giữa hiện

tượng tổn thương bệnh lý và hiện tượng phòng vệ sinh lý, làm hạn chế khả năng thích

nghi của cơ thể đối với ngoại cảnh, làm cho khả năng sản xuất và giá trị kinh tế bị

giảm sút".

- "Bệnh là một điều kiện mà ở đó một cá thể chỉ ra sự sai khác về giải phẫu, hóa

học, sinh lý so với bình thường".

- Định nghĩa "thế nào là một bệnh" hiện nay đang được sử dụng phổ biến là:

"Bệnh là bất kỳ sự sai lệch hoặc tổn thương nào về cấu trúc và chức năng của bất kỳ

bộ phận, cơ quan, hệ thống nào của cơ thể biểu hiện bằng các triệu chứng đặc trưng

giúp cho thầy thuốc có thể chẩn đoán xác định và chẩn đoán phân biệt, mặc dù nhiều

khi ta chưa rõ về nguyên nhân, về bệnh học và tiên lượng" (Từ điển y học Dorlands,

2000).

2. ĐẠI CƯƠNG VỀ BỆNH NGUYÊN HỌC

2.1. Định nghĩa

Bệnh nguyên học (Etiology) hay nguyên nhân bệnh học là môn học nghiên cứu về

13

nguyên nhân gây bệnh, bản chất của chúng, cơ chế mà chúng tác động, đồng thời

nghiên cứu các điều kiện thuận lợi hay không thuận lợi để nguyên nhân trên phát huy

tác dụng. Việc nghiên cứu nguyên nhân gây bệnh có ý nghĩa rất to lớn trong lý luận

cũng như trong thực hành. Về lý luận nó biểu hiện một lập trường rõ rệt; về thực hành

nó giúp cho việc phòng trị có hiệu quả. Páp-lốp đã nói: "Vấn đề phát hiện ra nguyên

nhân gây bệnh là một vấn đề cơ bản của y học và chỉ khi nào biết rõ những nguyên

nhân gây ra bệnh thì mới tiến hành điều trị được chính xác, hơn nữa mới ngăn chặn

chúng đột nhập vào cơ thể và điều này là quan trọng bậc nhất".

2.2. Một số quan niệm sai lầm về bệnh nguyên học

Để có được những quan điểm và khái niệm khoa học đúng đắn như hiện nay, bệnh

nguyên học đã trải qua một quá trình nghiên cứu lâu dài và đấu tranh gay gắt giữa các

học thuyết khác nhau. Trong đó có một số học thuyết sai lầm về nguyên nhân bệnh học

như:

- Thuyết "nguyên nhân đơn thuần" (Pure Etiology) cho rằng vi khuẩn là nguyên

nhân của mọi bệnh, hễ có vi khuẩn là có bệnh (tức là mọi bệnh đều do một nguyên

nhân và chỉ khi nào có nguyên nhân thì mới có bệnh).

Với thái độ cực đoan, quá nhấn mạnh đến vai trò của một nguyên nhân gây ra

bệnh là vi khuẩn, thuyết này đã bỏ qua vai trò và ảnh hưởng của những điều kiện khác

thuận lợi cho sự phát sinh của bệnh, cũng không chú ý đến cơ chế bảo vệ của cơ thể

chống lại sự đột nhập của các yếu tố gây bệnh và nó cũng không xét đến các ảnh

hưởng khác trong bệnh nguyên học.

Thực tế cho thấy rằng, trong nhiều bệnh không phát hiện thấy vi khuẩn như bệnh

cao huyết áp, các bệnh đo tác động của các yếu tố lý, hóa học gây nên và ngược lại,

trong nhiều trường hợp có vi khuẩn nhưng lại không thấy bệnh xuất hiện, ví dụ: có tới

80-90% gà mang vi khuẩn PHsteurella ở trong đường hô hấp trên mà không gây bệnh

tụ huyết trùng hoặc có tới gần 100% vi khuẩn E, còn sống trong ruột già của động vật

và người mà không gây bệnh.

Một quan niệm sai lầm, phiến diện về bệnh nguyên học như trên, chỉ chú ý đến

một nguyên nhân gây bệnh, tất nhiên cũng sẽ dẫn đến sai lầm trong công tác phòng

bệnh và điều trị bệnh. Như ta đã biết việc chống lại yếu tố gây bệnh, nhất là vi khuẩn

một cách tích cực cũng mới chỉ là một mặt trong công tác phòng bệnh và điều trị. Còn

có những mặt khác cũng không kém phần quan trọng là tạo ra những điều kiện, những

hoàn cảnh để yếu tố gây bệnh không phát huy được tác dụng như tăng cường sức đề

kháng của cơ thể, v.v… Thuyết "điều kiện đơn thuần" (Pure Condition) cho rằng bệnh

tật là do kết quả tác động tổng hợp của một số điều kiện và các điều kiện đó có thể gây

bệnh mà không cán có nguyên nhân đặc hiệu. Quan niệm này là hoàn toàn sai lầm, bởi

vì từng điều kiện tách riêng ra, cũng như nhiều điều kiện kết hợp lại không thể quyết

định được sự phát sinh ra bệnh và tính đặc hiệu của bệnh, ví dụ: nếu không có vi

14

khuẩn lao thì không có bệnh lao. Các điều kiện chỉ có tác dụng tạo nên cơ sở dễ dàng

cho bệnh phát sinh khi có nguyên nhân gây bệnh tác động.

Học thuyết này mang tính chất tiêu cực: cùng một lúc đưa ra nhiều điều kiện đòi

hỏi phải thoả mãn thì mới có thể giải quyết được vấn đề bệnh tật. Vì vậy nó gây trở

ngại cho công tác phòng bệnh và trị bệnh. Nó đã không phân biệt nguyên nhân và điều

kiện và cũng không chỉ rõ được vai trò của mỗi yếu tố trong quá trình gây bệnh.

Thuyết "thể tạng" (Constitution) cho rằng nguyên nhân gây bệnh không phải từ

bên ngoài tới mà chính là do đặc điểm của cơ thể, do thể tạng của con vật mà ra. Đây

là quan niệm của thuyết di truyền máy móc, nó không kể đến các yếu tố ngoại cảnh tác

động đến quá trình phát triển và di truyền của sinh vật. Như vậy nó chống lại việc vệ

sinh phòng dịch, bảo vệ sức khoẻ cho gia súc ngăn ngừa bệnh tật.

2.3. Quan niệm khoa học về bệnh nguyên học

Một số quan niệm đúng đắn về bệnh nguyên học là phải dựa vào phương pháp duy vật

biện chứng để nêu lên được mối quan hệ đúng đắn giữa nguyên nhân và điều kiện gây bệnh.

2.3.1. Mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện gây bệnh

- Nguyên nhân có vai trò quyết định và điều kiện thì phát huy vai trò tác dụng của

nguyên nhân. Nguyên nhân gây bệnh là yếu tố có hại, khi tác động lên cơ thể sẽ quyết

định bệnh phát sinh và các đặc điểm của bệnh, ví dụ: Bốn bệnh đỏ của lợn (là bệnh

phó thương hàn, tụ huyết trùng, đóng dấu, dịch tả) do bốn nguyên nhân khác nhau gây

ra và phát sinh ra bệnh có biểu hiện riêng.

Những yếu tố gây bệnh đó khi vào cơ thể phải đạt cường độ nhất định (độc lực,

liều lượng cao...). Đặc điểm của bệnh chính là do nguyên nhân quyết định và chính

dựa vào những đặc điểm của bệnh mà ta có thể khám phá ra nguyên nhân để từ đó mà

xác định phương pháp cần thiết để điều trị.

Song nguyên nhân gây bệnh chỉ có thể phát huy tác dụng trong những điều kiện

cơ thể nhất định, ví dụ: Bệnh tụ huyết trùng gà phát triển dưới tác dụng của vi khuẩn

PHsteurella nhưng phải ở cơ thể yếu, dinh dưỡng kém và đặc biệt là khi thời tiết thay

đổi đột ngột. Ngược lại, khi có đầy đủ các điều kiện thuận lợi nhưng không có nguyên

nhân thì bệnh không thể phát sinh và xảy ra được, nó chỉ phát sinh ra bệnh khác như

suy dinh dưỡng, còi xương. Nguyên nhân và những điều kiện nhất định gây nên một

bệnh được gọi chúng là những yếu tố bệnh nguyên.

- Trong những điều kiện nhất định, nguyên nhân có thể trở thành điều kiện, nghĩa

là trong những hoàn cảnh nào đó, một số yếu tố có thể là nguyên nhân nhưng trong

hoàn cảnh khác nó có thể trở thành điều kiện. Ví dụ: nuôi dưỡng kém là nguyên nhân

của suy dinh dưỡng, thiếu vitamin là nguyên nhân của bệnh thiếu vitamin, song có thể

lại là điều kiện cho các bệnh nhiễm khuẩn phát triển. Hoặc bệnh ghép tụ huyết trùngdịch

tả lợn, dịch tả-tụ huyết trùng lợn.

15

Ví dụ: Khi khẩu phần ăn thiếu protein sẽ gây nên phù do protein trong huyết thanh

giảm mà áp lực keo dựa vào nồng độ protein huyết thanh. Nếu protein huyết thanh

giảm làm cho áp lực keo trong máu giảm từ đó làm cho nước bị đẩy từ động mạch ra

ngoài gian bào gây ra hiện tượng phù (bệnh thận), hoặc khi thiếu vitamin B1 thì cũng

gây ra phù.

2.3.2. Quy luật nhân quả trong bệnh nguyên học

- Mỗi bệnh (tức là hậu quả) đều có nguyên nhân nhất định gây ra và nguyên nhân

bao giờ cũng có trước hậu quả. Nguyên nhân gây bệnh dù từ ngoài vào hay từ trong ra

đều tác động lên cơ thể sinh ra hậu quả là bệnh. Bất cứ một bệnh nào cũng đều có

nguyên nhân nhất định gây nên. Mặc dù hiện nay rất nhiều bệnh chưa tìm được

nguyên nhân nhưng ai cũng tin rằng bất cứ bệnh nào cũng phải có nguyên nhân.

- Có nguyên nhân nhưng không nhất thiết phát sinh ra hậu quả (tức bệnh) nếu

không có điều kiện thuận lợi.

Như trên ta đã nói về mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện, trong đó điều

kiện phát huy tác dụng quyết định của nguyên nhân. Song cũng cần phải hiểu rõ rằng,

trong sinh học nói chung cũng như trong y học nói riêng, vì tính chất phức tạp của hiện

tượng sống, phản ứng của sinh vật còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố mà trình độ khoa

học, kỹ thuật hiện nay còn chưa phát hiện và kiểm soát được. Cho nên đáp ứng của

sinh vật đối với yếu tố gây bệnh có thể thay đổi tuỳ theo điều kiện bên ngoài cũng như

bên trong. Điều kiện bên ngoài thì muôn hình muôn vẻ, còn điều kiện bên trong thì vô

cùng phức tạp cho nên tính phản ứng thường thay đổi theo từng cơ thể. Do vậy, cùng

một nguyên nhân trong những điều kiện nhất định thì tác động gây nên bệnh nhưng ở

những điều kiện khác thì lại không gây ra bệnh.

Cùng một nguyên nhân, có thể có những hậu quả khác nhau tuỳ theo điều kiện, ví

dụ: bệnh cúm ở người, khỉ điều kiện sống như nhau nhưng tuỳ thuộc vào từng cá thể

mà có người bị nặng, có người bị nhẹ, có người không mắc bệnh. Cùng một nguyên

nhân tuỳ nơi tác động và tuỳ theo đáp ứng của cơ thể mà hậu quả (là bệnh) có thể khác

nhau, ví dụ: Tụ cầu khuẩn có thể gây nên áp xe khi vào da, gây nên ỉa lỏng khi vào

ruột và gây nhiễm khuẩn huyết khi vào máu.

- Một hậu quả (triệu chứng bệnh) có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau gây ra

như viêm, sốt là những quá trình bệnh lý điển hình, trong đó các triệu chứng rất dễ

dàng được xác định song lại do rất nhiều nguyên nhân gây nên: cảm lạnh cũng dẫn đến

sốt; chấn thương cũng gây nên sốt. Chính đây là khó khăn thường gặp khi đi từ những

triệu chứng tới xác định được bệnh và nguyên nhân gây bệnh, đời hỏi phải có phương

pháp suy luận đúng đắn và logic để phân biệt giữa hiện tượng và bản chất.

Như vậy một quan niệm khoa học về bệnh nguyên học phải có tính chất toàn diện,

nhìn nhận cả vai trò của nguyên nhân, điều kiện cũng như thề tạng. Song mỗi một yếu

tố có tầm quan trọng và vị trí nhất định trong quá trình gây bệnh. Ngăn ngừa nguyên

16

nhân, hạn chế tác dụng của điều kiện gây bệnh, tăng cường hoạt động tết của thể tạng,

đó là những mặt hoạt động tích cực, là điều kiện quan trọng trong công tác điều trị và

phòng bệnh. Điều trị không chỉ tìm ra được nguyên nhân mà còn phải thấy được cả

những điều kiện trong đó bệnh cảnh diễn ra.

2.4. Phân loại các yếu tố bệnh nguyên

2.4.1. Yếu tố bệnh nguyên bên ngoài

2.4.1.1. Yếu tố cơ học

Chủ yếu là chấn thương cho các mô bào và các cơ quan, hệ thống của cơ thể.

Hậu quả tại chỗ bị tổn thương, mất máu, nhiễm khuẩn thứ phát...và hậu quả toàn

thân là cơ thể bị sốc.

2.4.1.2. Yếu tố lý học

- Nhiệt độ:

+ Nếu nhiệt độ quá 500C có thể gây biến tính các protein và men trong tế bào, ảnh

hưởng xấu tới chức năng hoặc gây chết tế bào.

+ Nếu nhiệt độ quá cao: gây viêm, bỏng hoặc cháy tại chỗ tiếp xúc;

+ Nếu nhiệt độ đủ cao và tác đụng lên toàn thân: gây nhiễm nóng;

+ Nhiệt độ quá lạnh gây tê cóng, hoại tử tại chỗ tiếp xúc hoặc gây nhiễm lạnh khi

tác động lên toàn thân.

- Tia phóng xạ:

Gây huỷ hoại các men tế bào, tác hại tương tự nhiệt độ trên 500C nhưng chủ yếu là

tác hại lên ADN, nhất là khi tế bào đang phân chia (như tế bào non ở tuỷ xương). Cơ

chế tác động: tia.xạ với năng lượng mang theo chúng tạo ra các sản phẩm ton hóa và

các gốc tự do, gây rối loạn chuyển hóa cho tế bào, kể cả gây chết tế bào.

- Dòng điện: tuỳ thuộc diện tiếp xúc rộng hay hẹp và điện trở thấp hay cao.

+ Tuỳ thuộc vào điện áp: điện áp càng cao thì càng nguy hiểm, nhất là từ 220V trở lên.

+ Tuỳ thuộc vào dòng điện: dòng một chiều tác dụng rất nhanh; dòng xoay chiều:

tần số 25-50 rất nguy hiểm.

+ Có thể gây bệnh tại chỗ (bỏng) hay toàn thân.

+ Tuỳ thuộc cơ quan (nếu dòng điện qua tim, não gây nguy hiểm; qua cơ gây co

cứng).

+ Tuỳ thuộc vào khả năng điện ly của các dịch trong cơ thể.

2.4.1.3. Yếu tố hóa học và độc chất

Tuỳ bản chất hóa học và liều lượng của hóa chất mà có thể gây bệnh tại chỗ (nơi

17

tiếp xúc) hay toàn thân (khi xâm nhập vào cơ thể) với các cơ chế rất khác nhau.

- Hai cách tác động chủ yếu là gây tổn thương, phá huỷ (hoại tử, tan huyết...),

hoặc gây rối loạn chuyển hóa, suy giảm hay kích thích quá mức chức năng cơ quan

(ngộ độc, suy thận, suy gan, hôn mê, co giật...).

Các axit mạnh, kiềm mạnh và một số chất khác có thể gây bỏng, cháy, hoại tử da

và niêm mạc khi tiếp xúc.

- Nhiều chất có tác dụng huỷ men trong tế bào, hoặc gây ngộ độc toàn thân do làm

rối loạn chuyển hóa (với các cơ quan đích khác nhau nhất là các cơ quan tích luỹ và

đào thải chúng như gan, thận) với mức độ, hậu quả khác nhau.

- Các chất hóa học bao gồm:

+ Chất vô cơ (chì, hợp chất thuỷ ngân, arsenic...);

+ Các chất hữu cơ (benzen, phenylhydrazin, một số dược chất nếu quá liều...); +

Một số sản phẩm của động vật hay thực vật (nọc rắn, nọc bò cạp, chất độc trong mật cá

trắm, gan cóc, trong một số nấm độc, lá ngón, lá han...).

2.4.1.4. Yếu tố sinh học

Bao gồm các loại sinh vật, vi khuẩn, vi rút, ký sinh trùng, côn trùng. Tuỳ theo

nguyên nhân gây bệnh mà người ta xếp vào hai loại bệnh đó là:

- Bệnh truyền nhiễm

- Bệnh ký sinh trùng

2.4.2. Yếu tố bệnh nguyên bên trong

2.4.2.1. Yếu tố di truyền

Đó là những biến đổi bệnh lý thông qua cơ chế di truyền từ thế hệ trước sang thế

hệ sau qua tế bào sinh dục mang đến bệnh. Qua nghiên cứu người ta đã thấy, một số

bệnh phát sinh là do thiếu một số tiền chỉ huy tổng hợp nên các loại men, mà thiếu các

men ấy sẽ phát sinh ra bệnh. Ví dụ: Bệnh phenylxeton niệu là do thiếu men

pHrahyđroxylaza nên phenylalanin không chuyển thành tyrôxin được mà phân huỷ

thành phenylxeton và được đào thải ra ngoài qua nước tiểu.

Yếu tố di truyền có thể cũng là điều kiện để cho bệnh phát sinh.

Ở một số con giả súc cái ấy không biểu hiện ra bệnh nhưng mang gen lặn trong

nhiễm sắc thể. Ví dụ trên lặn mang bệnh có ký hiệu là x+, đen không bệnh ký hiệu là x,

con cái có ký. hiệu là Xx+, con đực không có bệnh có ký hiệu là XY. Ta có sơ đồ sau:

18

Như vậy 1/2 số con đực (x+Y) sinh ra mắc bệnh

1/2 số con cái (x+X) sinh ra mang gen bệnh

Nếu cả con đực và cái mang đến bệnh thì khi chúng giao phối ta có sơ đồ sau:

Như vậy ta thấy: 1/2 số con đực sinh ra mắc bệnh (x+Y)

112 số con cái sinh ra mắc bệnh (x+x+)

1/2 số con cái sinh ra mang đến bệnh (x+X)

Tóm lại chỉ có 1/4 số con sinh ra là khoẻ mạnh và 3/4 số con khác là mắc bệnh

hoặc mang đến bệnh.

Lưu ý: Có một số trường hợp trước không bị bệnh nhưng do bị đột biến trên sau

khi bị chất phóng xạ hoặc bị nhiễm độc hóa học đã trở thành người mang đến bệnh và

di truyền được.

2.4.2.2. Yếu tố thể tạng

Thể tạng có thể định nghĩa như là tổng hợp các đặc điểm chức năng và hình thái

của cơ thệ. Những đặc điểm này khá bền vững, được hình thành trên cơ sở tính di

truyền và quyết định những.phản ứng của cơ thể đối với tác nhân bên ngoài trong quá

trình sống. Như vậy thể tạng có tính chất rất phức tạp trong đó yếu tố di truyền đóng

vai trò chủ chốt, quyết định. Trước một yếu tố gây bệnh, những cơ thể có thể tạng khác

nhau sẽ có đáp ứng khác nhau hay nói cách khác thể tạng là cơ sở vật chất của tính

phản ứng và chịu ảnh hưởng của một số yếu tố nhất định như chủng loại, giới tính,

tuổi tác, hoạt động của hệ thần kinh, nội tiết và môi trường mà trong đó con vật sinh

sống. Cho nên thay đổi môi trường sống có thể làm thay đổi phản ứng tính của cơ thể

và do đó làm thay đổi phần nào thể tạng.

Ví dụ: Bệnh chậm thể tạng giống như bệnh Eczema do cơ thể thích hợp với một

loại nấm nào đó, cho nên không thể chữa được nhưng không lây lan sang người khác,

mà nó được di truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác.

3. ĐẠI CƯƠNG VỀ BỆNH SINH HỌC

3.1. Định nghĩa

19

Bệnh sinh học hay sinh bệnh học (Pathogenesis) là môn khoa học nghiên cứu

những quy luật cơ bản của sự phát sinh, phát triển, diễn biến và kết thúc của một quá

trình bệnh lý hay cơ chế sinh bệnh.

Đối với mỗi một bệnh như ta đã biết đều có một nguyên nhân nhất định tác động

và sau đó là sự phát sinh diễn biến của bệnh. Vì vậy nắm được cơ chế sinh bệnh là yêu

cầu cơ bản trong công tác phòng trị bệnh, trên cơ sở đó có thể ngăn chặn sớm được

những diễn biến xấu của bệnh, hạn chế được tác hại, đồng thời xác định những biện

pháp tích cực để bảo vệ đàn vật nuôi.

3.2. Ảnh hưởng của bệnh nguyên tới quá trình bệnh sinh

Cùng một yếu tố bệnh nguyên nhưng bệnh sinh có thể thay đổi tuỳ theo cường độ,

liều lượng, thời gian tác dụng và vị trí tác dụng của bệnh nguyên.

3.2.1. Ảnh hưởng của cường độ và đều lượng bệnh nguyên

Có rất nhiều bằng chứng và ví dụ trong thực tiễn nói lên hai yếu tố này của bệnh

nguyên ảnh hưởng lớn tới quá trình bệnh sinh.

Cùng tác động vào một vị trí trên cơ thể nhưng cường độ dòng điện hoặc các tác

nhân vật lý khác như nhiệt độ, tia xạ, ánh sáng, lực cơ học... mạnh hay yếu sẽ làm