Quan hệ Liên bang Nga - Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 1992-2008

1

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o

Tr-êng §¹i häc s- ph¹m hµ néi

---------------

NguyÔn Thanh Thuû

Quan hÖ liªn bang Nga -

céng hoµ nh©n d©n Trung hoa

(1992 - 2008)

Chuyªn ngµnh: LÞch sö thÕ giíi cËn vµ hiÖn ®¹i

M· sè: 62.22.50.05.

LUẬN ÁN TIẾN SỸ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học:

GS.TS ĐỖ THANH BÌNH

PGS.TS ĐÀO TUẤN THÀNH

Hµ Néi - 2011

2

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài:

Từ sau Chiến tranh lạnh đến nay, trục vận động chính của quan hệ quốc tế là

xoay quanh việc hình thành của một trật tự thế giới mới, trong đó các nước lớn có

vai trò là "diễn viên chính" trên sân khấu chính trị thế giới. Trong số các nước lớn,

Mỹ muốn đơn cực hoá thế giới, còn các nước lớn hoặc các nhóm nước khác như

Nga, Trung Quốc, Tây Âu…lại muốn đưa thế giới phát triển theo hướng đa cực.

Chính những mâu thuẫn về mục tiêu chiến lược này đã dẫn đến sự cạnh tranh quyết

liệt giữa các cường quốc, nhưng cũng đồng thời đặt ra yêu cầu cho các nước là phải

đẩy mạnh hợp tác, tạo môi trường thuận lợi cho quan hệ Nga - Trung phát triển.

Với vị trí là cường quốc mạnh nhất sau sự tan rã của Liên Xô, một mặt Mỹ

tăng cường khuyếch trương cả sức mạnh cứng và sức mạnh mềm để chi phối thế

giới trên mọi lĩnh vực, một mặt Mỹ tranh thủ tăng cường hợp tác với các nước đồng

minh để có thêm sức mạnh, mặt khác, Mỹ ra sức kiềm chế, ngăn chặn sự phát triển

của các nước lớn khác, trong đó Mỹ chú trọng hơn cả đến Nga và Trung Quốc, vì

Trung Quốc là một "đối thủ tiềm tàng" còn Nga vẫn là một ẩn số vì trong lòng quốc

gia này vẫn chứa đựng những sức mạnh buộc Mỹ phải hết sức thận trọng. Nhân tố

Mỹ đã tạo nên một động lực quan trọng, đẩy Nga và Trung Quốc xích lại gần nhau,

thiết lập quan hệ đối tác chiến lược.

Trong Chiến tranh lạnh, Liên Xô/ Nga và Trung Quốc đã từng là đồng minh

chiến lược, đã từng mâu thuẫn, xung đột, nhưng khi Chiến tranh lạnh qua đi, dư âm

của sự đối đầu hai cực không còn nữa, tư duy mới trong quan hệ quốc tế và xu thế

toàn cầu hoá ngày càng phát triển sâu rộng, nhu cầu hoà bình, hợp tác để phát triển

được đặt lên trên hết cũng là lúc quan hệ giữa Nga và Trung Quốc được thúc đẩy

bằng những yếu tố ràng buộc tự nhiên của năng lượng, vũ khí… Với đầy đủ cơ sở

khách quan và chủ quan thuận lợi, Nga và Trung Quốc đã gặp nhau ở tư duy chiến

lược cũng như mục đích hành động. Những nhân tố thuận lợi này đã thúc đẩy quan

hệ Nga - Trung từ 1992 đến 2008 không ngừng phát triển cả về bề rộng và chiều

sâu: từ quan hệ "Đối tác xây dựng" đến quan hệ "Đối tác chiến lược".

3

Quan hệ Nga - Trung từ sau Chiến tranh lạnh đến nay là một mối quan hệ

đặc biệt. Tính chất đặc biệt của nó không chỉ ở hình thức hợp tác giữa hai cường

quốc láng giềng có sự khác biệt về ý thức hệ , mà nó được quyết định bởi vai trò và tác

động của mối quan hệ này với quá trình vận động và hình thành của trật tự thế giới

mới. Vì vậy, mối quan hệ đối tác chiến lược Nga - Trung đã được xác lập và phát

triển như thế nào, liệu nó có khẳng định được vai trò của mình - là những diễn viên

chính - trên sân khấu chính trị thế giới hay không đang trở thành tâm điểm chú ý

của các nhà nghiên cứu trên thế giới.

Đối với Việt Nam, những biến động của quan hệ Xô - Trung trong lịch sử đã

từng có những ảnh hưởng sâu sắc đến cách mạng Việt Nam. Ngày nay, cả Nga và

Trung Quốc đều là những đối tác quan trọng của nước ta, vì vậy việc nghiên cứu về

quan hệ Nga - Trung trong giai đoạn hiện nay đang được đặt ra như một nhu cầu

cấp thiết đối với các nhà nghiên cứu Việt Nam bởi nó có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc.

Từ những ý nghĩa nêu trên, chúng tôi đã quyết định chọn “Quan hệ Liên

bang Nga - Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa (1992 - 2008)" làm đề tài nghiên cứu

luận án của mình với hy vọng góp phần giải đáp những vấn đề đang đặt ra cho các

nhà nghiên cứu.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Quan hệ Nga - Trung đã từng trải qua một chặng đường dài với đầy những

thăng trầm thiên biến. Trong Chiến tranh lạnh, Liên Xô đã là đối trọng của Mỹ, luôn

giữ được thế cân bằng của thế giới lưỡng cực. Chiến tranh lạnh qua đi, Liên Xô/

Nga tuy có trải qua những biến cố lịch sử nhưng nước Nga mới cũng đã nhanh

chóng phát triển vươn lên và dẫu chưa lấy lại được vị trí cân bằng với Mỹ, song

nước Nga vẫn chứa đựng trong lòng nó những sức mạnh tiềm ẩn của một cường

quốc. Về phía, Trung Quốc - một quốc gia có diện tích bằng 1/4 châu Á và dân số

chiếm 1/4 thế giới - từ thập kỷ 90 của thế kỷ XX, đã phát triển mạnh mẽ với những

bước tiến ngoạn mục của một "người khổng lồ thức dậy". Vị thế mới của Nga và

Trung Quốc vốn đã làm cho Mỹ quan ngại, nay tiềm năng hợp tác của Nga và

Trung Quốc vì một thế giới đa cực càng thực sự trở thành thách thức với khát vọng

4

đơn cực hoá thế giới của Mỹ. Chính vì vậy, sự phát triển của mối quan hệ đối tác

chiến lược Nga - Trung trong những năm qua đã thu hút được sự quan tâm của đông

đảo các nhà nghiên cứu, các cơ quan nghiên cứu chiến lược của thế giới.

Việc nghiên cứu của các học giả nƣớc ngoài

Ở Nga: các nhà nghiên cứu Nga luôn coi vấn đề quan hệ với các nước lớn

nói chung và với Trung Quốc nói riêng là một nội dung nghiên cứu mang tính thời

sự. Các nhà nghiên cứu của Trung tâm phân tích thông tin thuộc trường Đại học

Quốc gia Matxcơva (Moscow state University) đã khẳng định rằng mối quan hệ

giữa Nga và Trung Quốc từ năm 1992 đến nay đã phát triển qua 3 nấc thang "từ

bình thường hoá quan hệ hai nước đến xây dựng mối quan hệ hợp tác tin cậy đến

quan hệ đối tác chiến lược"[308,95]. Họ khẳng định rằng quan hệ Nga - Trung là

một mối quan hệ song phương kiểu mới.

Các nhà lãnh đạo cấp cao của Nga từ B.Yeltsin, V.Putin đến Medvedev đều

khẳng định quan hệ Nga - Trung là quan hệ đối tác chiến lược và tin tưởng vào

tương lai tốt đẹp của nó. Trong bài trả lời phỏng vấn phóng viên tờ Nhân dân Nhật

báo - Jiang Yaping - ngày 27/2/2009, Bộ trưởng Bộ ngoại giao Nga Igov Ivanov đã

khẳng định "Trong những năm gần đây, quan hệ giữa Nga và Trung Quốc đã đạt

đến một mức độ chất lượng mới của quan hệ đối tác chiến lược"[164,3]. Chủ tịch

Uỷ ban về ngoại giao của Hội đồng Liên bang Nga Mikhail V. Margelov cũng đã

công bố bài nghiên cứu của mình với tiêu đề "Quan hệ Nga - Trung: tầm cao mới

của sự phát triển?" (Российско-китайские отношения: на высшей точке развития?)

trong đó nêu rõ những cơ sở, những động lực thúc đẩy quan hệ Nga - Trung phát

triển, những bước phát triển của quan hệ hai nước và khẳng định "đến nay, quan hệ

Nga - Trung đã đạt đến điểm cao nhất của sự phát triển trong 40 năm qua. Có đánh

giá quan hệ Nga - Trung trong tổng thể của các mối quan hệ như: quan hệ tam giác

chiến lược Nga - Trung - Mỹ ; quan hệ Nga - Trung - Nhật Bản - Ấn Độ …mới thấy

rõ được sự phát triển rất đặc biệt của quan hệ Nga - Trung" [255, 45].

Trung tâm nghiên cứu về quan hệ Nga - Trung Quốc thuộc Viện Viễn Đông

Nga ( Институт Дальнего Востока - Russia-China Center (RCC) đã có nhiều công

5

trình nghiên cứu về quan hệ Nga - Trung trên các lĩnh vực kinh tế, quân sự, năng

lượng… Những quan điểm đánh giá tổng thể về quan hệ Nga - Trung của tổ chức

này được thể hiện rõ nhất trong báo cáo "Quan hệ giữa Nga và Trung Quốc: Xu

hướng, động lực, triển vọng" của VV. Myasnikov (В.В.Мясников, Взаимоотношения

России с Китаем: тенденции, динамика, перспективы). Theo tài liệu này thì "Quan

hệ Nga - Trung đang là quan hệ của hai cường quốc thế giới tuyệt vời, do chịu ảnh

hưởng trực tiếp và liên tục của xu hướng khu vực hoá, toàn cầu hoá nên đã tạo sức

bật thế kỷ cho quan hệ đối tác chiến lược Nga - Trung. Quan hệ này có thể làm thay

đổi mô hình thế giới"[284,4].

Viện sĩ M.L. Titarenko (Титаренко М.Л) - một chuyên gia nghiên cứu về

Trung Quốc của Nga đã có nhiều công trình nghiên cứu về Trung Quốc và quan hệ

Nga - Trung, nổi bật nhất trong những năm gần đây là công trình nghiên cứu mang

tên "Trung Quốc - Nga 2050: Chiến lược cùng phát triển" (Китай-Россия 2050:

стратегия соразвития) được xuất bản năm 2006. Với độ dày hơn 600 trang, tác

phẩm này là một công trình nghiên cứu toàn diện về Trung Quốc mang tính thông

sử, có một cái nhìn tổng thể về sức mạnh của Trung Quốc, trên cơ sở đó tác giả

phân tích chính sách đối ngoại của Trung Quốc trong bối cảnh toàn cầu hoá. Tuy

nội dung chính của công trình này không phải là sự phát triển của quan hệ Nga -

Trung, nhưng tác giả đã có những phần phân tích về mối quan hệ này trên lĩnh vực

kinh tế và hợp tác khoa học kỹ thuật. Đặc biệt, trên nền tảng đánh giá sâu sắc về

những chính sách, sự phát triển và tiềm năng phát triển của Trung Quốc, tác giả đã

đưa ra những dự báo về chiến lược phát triển của Trung Quốc trong tương lai và xu

thế phát triển của quan hệ giữa Trung Quốc với Nga cho tới năm 2050.

Đặc biệt, năm 2009 vừa qua, nhân kỷ niệm 60 năm quan hệ Nga – Trung,

Viện Viễn Đông thuộc Viện Hàn lâm khoa học Nga đã có nhiều chương trình hội

thảo và nhiều công trình nghiên cứu về Nga, Trung Quốc cũng như mối quan hệ của

hai nước. Hội thảo với nội dung “60 năm nước CHND Trung Hoa: Những thành

quả và xu hướng” ngày 30/6/2009 tại Viện Viễn Đông Nga đã có sự tham gia của

nhiều nhà khoa học đầu ngành của Nga như Viện sĩ M.L. Titarenko, GS.PTS. I.A.

6

Đubinhin (Đại học Quan hệ quốc tế Matxcơva), PTS.A.N. Kaznhep, TS. V.I.

Porchiakop.... Các nhà khoa học đã có nhiều đánh giá rất cụ thể về những chuyển

biến tư tưởng, vị thế của Trung Quốc và Liên bang Nga cũng như những bước thiên

biến trong quan hệ Nga - Trung. TS. Vlađimia Iakôplêvich Porchiakop - Phó viện

trưởng Viện Viễn Đông, Tổng biên tập tạp chí "Những vấn đề Viễn Đông"

(Проблемы Дальнего Востока) đã có nhiều công trình nghiên cứu về quan hệ

giữa Nga và Trung Quốc qua các giai đoạn như “Một số khía cạnh hoàn thiện quan

hệ đối tác chiến lược Nga - Trung” (О некоторых аспектах совершенствования

российско-китайского стратегического партнерства); “Quan hệ Nga - Trung

năm 2008” (Российско-китайские отношения в 2008 году) với những đánh giá rất

mới mẻ, mang tính thời sự về mối quan hệ này như "Nga và Trung Quốc khách

quan là những đồng minh..."[288,7], "Nga và Trung Quốc không chỉ có sự cần thiết

khách quan mà còn có những cơ sở quan trọng để tiếp tục phát triển hoàn thiện

quan hệ đối tác chiến lược"[288,18]. Cũng trong bối cảnh kỷ niệm 60 năm quan hệ

hai nước, Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Liên bang Nga Bôrôđápkin Alêcxây

Nhikôlaiêvich (Боробавкин B.A.) trong bài "Nga và Trung Quốc: con đường láng

giềng thân thiện và hợp tác" (Россия и Китай: по пути добрососедства и

сотрудничестве) đã khẳng định "Quan hệ Nga - Trung đang phát triển ở mức độ

cao nhất trong suốt chiều dài lịch sử của nó"[219,19].

Nhìn chung, các học giả nghiên cứu Nga đều đã từng nghiên cứu toàn diện

và có một cái nhìn lạc quan về sự phát triển của quan hệ Nga - Trung. Tuy nhiên, có

một vấn đề mà các nhà nghiên cứu người Nga luôn đề cao trong các công trình

nghiên cứu là có hay không "mối đe doạ từ Trung Quốc"?

Ở Trung Quốc: Quan hệ Nga - Trung qua lăng kính của các nhà nghiên cứu

Trung Quốc luôn mang một sức sống mới và đầy triển vọng. Hầu hết các công trình

nghiên cứu của Trung Quốc về mối quan hệ Trung - Nga đều đi vào từng lĩnh vực

hợp tác của hai nước, qua đó làm rõ xu thế hợp tác chiến lược của hai nước.

Các công trình nghiên cứu của Trung Quốc như "Chương mới trong quan hệ

đối tác chiến lược Nga - Trung" (开辟中俄战略协作关系新篇) của Giáo sư, Tiến

7

sỹ sử học Wu EnYuan (吴恩远); "Quan hệ Nga - Trung năm 2008" (2008年 的 中

俄 关 系) của Phó giáo sư, tiến sỹ Zhang Hongxia (张红侠) đều có chung cách đánh giá

về quan hệ Nga - Trung: Trước hết, các tác giả này đều đánh giá rất cao vai trò của

Nga với Trung Quốc. Theo họ thì "Nga không chỉ là quốc gia lớn nhất thế giới mà

còn là hàng xóm lớn của Trung Quốc… Từ thế kỷ XX, Nga đã có những tác động

quan trọng đến sự phát triển của Trung Quốc"[356,15]. Qua phân tích quá trình

hợp tác năng lượng, kinh tế, văn hoá, giải quyết vấn đề biên giới…các học giả

Trung Quốc khẳng định Nga và Trung Quốc sau khi ký Hiệp ước láng giềng thân

thiện năm 2001, quan hệ của họ đã thực chất là quan hệ đối tác chiến lược, thậm

chí "đang đạt đến bước phát triển tốt nhất trong lịch sử"[337,5]. Cũng trên cơ sở

đó, các nhà nghiên cứu Trung Quốc đã khẳng định quan hệ này sẽ ngày càng phát

triển, có tác động lớn đến thế giới, nỗ lực thúc đẩy sự hình thành của một trật tự thế

giới mới.

Nhà nghiên cứu đồng thời là nhà ngoại giao Trung Quốc Lưu Guchang - Đại

sứ Trung Quốc tại Nga - đã có nhiều bài viết trên các trang Web của Bộ ngoại giao

Nga và Trung Quốc trong đó Lưu Guchang khẳng định trong những năm gần đây,

quan hệ đối tác chiến lược Nga và Trung Quốc đã phát triển cả bề rộng và chiều

sâu. Theo ông thì quan hệ Nga - Trung có những đóng góp rất lớn cho lợi ích của

nhân loại và cho hoà bình thế giới.

"Quan hệ Trung - Nga trong thế kỷ mới" của Li Jingjie (新世 纪的 中俄关系,

西伯利亚研究); "Bản sắc quốc gia và sự hợp tác xây dựng quan hệ đối tác chiến lược Trung

-Nga" (国家身份变迁与中俄战略协作伙伴关系的建立) của Fly và "Triển vọng quan hệ

Nga - Trung Quốc tại ngã tư của thế kỷ" của Gu Guanfu lại cùng có chung những quan

điểm trong đánh giá về tương lai của quan hệ Nga - Trung. Theo các nhà nghiên

cứu này thì trong suốt chặng đường vừa qua, quan hệ Nga - Trung đã không biến

đổi trong bất kỳ hoàn cảnh nào, cả hai nước đều thiện chí làm sâu sắc thêm quan hệ

giữa họ, nên mọi vấn đề tồn tại trong lịch sử đều đã được loại bỏ, đảm bảo khả

năng phát triển ổn định và lâu dài của quan hệ Nga - Trung. Vì có một nền tảng

8

vững chắc như vậy, nên tiềm năng và triển vọng của mối quan hệ giữa Nga và

Trung Quốc là rất lớn.

Nghiên cứu về quan hệ Trung - Nga trên một bình diện rộng hơn, Wang

Guang-Zhen - Trường Đại học Sơn Đông - đã có công trình nghiên cứu "Yếu tố Mỹ

trong quan hệ đối tác chiến lược Trung - Nga". Trong công trình này, quan hệ Nga -

Trung được phân tích và đánh giá trong một tam giác chiến lược Nga - Trung - Mỹ

với những tác động nhiều chiều, phức tạp từ các phía, trong đó yếu tố Mỹ là một cơ

sở quan trọng thúc đẩy sự hình thành và phát triển của quan hệ đối tác chiến lược

Trung - Nga, đồng thời là một biến số đối với tương lai của quan hệ hai nước này.

Ở các nƣớc khác: Mỹ là nước quan tâm đến nghiên cứu về quan hệ Nga -

Trung hơn cả bởi mối quan hệ này đang là thách thức đối với Mỹ. Các nhà nghiên

cứu Mỹ đặc biệt quan tâm đến mối quan hệ Nga - Trung ở hai nội dung là thực

trạng và xu hướng của mối quan hệ này.

Viện nghiên cứu chiến lược Mỹ (Strategic Studies Institure U.S) đã có rất

nhiều những công trình nghiên cứu về quan hệ Nga - Trung trong và sau Chiến

tranh lạnh. Tuy nhiên, quan niệm của cơ quan này nghiêng về việc khẳng định quan

hệ giữa Nga và Trung Quốc thực chất chỉ là sự ganh đua để tranh giành quyền lực ở

châu Á - Thái Bình Dương. Bên cạnh đó, họ cũng nhấn mạnh hơn về sức mạnh của

Trung Quốc và mục đích tạo ra một không gian địa - chính trị mới trong khu vực

của nước này. Trong công trình nghiên cứu mang tên "Quan hệ an ninh Trung Quốc

- Nga: chiến lược song song không có đối tác hay niềm đam mê?" (China-Russia

security relations : strategic parallelism without partnership or passion?), Tiến sĩ

Richard Weitz của Viện nghiên cứu chiến lược Mỹ đã đi sâu vào phân tích quan hệ

Nga - Trung trên lĩnh vực hợp tác an ninh, qua đó tác giả khẳng định quan hệ Nga -

Trung chưa phải là đối tác chiến lược mà mới chỉ là một mối quan hệ thông thường,

mang tính nhất thời trên cơ sở cùng hướng về châu Á - Thái Bình Dương [187, 27].

Cũng nghiên cứu về quan hệ Nga - Trung, nhà nghiên cứu về Nga Bobo Lo đã thể

hiện trong công trình nghiên cứu "Liên minh vụ lợi Moscow, Bắc Kinh và xu thế địa

- chính trị mới" (Axis of convenience : Matxcơva, Beijing, and the new geopolitics)

9

quan điểm "Sự hợp tác Nga - Trung cho phép Matxcơva lấy Bắc Kinh làm điểm tựa

để củng cố vị thế của mình ở châu Á - Thái Bình Dương, phục vụ cho các lợi ích và

nhiệm vụ của Nga". Theo tác giả này, quan hệ giữa Nga và Trung Quốc không phải

là sự ngẫu nhiên, mà do yếu tố truyền thống vì chính Liên Xô là nước đầu tiên thiết

lập quan hệ ngoại giao với Trung Quốc sau ngày 1.10.1949. Ngày nay, sự tác động

tương hỗ giữa hai nước tạo ra những câu hỏi về an ninh quốc tế, đang là vấn đề cấp

bách và là phương hướng chính trị trong quan hệ Nga - Trung. Tác giả này cũng

khẳng định "Quan hệ giữa Nga và Trung Quốc sẽ có triển vọng chiến lược nếu

phản ứng kịp thời trước những thay đổi toàn cầu, hội nhập vào những xu thế quốc

tế mới trong lĩnh vực an ninh"[122].

Hội đồng chính sách đối ngoại của Mỹ cũng là một cơ quan đặc biệt quan

tâm đến sự phát triển của quan hệ Nga - Trung trong những năm qua. Các quan

niệm của tổ chức này trong đánh giá về quan hệ Nga - Trung thiên về xu hướng

thực dụng. E Wayne Merry đã nghiên cứu về quan hệ Nga - Trung qua công trình

"Nga và Trung Quốc ở châu Á: sự thay đổi lớn về vai trò quyền lực" (Russia and

China in Asia : changing great power roles), trong đó nhấn mạnh những mục đích

chiến lược của hai quốc gia này ở châu Á - Thái Bình Dương. Theo Wayne Merry

thì Nga và Trung Quốc thực chất đang là đối thủ của nhau bởi họ cùng có chung

một mục đích là làm thay đổi vị trí quyền lực ở châu Á - Thái Bình Dương. Trong

khi Trung Quốc đã khẳng định được một vị thế nhất định ở khu vực này thì Nga vẫn

còn đang gắng sức để thực hiện tăng cường ảnh hưởng của mình ở khu vực này, nên

thực chất trong lòng mối quan hệ này sự cạnh tranh bao trùm hợp tác khiến cho mối

quan hệ này không thể trở thành đối tác chiến lược[132].

Trong tác phẩm nghiên cứu mang tên "Mối quan hệ quân sự giữa Trung

Quốc và Nga 1995 - 2002: Vai trò của Nga trong việc phát triển tiềm năng chiến

lược của Trung Quốc" (The military relationship between China and Russia 1995-

2002 : Russia's role in the development of China's strategic potential), John J.

Dziak cũng phân tích về quan hệ Nga - Trung trong lĩnh vực năng lượng nhưng tác

giả này có phần công bằng với Nga hơn khi đánh giá về sức mạnh quân sự của Nga.

10

Trên cơ sở những thành tựu hợp tác hai nước, John J. Dziak đã khẳng định Nga có

vai trò quan trọng trong việc phát triển tiềm năng chiến lược của Trung Quốc. Quan

hệ quân sự Nga - Trung đã trở thành cơ sở thúc đẩy cho sự phát triển mạnh mẽ, sâu

sắc của quan hệ Nga - Trung trong những năm qua, nhưng nội dung hợp tác này lại

mang lại cho Trung Quốc nhiều lợi ích hơn so với Nga cả ở hiện tại cũng như trong

tương lai. Tuy nhiên, theo John J. Dziak, cũng chính vì điều này mà Trung Quốc

còn đang chiều chuộng Nga, nhưng nếu một ngày, khi Trung Quốc đã vượt lên sức

mạnh hiện có về quân sự của Nga (mà điều đó là có thể) thì quan hệ Nga - Trung

Quốc sẽ khác. Từ đó, tác giả này đã khẳng định về tương lai của quan hệ Nga -

Trung là trong một giới hạn ngắn về thời gian thì có thể phát triển, nhưng có rất

nhiều lý do để tin rằng sự hợp tác giữa Nga và Trung Quốc thiếu độ bền [147].

Các công trình nghiên cứu khác của Mỹ về quan hệ Nga - Trung cũng hầu

hết đánh giá về tính hai mặt của mối quan hệ này. Tác giả Sherman W.Garnett với

công trình nghiên cứu "Quan hệ hữu nghị hay cạnh tranh? Quan hệ Nga - Trung

trong một châu Á đang thay đổi" (Rapprochement or rivalry?: Russia-China

relations in a changing Asia) đã phân tích về quan hệ Nga - Trung trên cơ sở giải

quyết các giả thuyết về mối quan hệ này. Quan hệ Nga - Trung thực chất là láng

giềng, hữu nghị hay chỉ là sự cạnh tranh có tính chất ganh đua mang tính chiến lược

đầy mục đích của cả hai phía. Trên cơ sở đó, Sherman W Garnett cũng đã khẳng

định quan hệ Nga - Trung sẽ làm thay đổi châu Á cả về cơ cấu quyền lực cũng như

về môi trường chính trị và an ninh [270].

Phó Giáo sư Alexander Lukin thuộc Trung tâm nghiên cứu chính sách Đông

Bắc Á tại Mỹ (Washington, D.C. : Brookings Institution Center for Northeast Asian

Policy Studies) đã nghiên cứu về quan hệ Nga - Trung trên một bình diện rất mới

mẻ: "Ấn tượng Nga của Trung Quốc và quan hệ Nga - Trung Quốc" (Russia's

image of China and Russian-Chinese relations). Trong công trình nghiên cứu này,

với 4 phần: phương pháp tiếp cận của Nga hiện nay theo hướng quan hệ với Trung

Quốc; ấn tượng về Nga của Trung Quốc và triển vọng của quan hệ Nga - Trung

trong thế kỷ XXI; những động lực phía sau quan hệ hữu nghị Nga - Trung Quốc và

11

tác động từ Hoa Kỳ tới quan hệ Nga - Trung, tác giả đã làm rõ phương pháp tiếp

cận của Nga đối với Trung Quốc khác biệt với các nhóm quan hệ khác, tuy nhiên

thái độ hướng về Trung Quốc của Nga lại phụ thuộc vào mối quan hệ của Nga với

phương Tây, đặc biệt là với Hoa Kỳ. Hình ảnh Trung Quốc trong Nga là một người

hàng xóm đầy tham vọng (trong vấn đề biên giới, vị thế địa - chính trị…), từ đó vẽ nên

một hình ảnh Trung Quốc bành trướng đầy uy hiếp với Nga (hiện tại là vùng Viễn

Đông). Chính những hình ảnh này đã cản trở quan hệ Nga - Trung, nên nếu có kỳ

vọng về việc Nga phát triển quan hệ gần gũi hơn với Trung Quốc thì cũng chỉ có thể

trong tương lai gần. Trong tương lai, chính sách của Mỹ với Nga và Trung Quốc sẽ

ảnh hưởng quyết định đến chiều hướng của mối quan hệ này.

Giáo sư ngành Khoa học chính trị Jeanne L.Wilson - trường Đại học

Wheaton và giáo sư, nhà nghiên cứu châu Á - Thái Bình Dương Steven I. Levine

của trường Đại học Montana lại có chung một quan điểm khi đánh giá về quan hệ

Nga - Trung trong các bài báo cáo tại hội thảo của Chương Trình Á - Âu (viện

Kennan) với chủ đề "Nga - Trung hợp tác chiến lược: một mối đe doạ với người

Mỹ" (Sino-Russian Strategic Partnership: A Threat to American Interests?). Theo các tác

giả này thì sau chiến tranh lạnh, Hoa Kỳ đã phải đối mặt với những thách thức của

một tiềm năng quan hệ Trung - Nga. Các nhà nghiên cứu này khẳng định quan hệ

giữa Nga và Trung Quốc là quan hệ đối tác chiến lược được xây dựng hai tầng:

tầng một là quan hệ Nga - Trung nhằm tạo sức ép đối với phương Tây, còn tầng hai

là quan hệ giữa Nga - Trung Quốc với Mỹ và các nước phương Tây. Tuy nhiên, các

nhà nghiên cứu này khẳng định mối quan hệ của Nga và Trung Quốc là một mối

quan hệ không cân bằng. Chính sự chênh lệch về quyền lực và của cải giữa Nga và

Trung quốc đã khiến Nga phải "nuốt niềm tự hào" để sẵn sàng nhún nhường với

Trung Quốc "ít nhất là tạm thời", để đạt được quan hệ đối tác chiến lược.Từ đó,

theo Jeanne L. Wilson và Steven I. Levine thì "xung đột giữa Nga và Trung Quốc

có thể xảy ra trong nửa thế kỷ tiếp theo"[174].

Quan niệm trên cũng được nhắc đến ở nội dung của công trình nghiên cứu

"Quan hệ đối tác chiến lược Nga - Trung trong giai đoạn hậu Xô Viết" (Strategic

12

Partners: Russian-Chinese Relations in the Post-Soviet Era). Tác giả Jeanne L.

Wilson đã phân tích cụ thể và toàn diện hơn về mối quan hệ Nga - Trung cả về thời

gian và lĩnh vực hợp tác, qua đó ông đã chỉ ra rằng cả Nga và Trung Quốc đều hội

tụ những lợi ích chung như việc duy trì ổn định, hoà bình; duy trì an ninh dọc tuyến

biên giới; nhu cầu thương mại của hai nước về năng lượng, vũ khí và hy vọng có

thể tạo ảnh hưởng tới hành động và chính sách ngoại giao của Hoa Kỳ. Bên cạnh

đó, Jeanne L. Wilson còn phân tích rõ một số ràng buộc về phát triển các chiến

lược hợp tác Nga - Trung bao gồm nỗi sợ hãi của Nga trước việc "bành trướng"của

Trung Quốc tới vùng Viễn Đông của Nga và sự phát triển thương mại vùng biên giới

cũng như hợp tác thương mại hai nước. Cuối cùng, Jeanne L. Wilson khẳng định Nga

và Trung Quốc đều coi trọng mối quan hệ của họ với Hoa Kỳ hơn là mối quan hệ của

họ với nhau, nhưng họ đã cố gắng thúc đẩy quan hệ song phương phát triển nhằm tạo

nên một "cái bóng khổng lồ" để đối trọng với Mỹ, hay thực chất là họ đã "bắt tay

nhau để cùng hợp tác với Mỹ", vì thế tương lai của mối quan hệ này có thể sẽ rất

phát triển nhưng cũng ẩn chứa nhiều hạn chế về chiều sâu [145,163].

Đánh giá triển vọng của quan hệ Nga - Trung, tác giả Dashdongdog

Bayarsaikhan - Viện nghiên cứu dự án chiến lược của Mỹ - đã có công trình

"Prospects of Sino-Russian relations". Tác giả này đã phân tích mối quan hệ Nga -

Trung trên các lĩnh vực an ninh, chính trị, hợp tác kinh tế và quan hệ quốc phòng,

qua đó nhấn mạnh vấn đề lợi ích năng lượng giữa hai nước, đồng thời phân tích các

chính sách của các nước này có liên quan đến Trung Á, bán đảo Triều Tiên và Đài

Loan. Nội dung của quan hệ Nga - Trung dưới con mắt của nhà nghiên cứu này

luôn chứa đựng mặt trái khó thể dung hoà, vì vậy khi đánh giá về triển vọng quan

hệ hai nước, Dashdongdog Bayarsaikhan đã khẳng định trong thế kỷ mới mối quan

hệ này sẽ không tránh khỏi những xung đột bởi nguy cơ mâu thuẫn về lợi ích kinh

tế và lợi ích chính trị của hai nước này là rất lớn [125].

Các học giả châu Âu khác nói chung cũng đã có rất nhiều các công trình

nghiên cứu về quan hệ Nga - Trung, tuy nhiên quan niệm của các nhà nghiên cứu

này không nhất quán về quan điểm trong cách đánh giá về mối quan hệ mà cả thế

13

giới đang quan tâm này. Tiến sỹ Alexander Nemets và đồng nghiệp của ông là

Thomas Joseph Torda trong "Sự liên minh Nga - Trung" (The Russian-Chinese

alliance) đã phân tích về mối quan hệ Nga - Trung như một mối liên minh khá đặc

biệt. Liên minh này được thiết lập trong điều kiện nhu cầu từ cả hai phía. Nga đã

tặng cho Trung Quốc những "quà tặng" quý giá về quân sự và công nghệ quân sự,

còn Nga thì được "tắm trong mưa vàng và đô la" dầu mỏ từ Trung Quốc. Từ đó,

"liên minh giữa nước Nga mới và Trung Quốc mới đã được thiết lập lại". Các tác

giả trên cho rằng mối liên minh Nga - Trung có cùng tính chất với mối liên minh Xô

- Trung đã từng được thiết lập từ những năm 50 của thế kỷ XX, chứ chưa phải là

một mối quan hệ mới [118,96].

Tác giả Mahdi Darius Nazemroaya - Trung tâm nghiên cứu toàn cầu (CRG -

Centre for Research on Globalization) với bài viết nghiên cứu về quan hệ Nga -

Trung như "Liên minh Trung - Nga: Thách thức tham vọng của Mỹ tại lục địa Á -

Âu" (The Sino - Russian Alliance: Challenging America's Ambitions in Eurasia) đã

nhấn mạnh việc Nga và Trung Quốc ý thức được rằng họ là mục tiêu của Anh - Mỹ,

nên đã mang họ đến với nhau. Theo tác giả thì sự hình thành liên minh nói chung

được quyết định bởi 4 biến số: sức mạnh tổng hợp, địa lý gần nhau, sức mạnh tấn

công và nhận thức về các lợi ích, trong đó liên minh Trung - Nga chủ yếu được hình

thành trên cơ sở nhận thức về các lợi ích và đe doạ từ Hoa Kỳ. Phản ứng của Nga và

Trung Quốc chính là sự nỗ lực để cân đối có thể không phải là quyền lực của Hoa

Kỳ nhưng ít nhất là làm giảm các mối đe doạ cố hữu trong các chính sách của nó.

Chính vì vậy mối quan hệ Nga - Trung thời kỳ này đã có những nét đặc biệt, đó là

mối quan hệ mang tính "ái lực" [157,3].

Nhà nghiên cứu, tiến sỹ Ariel Cohen - Viện nghiên cứu chiến lược quốc tế tại

Luân Đôn nghiên cứu về quan hệ Nga - Trung bắt đầu bằng sự kiện hai nước ký

Hiệp ước láng giềng thân thiện năm 2001. Bài viết của tác giả mang tên "Hiệp ước

hợp tác láng giềng thân thiện Nga - Trung: nấc thang chiến lược ở Á - Âu?" (The

Russia - China friendship and cooperation treaty: A strategic shift in Eurasia?) đã

đi sâu vào phân tích sự phát triển của mối quan hệ giữa Nga và Trung Quốc theo

14

thời gian, và qua đó tác giả đã nhấn mạnh vào phân tích những hạn chế trong mối

quan hệ này. Tác giả cũng cho rằng lực lượng quân sự của Nga ở vùng Viễn Đông

sẽ khó có thể đương đầu với lực lượng quân sự đang lớn mạnh của Trung Quốc,

tiềm lực quân sự của Trung Quốc có thể gây nên những thách thức về an ninh ở

Trung Á bất chấp những mong muốn của Nga...và không còn bao lâu nữa Nga sẽ

không còn duy trì mối quan hệ hợp tác cân bằng với Trung Quốc. Từ đó, tác giả

đánh giá không cao về tương lai của mối quan hệ Nga - Trung vì song song với sự

phát triển thì hai nước này vẫn không ngừng giám sát nhau, vì thế định hướng

chống Mỹ của mối liên minh này sẽ khó thành hiện thực.

Nhìn chung, các học giả Mỹ và châu Âu có phần hoài nghi với mối quan hệ

này hơn là tin tưởng vào sự phát triển của nó. Trọng tâm trong các công trình

nghiên cứu về quan hệ Nga - Trung của các nhà nghiên cứu Mỹ và châu Âu là hình

thức và nội dung của mối quan hệ này có thực chất đe doạ đến địa vị của Mỹ hay

không? triển vọng của mối quan hệ này sẽ như thế nào?. Tuy nhiên khi đánh giá về

tương lai của quan hệ Nga - Trung, hầu hết các quan niệm của các nhà nghiên cứu

này đều đánh giá tương đối bi quan.

Bên cạnh các quan điểm nghiên cứu của Mỹ và các nước châu Âu, các nhà

nghiên cứu Nhật Bản cũng hết sức quan tâm đến quan hệ giữa Nga và Trung Quốc.

Mặc dù Nhật Bản có nhiều gắn bó với Mỹ, nhưng các quan điểm của nước này

trong việc đánh giá về mối quan hệ Nga - Trung lại hoàn toàn khác Mỹ và các nước

châu Âu. Giáo sư Iwashita Akihiro - chuyên viên nghiên cứu về chính sách đối

ngoại của Nga và quan hệ Nga - Trung tại Trung tâm nghiên cứu Slav, Trường đại

học Hokkaido, Nhật Bản - đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về quan hệ Nga -

Trung như: "Nga - Trung đối tác chiến lược và đàm phán biên giới: trước mắt và

lâu dài" (The Russo - Chinese "Strategic partnership" and border negotiations:

then and now) và "Tiến trình phân định 4.000 km đường biên giới Trung - Nga" (A

4.000 kilometer journey along the Sino - Russian border)… Trong hai công trình

nghiên cứu trên, Iwashita Akihiro đã đi từ phân tích việc giải quyết vấn đề biên giới

hai nước- vốn là một vấn đề căng thẳng, tưởng như không có hồi kết - thì từ sau

15

chiến tranh lạnh đã được giải quyết trên cơ sở gạt bỏ mọi trở ngại, khó khăn để đạt

hiệu quả cao. Từ đó, Iwashita Akihiro khẳng định ông "không còn nghi ngờ gì về mối

quan hệ đối tác chiến lược Nga - Trung", trong tiến trình phân định biên giới, hai nước

đã đạt được những vấn đề "xa hơn vấn đề biên giới" đó là thiết lập nên một khuôn mẫu

cho một mô hình hợp tác mới trong xu thế toàn cầu hoá của thế giới[142,178].

Như vậy, nghiên cứu về mối quan hệ Nga - Trung từ sau Chiến tranh lạnh

đến nay đã được các học giả và giới chuyên môn ở nhiều nước trên thế giới quan

tâm và đã có rất nhiều các công trình nghiên cứu về vấn đề này, với sự đa dạng về

cách nhìn nhận, thậm chí hoàn toàn mâu thuẫn với nhau về quan điểm đánh giá.

Việc nghiên cứu ở Việt Nam

Mối quan hệ của các nước lớn nói chung và quan hệ Nga - Trung Quốc nói

riêng trong thế giới đầy biến động hiện nay cũng là vấn đề lớn được các nhà nghiên

cứu trong nước quan tâm.

Trung tâm nghiên cứu SNG và Đông Âu, (hiện nay là Viện Nghiên cứu châu

Âu) đã có nhiều chuyên đề nghiên cứu về Liên bang Nga và những mối quan hệ của

nước này với các nước lớn trong đó có Trung Quốc, như: "Liên bang Nga và Đông

Âu trước ngưỡng cửa thế kỷ XXI" (tháng 3/1994); Kỷ yếu hội thảo khoa học "Liên

bang Nga trong khu vực châu Á - Thái Bình Dương thời kỳ hậu chiến tranh

lạnh"(tháng 10/1995)... Trong những tài liệu này, các nhà nghiên cứu đã có nhiều

bài viết đánh giá về chính sách đối ngoại của Liên bang Nga thời hậu xô viết, trong

đó nổi bật lên thiên hướng châu Á - Thái Bình Dương và Trung Quốc láng giềng.

Những năm gần đây, trong các số của tạp chí Nghiên cứu châu Âu, có nhiều tác giả

và bài viết về mối quan hệ Nga - Trung Quốc trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị…

Tất cả đều khẳng định mối quan hệ "đối tác chiến lược" Nga - Trung Quốc đang có

tác động rất lớn đến môi trường quốc tế hiện nay.

PGS.TS. Nguyễn Quang Thuấn với công trình "Liên bang Nga: Quan hệ kinh

tế đối ngoại trong những năm cải cách thị trường" (năm 1999) đã nghiên cứu về

những chuyển biến trong chính sách đối ngoại của Liên bang Nga và quan hệ kinh

tế của Nga với các nước trên thế giới, trong đó có Trung Quốc.