PHÊ BÌNH văn học là gì

PHÊ BÌNH VĂN HỌC LÀ GÌ???

MỤC LỤC

1.Một số vấn đề của phê bình văn học:

1.1.Phê bình văn học là gì? (Bản chất của phê bình văn học):

1.1.1.Khái niệm:

Theo ngữ nguyên: Trước khi được dùng để chỉ một bộ môn văn học, từ ngữ phê bình

có nghĩa là một trạng thái tinh thần; đó là khuynh hướng phân tích, khuynh hướng mà

tiếng Hi Lạp diễn tả bằng động từ XPRVEIV, ý nói “phân loại ra để rồi phán đoán” từ

ngữ này được dùng trước tiên trong y học.

Theo giáo trình Lý luận văn học – tập 1 – bản chất và đặc trưng văn học thì phê bình

văn học là một hình thức và cấp độ tiếp nhận văn học mang tính chất xã hội hóa cao, gắn

liền với hoạt động đầy ý thức chuyên môn nhằm đánh giá, thẩm định giá trị của đối

tượng, xuất phát từ những đòi hỏi chủ yếu của cuộc sống đương đại. V.G.Biêlinxki quan

niệm phê bình là sự tự ý thức của văn học. Phê bình văn học tác động vào các khâu của

quá trình sáng tác – giao tế văn học. Phê bình là một loại hình hoạt động tinh thần nằm

giữa khoa học và nghệ thuật. Là khoa học, phê bình có hệ thống tiêu chuẩn cùng phương

pháp đánh giá riêng đối với các hiện tượng văn học. Là nghệ thuật, phê bình cũng mang

đậm dấu ấn chủ quan. Từ văn bản của nhà văn, nhà phê bình đã xây dựng nên một siêu

văn bản có giá trị độc lập, làm giàu có thêm cho đời sống văn học, đời sống tinh thần của

con người.

Theo giáo trình Lý luận văn học - tập 1 – văn học, nhà văn, bạn đọc thì phê bình là

hoạt động tác động, là nhân tố tổ chức quá trình văn học. Nền tảng tạo nên sức thuyết

phục của phê bình vẫn là tính khoa học trong việc nhận thức, định giá thẩm mĩ. Phương

pháp luận phê bình hiện đại vũ trang cho nhà phê bình những cơ sở khoa học quan trọng

nhất. Phê bình văn học chính là phân tích, miêu tả những hệ thống tín hiệu của ngôn

Phê bình văn học là gì? 1

ngữ, xác định những quy luật của ngôn ngữ, cho biết tác giả nói lên những gì họ định

nói.

Theo Đại cương phê bình văn học của Lưu Khôn thì:

• Phê bình có nghĩa là tán dương, khen tặng. Phê bình có nghĩa là so sánh.

• Phê bình có nghĩa là phán đoán. Phê bình có nghĩa là thưởng ngoạn

• Phê bình có nghĩa là giải thích, tìm hiểu.

Phê bình văn học có thể hiểu theo nghĩa rộng, nghĩa thông tục của ngôn ngữ thường

nhật hay nghĩa hẹp, nghĩa chuyên môn của khoa học văn học.

Theo nghĩa thứ nhất, phê bình chỉ bất kỳ một sự khen chê, bình phẩm, đánh giá nào đó

về một tác phẩm, một sự kiện văn học, một tác giả, từ vi mô một nhãn tự, một câu văn,

một dòng thơ đến vĩ mô một sự nghiệp sáng tạo, một nền văn học dân tộc. Nó có thể chỉ

là một lời nhận xét thông thường thoát ra từ cái miệng bình dân của con nhà khó, nhưng

cũng có thể là những phương châm, những nguyên lý chỉ đạo văn chương từ một ý thức

hệ triết học hoặc thẩm mỹ nào đó dội xuống giống lời thánh truyền, như lời Khổng Tử về

Kinh Thi, lời Aristote trong Nghệ thuật thơ ca... Phê bình văn học ở nghĩa này là kẻ song

sinh với sáng tác, có sáng tác là có phê bình. Và sáng tác thì khó còn phê bình thì dễ.

Phê bình theo nghĩa rộng thường chỉ biết đến tác phẩm. Một thứ tác phẩm không có

liên lạc gì đến tác giả và người đọc. Và người phê bình văn học đứng ngoài hệ thống văn

học này. Hơn nữa, khi nhận xét tác phẩm, người phê bình thường cũng chỉ coi đó là một

cái cớ để phát biểu những ý kiến chủ quan của mình, thoảng hoặc nếu có chiếu cố đến tác

phẩm thì cũng chỉ để so sánh nó với những nguyên lý đã được định trước, những lời chỉ

dạy của thánh hiền, những khuôn vàng thước ngọc của cổ nhân. Bởi vậy, phê bình này rất

chú trọng đến ý nghĩa đạo đức của tác phẩm văn học, đôi khi có để mắt tới một cạnh khía

nghệ thuật nào đó của nó thì cũng chỉ là để đối chiếu với những quy phạm ngặt nghèo của

thể tài, cũng là một thứ đạo đức khác, đạo đức thể loại.

Phê bình văn học theo nghĩa chuyên môn thì mãi đến đầu thế kỉ XIX, khi nhân loại đã

bước vào Thời đại mới mới xuất hiện ở châu Âu. Đó là một loại hình sinh hoạt văn học

gắn liền với văn hóa đô thị. Phê bình này ra đời trên cơ sở báo chí và xuất bản. Chính báo

chí đã biến sách vở với tư cách là sản phẩm văn hóa từ một thứ văn hóa quà tặng thành

Phê bình văn học là gì? 2

văn hóa hàng hóa. Xưa, một bài thơ, một bài văn được tác giả viết ra trước là để cho

mình (di dưỡng tinh thần), sau mới để cho người (thưởng thức và học tập): thi dĩ ngôn

chí, văn dĩ tải đạo. (Đỗ Lai Thúy)

Theo Nguyễn Dương Côn thì phê bình văn học là một hình thái vận động của đời

sống văn hóa văn học. Nó không phải là một thể loại văn học. Nó gắn bó huyết mạch tất

yếu với vận động sáng tạo - hưởng thụ văn học.

1.1.2.Bản chất của phê bình văn học:

Từ lâu chúng ta đã xem phê bình văn học là một trong ba khoa học về văn chương,

bên cạnh lý luận văn học và lịch sử văn học. Tuy nhiên, đứng trước sự phát triển mạnh

mẽ của văn học trên tất cả các lĩnh vực như hiện nay, nhiều nhà nghiên cứu không còn

thỏa mãn với việc xếp phê bình vào một trong ngành khoa học về văn chương nữa. Đã có

rất nhiều ý kiến khác nhau xung quanh vấn đề giải quyết bản chất của phê bình văn học.

Có ý kiến xem phê bình như một loại khoa học, có ý kiến lại xem phê bình là một loại

hình nghệ thuật, cũng có ý kiến xếp phê bình vào lĩnh vực nghệ thuật hay ý kiến khác cho

rằng phê bình là một hiện tượng văn hóa, v.v…Tất cả những ý kiến khác nhau nêu trên

đặt ra một vấn đề lớn mà chúng ta cần giải quyết, đó là đi vào xem xét, nhìn nhận lại bản

chất của phê bình văn học.

1.1.2.1.Tính khoa học của phê bình văn học?

Trước tiên, chúng ta cần phải thấy rằng phê bình là một lĩnh vực độc lập của đời sống

nghệ thuật, tuy gần với khoa học nhưng không phải là khoa học. Nó gắn bó với hoạt động

sáng tác, cảm nhận tác phẩm và mang tính chính luận rõ rệt.

Về nguồn gốc, phê bình xuất phát từ nhu cầu của xã hội muốn có tiếng nói về bản thân

đời sống, về sự vận động của văn học nghệ thuật. Phê bình là cầu nối giữa văn nghệ và

thời đại, là một hình thức tập hợp dư luận. Vì vậy, khác với lý luận và lịch sử văn học,

phê bình văn học bao giờ cũng mang tính thời sự hơn. Có thể thấy rõ rằng phê bình văn

học là tiếng nói chung, là cảm nhận chung của công chúng về nền văn học nói chung và

về những tác phẩm nói riêng. Tiếng nói của nhà phê bình vì thế không phải đơn giản là

tiếng nói cá nhân mà là đại diện cho tiếng nói của cộng đồng, là sự thể hiện tư tưởng xã

hội đối với văn học.

Phê bình văn học là gì? 3

Tuy nhiên, chúng ta không thể phủ nhận hoàn toàn tính khoa học của phê bình. Sự

khác nhau giữa khoa học về văn chương và phê bình là ở chỗ phê bình không thuần lý

thuyết mà tính chất thực tiễn. Phê bình không bao quát toàn bộ hiện tượng văn chương

mà chỉ quan tâm đến tác phẩm. Chính vì vậy, phê bình không nhằm đến mục đích là rút

ra cái bản chất, cái quy luật của văn học mà chỉ hướng tới cái cụ thể. Phê bình cho phép

sự xuất hiện của ấn tượng chủ quan, những tình cảm, cảm xúc mang tính cá nhân. Tuy

nhiên đó phải là những cảm xúc mang tính đại diện mới có giá trị cao.

Như đã nói trên, phê bình không thuần túy là khoa học, nó còn là một khâu trong quá

trình văn chương, là cầu nối giữa nhà văn và bạn đọc, là bạn của cả hai. Phê bình là con

đường dẫn nhà văn đến với độc giả. Có một thực tế dễ thấy là công chúng biết đến nhà

văn qua các nhà phê bình nhiều hơn là qua đọc tác phẩm của nhà văn ấy. Trong quá trình

thực hiện công việc phê bình, nhà phê bình cũng đang làm công việc của một nhà văn.

Khi giới thiệu, giải thích tác phẩm cho người đọc, nhà phê bình tiếp tục công việc của

nhà văn bằng cách truyền đạt những tư tưởng, những quan niệm, những cảm xúc của nhà

văn được hình tượng hóa trong tác phẩm đến với bạn đọc, chỉ có khác ở chỗ là ngôn ngữ

của nhà phê bình là ngôn ngữ chính luận, còn nhà văn thì dùng ngôn từ nghệ thuật để thể

hiện tư tưởng, quan niệm, cảm xúc của mình. Phê bình cũng là một hình thức cảm thụ

văn chương. Nó chứa đựng những ấn tượng, ý kiến, suy nghĩ của bạn đọc, của dư luận

đối với tác phẩm. Bằng cách này, phê bình tác động trở lại đến sáng tác, gợi ý hay nêu

vấn đề, kích thích sự tìm tòi, sáng tạo nghệ thuật của nhà văn. Chính vì thế, phê bình góp

phần tạo ra chất lượng văn chương. Nó là hành động tự ý thức của văn chương, cả về tư

tưởng và thẩm mỹ.

Về mối quan hệ giữa phê bình và bạn đọc, ta có thể thấy, một mặt phê bình phản ánh

tâm trạng, suy nghĩ, đánh giá của công chúng đối với sáng tác của nhà văn; mặt khác, nó

giải thích, hướng dẫn để người đọc hiểu được cái hay, cái đẹp của tác phẩm. Từ phương

diện này, phê bình nâng cao thị hiếu của người đọc, hướng dẫn người đọc tham gia vào

quá trình sáng tạo nghệ thuật.

1.1.2.2.Phê bình văn học cũng là văn học:

Phê bình văn học là gì? 4

Phê bình văn học là cảm nhận, đánh giá tác phẩm, thuộc một trong ba bộ phận của đời

sống văn học (sáng tác, phê bình và nghiên cứu), nghĩa là phê bình cũng là văn học. Nhà

phê bình cũng có tác phẩm riêng của mình, và tác phẩm phê bình là một hiện tượng văn

học. Nó vừa như ý thức về cuộc đời, vừa như ý thức về chính bản thân văn học. Tác

phẩm phê bình thể hiện sự tự vấn của văn học và thể hiện một cách tồn tại khác của văn

chương. Đó là sự “tự ý thức xã hội ngoài văn học về văn học” (Lê Ngọc Trà).

Mối quan hệ giữa sáng tác và phê bình văn học là một mối quan hệ bình đẳng trong

văn học, bởi cả hai đều cần cho người đọc. Sáng tác và phê bình là tiếng nói đối thoại, là

gợi ý cho nhau nghĩ tiếp, là để bổ sung cho nhau, để tự điều chỉnh mình. Đặc điểm này

làm cho đời sống văn học thêm phong phú và giàu cho đời sống tinh thần của xã hội. Khi

một tác phẩm ra đời, xuất hiện trước giới phê bình và công chúng, nó đón nhận nhiều

luồng ý kiến khác nhau, thậm chí trái ngược nhau, nhiều lúc dẫn đến tranh cãi. Chính

những sự kiện như vậy cho thấy sự phát triển mạnh mẽ, phong phú và sôi nổi của văn

học, mà trong đó, phê bình là một hoạt động đóng vai trò quan trọng, nó không bao giờ

nằm bên ngoài đời sống của văn học, mà luôn giữ vai trò là một nhân tố quan trọng.

Một điều đáng lưu ý nữa là sự khác nhau giữa dư luận xã hội và phê bình văn học. Phê

bình văn học không phải là xã hội học về văn học. Khi một tác phẩm ra đời, nó đón nhận

dư luận xã hội, bao gồm ba bộ phậ chủ yếu. Đó là phê bình văn học, nhận xét của cơ

quan lãnh đạo xã hội và ý kiến của người đọc. Trong ba bộ phận đó, chỉ có nhà phê bình

là đang làm văn học. Nhà phê bình là một bạn đọc đặc biệt, là một độc giả làm văn, anh

ta không đứng bên ngoài mà đứng trong hàng ngũ các nhà văn, những con người thật sự

trăn trở, suy tư và có trách nhiệm đối với văn học.

Phê bình văn học là cầu nối tác giả và người đọc. Điều này chúng ta đã nói ở trên, tuy

nhiên, ở đây, vì phê bình văn học cũng là văn học, cho nên, nó cũng trở thành đối tượng

nhận thức và cảm thụ của độc giả. Nhà phê bình đọc tác phẩm, tham khảo dư luận xã hội

và cuối cùng nêu lên ý kiến của mình. Công chúng vừa đọc tác phẩm, vừa đọc phê bình

về nó. Họ quan sát cuộc đối thoại giữa nhà văn và nhà phê bình, phán xét và tự làm giàu

vốn sống cũng như tự nâng cao thị hiếu của mình thông qua việc tiếp xúc với cả hai hình

thức khác nhau của văn học.

Phê bình văn học là gì? 5

1.1.2.3.Phê bình, một lĩnh vực của văn hóa:

Trước tiên, ta có thể thấy phê bình cũng là một lĩnh vực sáng tạo của con người nhằm

tạo ra những giá trị tinh thần, mang lại niềm vui và sự bổ ích cho con người, đánh dấu sự

phát triển của con người, thể hiện trình độ văn minh của xã hội. Chính vì thế, phê bình là

một lĩnh vực của văn hóa.

Về phương diện văn hóa, sáng tác và phê bình đều bình đẳng như nhau. Cả hai đều

hướng tới một mục đích là thể hiện tư tưởng, tình cảm cũng như quan niệm của mình. Đó

là cách mà cả nhà văn và nhà phê bình thể hiện tiếng nói cá nhân, tiếng nói về cuộc sống,

bộc lộ tình cảm, cảm xúc của mình. Phê bình vì thế cũng là một hoạt động sáng tạo, chứ

không đơn thuần là kiểu vạch lá tìm sâu, bới móc, chê trách.

Thứ đến, nói “văn hóa phê bình” còn có nghĩa là “trình độ” của người viết, chất lượng

của bài phê bình. Nhà phê bình cũng cần có kiến thức sâu rộng, có tầm tư tưởng bao quát,

và nhất là cần có khả năng cảm nhận văn chương sâu sắc, tinh tế.

Cuối cùng, nói đến văn hóa phê bình còn phải đề cập đến “thái độ, cách ứng xử” của

nhà phê bình.Phê bình trước hết cần cái tâm, cần sự trung thực, cần tấm lòng ưu ái đối

với văn chương và nghệ thuật, chứ không phải là những ý kiến cá nhân chủ quan, thiên

vị, độc đoán. Đó là những chuẩn mực trong cách đánh giá tầm văn hóa, sự văn minh của

nhà phê bình trong hoạt động của mình.

1.2.Phương pháp phê bình văn học:

1.2.1.Bản chất và cấu trúc của phương pháp phê bình văn học:

Đầu tiên, ta có thể thấy phương pháp là công cụ tư duy, là phương tiện nhận thức của

con người. Nền tảng khách quan của phương pháp là quy luật của thế giới hiện thực. Con

người nhận thức những quy luật ấy và sáng tạo ra những phương pháp nhằm điều chỉnh

quá trình nhận thức sao cho phù hợp với quy luật của thế giới khách quan. Nội dung của

phương pháp vừa phản ánh những quy luật khách quan của thế giới, vừa thể hiện sự sáng

tạo của chủ thể nhận thức. Cả chủ thể và khách thể nhận thức đều giữ vai trò quan trọng

quyết định nội dung và cấu trúc của phương pháp.

Cái khách thể được chiếm lĩnh để nhào nặn thành phương pháp của phê bình chính là

bản thân văn học nghệ thuật. Quá trình văn học và quy luật phát triển của nó, tác phẩm

Phê bình văn học là gì? 6

văn học và đặc trưng của sáng tác nghệ thuật là những nhân tố khách quan chi phối cấu

trúc và nội dung của phương pháp phê bình. Những nhân tố ấy bao gồm:

• Cái đương đại của quá trình văn học: Phê bình có thể dựa vào kinh nghiệm của

văn học đương đại để khảo sát toàn bộ quá trình văn học sử. Những cách tân nghệ

thuật trong sáng tác văn học buộc phê bình phải thường xuyên đổi mới phương

pháp chiếm lĩnh đối tượng của mình.

• Hệ thống quan niệm nghệ thuật của nhà phê bình: Đây là nhân tố có tính chất định

hướng hoạt động nghề nghiệp của nhà phê bình. Phê bình không tiếp nhận văn học

một cách trực tiếp theo kiểu sao chép, soi gương chụp ảnh mà thông qua lăng kính

thế giới, thông qua quan niệm nghệ thuật của nhà phê bình. Nó hướng sự chú ý

của nhà phê bình tới những hiện tượng văn học cụ thể, tới khuynh hướng này hay

trường phái nghệ thuật kia.

• Kinh nghiệm và thành tựu phương pháp luận của những lĩnh vực khoa học

khác:Muốn xác định vị trí thế xã hội, số phận lịch sử của tác phẩm văn học, muốn

tìm hiểu thị hiếu của người đọc hoặc muốn khảo sát cơ cấu của các tầng lớp độc

giả, phê bình buộc phải sử dụng phương pháp của hướng nghiên cứu xã hội học

văn học. Hay phê bình phải sử dụng phương pháp nghiên cứu ngôn ngữ do văn

học là nghệ thuật của ngôn từ.

1.2.2.Phương pháp phê bình như một hệ thống nguyên tắc, thao tác, thủ pháp:

1.2.2.1.Phương pháp phê bình như một hệ thống nguyên tắc, thao tác phân tích, giải thích

tác phẩm văn học:

Miêu tả nội dung của phương pháp phê bình, trước hết phải miêu tả hệ thống nguyên

tắc thao tác phân tích, giải thích tác phẩm văn học nghệ thuật.

Tác phẩm văn học là một chỉnh thể nghệ thuật. Về mặt phương pháp, để chiếm lĩnh

tác phẩm như một hệ thống chỉnh thể, nhà phê bình phải tiến hành phân tích, giải thích

theo bốn bước, bốn công đoạn, hoặc có thể gọi là bốn thao tác tư duy như sau:

• Lựa chọn quan điểm xuất phát, xác định nguyên tắc và phương hướng phân tích

tác phẩm.

• Tiếp cận tác phẩm.

• Thâm nhập vào cấu trúc nội tại của tác phẩm nghệ thuật

Phê bình văn học là gì? 7