phát triển con người toàn diện, một tư tưởng đặc sắc về con người của hồ chí minh

më ®Çu

1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi

T tëng Hå ChÝ Minh lµ tµi s¶n v« gi¸ trong kho tµng lÞch sö t tëng

ViÖt Nam. §ã lµ t tëng cña "Ngêi anh hïng gi¶i phãng d©n téc, nhµ v¨n hãa

kiÖt xuÊt", ngêi chiÕn sÜ lçi l¹c cña phong trµo gi¶i phãng d©n téc, phong

trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n quèc tÕ, ngêi thÇy vÜ ®¹i, vÞ l·nh tô kÝnh yªu cña

d©n téc vµ c¸ch m¹ng ViÖt Nam.

Cïng víi chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t tëng Hå ChÝ Minh ®· trë thµnh

nÒn t¶ng t tëng vµ kim chØ nam cho hµnh ®éng cña §¶ng ta vµ cña c¸ch

m¹ng ViÖt Nam.

ViÖc nghiªn cøu, lµm s¸ng tá h¬n n÷a tÝnh c¸ch m¹ng vµ tÝnh khoa

häc s©u s¾c còng nh gi¸ trÞ to lín, nhiÒu mÆt cña t tëng Hå ChÝ Minh ®èi

víi c¸ch m¹ng ViÖt Nam tríc ®©y còng nh trong giai ®o¹n hiÖn nay lµ ®ßi

hái cÊp thiÕt cã ý nghÜa thêi ®¹i to lín.

L¬ng t©m, tr¸ch nhiÖm, lßng kÝnh yªu l·nh tô vµ tinh thÇn khoa häc

®· vµ ®ang cuèn hót hµng tr¨m nhµ khoa häc trong vµ ngoµi níc say mª

nghiªn cøu t tëng Hå ChÝ Minh.

Trong di s¶n t tëng phong phó vµ v« gi¸ cña Hå ChÝ Minh cã t tëng:

Ph¸t triÓn con ngêi toµn diÖn, mét t tëng nh©n v¨n rÊt ®Æc s¾c. §©y lµ sù

tiÕp nèi vµ n©ng cao nh÷ng gi¸ trÞ tinh tóy nhÊt t tëng nh©n v¨n cña truyÒn

thèng ViÖt Nam vµ thÕ giíi. §©y còng lµ sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn s¸ng t¹o t

tëng con ngêi cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin.

T tëng ph¸t triÓn con ngêi toµn diÖn cña Hå ChÝ Minh ®· gãp phÇn

to lín vµo viÖc ®µo t¹o cho d©n téc ViÖt Nam nh÷ng ngêi con u tó, ®ñ søc

®a d©n téc ViÖt Nam vît qua mu«n vµn khã kh¨n, thö th¸ch hiÓm nghÌo,

5

liªn tôc giµnh ®îc nh÷ng th¾ng lîi ngµy cµng to lín, lµm thay ®æi tËn gèc

®Þa vÞ cña d©n téc ViÖt Nam trªn chÝnh trêng thÕ giíi.

Thùc tÕ vinh quang ®ã ®Õn nay ®ang ®îc nghiªn cøu vµ tæng kÕt.

Hå ChÝ Minh lµ bËc "§¹i trÝ, ®¹i nh©n, ®¹i dòng", lµ ®iÓn h×nh cña

con ngêi ph¸t triÓn toµn diÖn vÒ thÓ lùc, ®¹o ®øc, trÝ tuÖ, tµi n¨ng, lµ h×nh

mÉu sinh ®éng cña con ngêi hiÖn t¹i vµ t¬ng lai.

Cho nªn nghiªn cøu, giíi thiÖu, phæ biÕn t tëng ph¸t triÓn con ngêi

toµn diÖn, cña mét ngêi thùc sù ®· ph¸t triÓn mäi mÆt c¸ nh©n m×nh lµ ®iÒu

cùc kú lý thó, bæ Ých. ViÖc lµm nµy kh«ng chØ cÇn thiÕt vÒ lý luËn mµ cßn

nh»m lµm cho mäi ngêi hiÓu vµ tiÕp thu t tëng quan träng nµy cña Ngêi,

trªn c¬ së ®ã noi g¬ng Ngêi, phÊn ®Êu v¬n lªn, hoµn thiÖn b¶n th©n m×nh,

t¹o tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn x· héi.

HiÖn nay, viÖc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a vÊn ®Ò d¹y "ch÷", d¹y

"nghÒ", d¹y "ngêi" trong gi¸o dôc ë nhµ trêng, gia ®×nh, x· héi ®ang cã sù

lÖch l¹c kh¸ lín. HÇu hÕt chØ chó träng ®Õn trang bÞ kiÕn thøc khoa häc,

chuyªn m«n nghÒ nghiÖp mµ coi nhÑ viÖc gi¸o dôc ®¹o lý lµm ngêi, tr¸ch

nhiÖm c«ng d©n. §iÒu nµy ®ang lµm mÐo mã sù ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n

c¸ch cña mét bé phËn kh«ng nhá thanh, thiÕu niªn còng nh c¸n bé, §¶ng

viªn vµ nh©n d©n, ¶nh hëng kh«ng tèt ®Õn sù ph¸t triÓn x· héi. Cho nªn,

viÖc nghiªn cøu t tëng ph¸t triÓn con ngêi toµn diÖn cña Hå ChÝ Minh lµ hÕt

søc cÇn thiÕt ®Ó t×m ra nh÷ng ®Þnh híng ®óng ®¾n cho sù nghiÖp gi¸o dôc,

®µo t¹o, ph¸t triÓn con ngêi ë ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh ®æi míi.

Sù nghiÖp ®æi míi theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam

®ang ®i vµo chiÒu s©u. NhiÒu vÊn ®Ò vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn cÊp thiÕt ®ang

®Æt ra ®ßi hái c¸c nhµ khoa häc trªn nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau ph¶i nghiªn

cøu vµ gi¶i quyÕt, trong ®ã cã vÊn ®Ò thiÕt kÕ vµ x©y dùng chiÕn lîc vÒ con

ngêi thËt sù khoa häc, phï hîp víi hoµn c¶nh níc ta, nh»m phôc vô cho

viÖc ph¸t triÓn nhanh vµ bÒn v÷ng cña ®Êt níc. §©y lµ c«ng viÖc rÊt khã

6

kh¨n, phøc t¹p, muèn hoµn thµnh nã tríc hÕt ph¶i cã nh÷ng ®Þnh híng

®óng. Trong thùc tÕ, t tëng ph¸t triÓn con ngêi toµn diÖn cña Hå ChÝ Minh

®·, ®ang vµ sÏ cho chóng ta nh÷ng chØ dÉn quý b¸u, s¸ng suèt ®Ó x©y dùng

thµnh c«ng chiÕn lîc con ngêi trong ®iÒu kiÖn míi, nh»m ®µo t¹o cho ®Êt n￾íc nh÷ng con ngêi míi, ®ñ tµi, ®øc, søc kháe, ®a ®Êt níc ®i lªn chñ nghÜa

x· héi.

V× vËy, nghiªn cøu, lµm s¸ng tá gi¸ trÞ khoa häc to lín vµ ý nghÜa

thêi ®¹i s©u s¾c cña t tëng ph¸t triÓn con ngêi toµn diÖn cña Hå ChÝ Minh,

t×m ra nh÷ng c¸ch thøc, biÖn ph¸p ®óng ®¾n ®Ó thùc hiÖn tèt h¬n t tëng ®ã

trong thùc tiÔn lµ vÊn ®Ò cã ý nghÜa thêi sù cÊp b¸ch.

LuËn ¸n nµy nh»m gãp phÇn nhá vµo viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò

lín, cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn quan träng ®ã.

2. T×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi

T tëng Hå ChÝ Minh ®· ®îc nhiÒu nhµ khoa häc trong vµ ngoµi níc

nghiªn cøu tõ l©u, ®Æc biÖt lµ sau §¹i héi lÇn thø VII (6-1991) cña §¶ng

céng s¶n ViÖt Nam. Nhµ níc ®· thµnh lËp Héi ®ång quèc gia nghiªn cøu t t￾ëng Hå ChÝ Minh. NhiÒu ®Ò tµi khoa häc cÊp Nhµ níc vÒ t tëng Hå ChÝ

Minh ®· ®îc nghiÖm thu.

Trong lÜnh vùc t tëng nh©n v¨n, trong vÊn ®Ò con ngêi, nhiÒu nhµ

nghiªn cøu ®· c«ng bè:

- Hå ChÝ Minh vµ con ngêi ViÖt Nam trªn con ®êng d©n giµu, níc

m¹nh cña Ph¹m V¨n §ång, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1993.

- Chñ tÞch Hå ChÝ Minh víi sù nghiÖp x©y dùng con ngêi míi- In

trong cuèn "Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, ngêi chiÕn sÜ céng s¶n kiªn cêng..." cña

Vâ Nguyªn Gi¸p, Nxb Th«ng tin lý luËn, Hµ Néi, 1990.

- T tëng Hå ChÝ Minh vÒ con ngêi vµ chÝnh s¸ch x· héi do PGS.TS

Lª SÜ Th¾ng chñ biªn, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1996.

7

- T tëng triÕt häc vÒ con ngêi trong chñ nghÜa nh©n v¨n Hå ChÝ

Minh cña PGS.TS NguyÔn TÜnh Gia, Ch¬ng 5 - cuèn " T tëng triÕt häc Hå

ChÝ Minh", Nxb Lao ®éng, Hµ Néi, 2000.

- VÒ vÊn ®Ò con ngêi trong t tëng Hå ChÝ Minh cña PGS Mai Trung

HËu, Ch¬ng 5 - cuèn " T tëng triÕt häc Hå ChÝ Minh", Nxb Lao ®éng, Hµ

Néi, 2000.

- T tëng triÕt häc vµ thÕ giíi quan Hå ChÝ Minh cña GS.TS Lª H÷u

NghÜa, Ch¬ng 1- cuèn " T tëng triÕt häc Hå ChÝ Minh", Nxb Lao ®éng, Hµ

Néi, 2000.

- Gi¶i phãng con ngêi vµ mu cÇu h¹nh phóc cho mäi ngêi - cèt lâi

t tëng Hå ChÝ Minh cña TS Bïi §×nh Phong, T¹p chÝ LÞch sö §¶ng, th¸ng

3/1994.

- Céi nguån vµ b¶n chÊt t tëng nh©n v¨n Hå ChÝ Minh cña PGS.TS

NguyÔn V¨n Huyªn, T¹p chÝ TriÕt häc, sè 4/1996.

- T tëng Hå ChÝ Minh vÒ mèi quan hÖ giai cÊp vµ d©n téc cña GS.TS

NguyÔn Ngäc Long, T¹p chÝ Nghiªn cøu lý luËn, sè 4/1996.

- "Trång c©y vµ trång ngêi" cña GS Vò Khiªu, T¹p chÝ TriÕt häc, sè

4/1990.

- Nh©n d©n trong t tëng Hå ChÝ Minh vÒ chñ nghÜa x· héi cña

PGS.TS Phïng H÷u Phó, T¹p chÝ Th«ng tin lý luËn, sè 7/1990.

- T tëng Hå ChÝ Minh vÒ con ngêi vµ chiÕn lîc trång ngêi cña PGS

Song Thµnh, T¹p chÝ C«ng t¸c khoa gi¸o, th¸ng 12/1997 v.v...

Nh÷ng c«ng tr×nh nµy ®· nªu lªn vµ kh¸i qu¸t ®îc nh÷ng nÐt lín,

chñ yÕu cña t tëng nh©n v¨n Hå ChÝ Minh. Mét sè b¾t ®Çu ®i vµo khai th¸c,

nghiªn cøu nh÷ng khÝa c¹nh cô thÓ cña t tëng ®ã vµ còng ®· nªu lªn nh÷ng

ý kiÕn ®Æc s¾c.

8

Tuy nhiªn, hoÆc lµ do khu«n khæ chung cña viÖc nghiªn cøu t tëng

Hå ChÝ Minh, hoÆc do giíi h¹n cña mét bµi nghiªn cøu, viÖc nghiªn cøu t t￾ëng Hå ChÝ Minh vÒ con ngêi cßn nhiÒu mÆt, nhiÒu vÊn ®Ò cha ®îc ®Ò cËp

®Õn.

Nhu cÇu vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn hiÖn nay ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng

chuyªn kh¶o nh»m lµm s©u s¾c h¬n, ®Çy ®ñ h¬n t tëng vÒ con ngêi cña Hå

ChÝ Minh ®Ó cho bøc tranh toµn c¶nh vÒ t tëng Hå ChÝ Minh nãi chung vµ t

tëng vÒ con ngêi nãi riªng võa cã bÒ réng võa cã chiÒu s©u, phôc vô cho

viÖc nhËn thøc, vËn dông vµ ph¸t huy t tëng Hå ChÝ Minh trong sù nghiÖp

®æi míi.

V× vËy, t¸c gi¶ chän ®Ò tµi: "Ph¸t triÓn con ngêi toµn diÖn, mét t t￾ëng ®Æc s¾c vÒ con ngêi cña Hå ChÝ Minh" lµm néi dung nghiªn cøu cña

luËn ¸n nµy.

3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu cña luËn ¸n

a) Môc ®Ých cña luËn ¸n

Lµm râ nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña t tëng ph¸t triÓn con ngêi toµn

diÖn cña Hå ChÝ Minh, nh»m kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ khoa häc cña t tëng ®ã vµ

vËn dông nã vµo viÖc ph¸t triÓn con ngêi míi ë ViÖt Nam hiÖn nay.

b) NhiÖm vô cña luËn ¸n

§Ó ®¹t môc ®Ých trªn, luËn ¸n ph¶i gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô sau:

- Lµm râ c¬ së lý luËn cña t tëng Hå ChÝ Minh vÒ ph¸t triÓn con ng￾êi toµn diÖn.

- LuËn chøng nh÷ng néi dung c¬ b¶n trong t tëng ph¸t triÓn con ng￾êi toµn diÖn cña Hå ChÝ Minh.

- Nªu lªn nh÷ng vÊn ®Ò ®ang ®Æt ra trong thùc tiÔn ph¸t triÓn con

ngêi theo quan ®iÓm toµn diÖn cña Hå ChÝ Minh ë níc ta hiÖn nay.

9

- VËn dông t tëng Hå ChÝ Minh vÒ con ngêi toµn diÖn vµo x©y dùng

con ngêi ViÖt Nam trong thêi kú ®æi míi.

4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu

- Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, luËn ¸n vËn dông c¸c quan ®iÓm cña

chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t tëng Hå ChÝ Minh vµ ®êng lèi, quan ®iÓm, chÝnh

s¸ch cña §¶ng, Nhµ níc vÒ con ngêi. LuËn ¸n cßn sö dông c¸c tµi liÖu ®iÒu

tra, c«ng tr×nh nghiªn cøu cã liªn quan.

- LuËn ¸n sö dông chñ yÕu c¸c ph¬ng ph¸p cña chñ nghÜa duy vËt

biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, ®Æc biÖt lµ ph¬ng ph¸p ph©n tÝch￾tæng hîp; l«gÝc-lÞch sö, thèng kª, so s¸nh v.v...

5. C¸i míi cña luËn ¸n

LuËn ¸n ph©n tÝch, hÖ thèng hãa vµ lµm s¸ng tá nh÷ng néi dung c¬

b¶n t tëng ph¸t triÓn con ngêi toµn diÖn cña Hå ChÝ Minh; gãp phÇn lµm

s©u s¾c thªm t tëng nh©n v¨n Hå ChÝ Minh.

LuËn ¸n luËn chøng sù cÇn thiÕt ph¶i vËn dông vµ ph¸t huy t tëng

ph¸t triÓn con ngêi toµn diÖn cña Hå ChÝ Minh vµo sù nghiÖp x©y dùng con

ngêi míi ë ViÖt Nam hiÖn nay.

6. ý nghÜa luËn ¸n

LuËn ¸n cã thÓ dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o cho viÖc nghiªn cøu vµ

gi¶ng d¹y m«n häc t tëng Hå ChÝ Minh ë c¸c trêng ®¹i häc vµ cao ®¼ng.

7. KÕt cÊu cña luËn ¸n

Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, luËn

¸n gåm 3 ch¬ng, 7 tiÕt.

10

Ch¬ng 1

C¬ së lý luËn cña t tëng hå chÝ minh

vÒ ph¸t triÓn con ngêi toµn diÖn

1.1 T tëng gi¸o dôc, ®µo t¹o, ph¸t triÓn con ngêi cña

d©n téc ViÖt Nam - céi nguån cña t tëng Hå ChÝ Minh vÒ ph¸t

triÓn con ngêi toµn diÖn

Trong nh÷ng dßng ch¶y hîp thµnh cña lÞch sö t tëng ViÖt Nam, t t￾ëng ®µo t¹o ph¸t triÓn con ngêi lµ mét bé phËn quan träng, gãp phÇn lµm

nªn gi¸ trÞ to lín, nhiÒu mÆt cña t tëng truyÒn thèng ViÖt Nam. Cã thÓ nãi,

tõ rÊt sím, cha «ng ta ®· hÕt søc quan t©m ®Õn vÊn ®Ò sèng cßn nµy cña ®Êt

níc. Tr¶i bao th¨ng trÇm cña lÞch sö, bao sù hng vong cña c¸c triÒu ®¹i, t t￾ëng ®µo t¹o, ph¸t triÓn con ngêi cña d©n téc ViÖt Nam ®· tá râ nh÷ng gi¸ trÞ

to lín nhng ®ång thêi còng béc lé nh÷ng h¹n chÕ cña nã cÇn ph¶i kh¾c

phôc vµ vît lªn.

Chóng ta biÕt r»ng, ViÖt Nam lµ mét quèc gia n»m ë cöa ngâ vµo

§«ng Nam ch©u ¸, khÝ hËu kh¾c nghiÖt, nãng l¾m, ma nhiÒu, b·o lín. §ã

lµ mét m«i trêng sèng khã kh¨n, thiªn tai thêng xuyªn ®e däa sù tån vong

cña c¶ céng ®ång còng nh mçi mét c¸ nh©n. §iÒu nµy ®Æt ra nhu cÇu kh¸ch

quan cÇn ph¶i rÌn luyÖn th©n thÓ, ph¸t triÓn thÓ lùc ®èi víi mäi ngêi còng

nh yªu cÇu ch¨m sãc, b¶o vÖ søc kháe cho nh©n d©n.

Suèt mÊy ngµn n¨m qua, nÒn kinh tÕ ViÖt Nam thùc chÊt lµ kinh tÕ

tiÓu n«ng l¹c hËu, dùa trªn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp theo lèi ®éc canh c©y lóa

lµ chñ yÕu. C«ng nghiÖp b¶n ®Þa kh«ng cã, thñ c«ng nghiÖp manh món, th-

¬ng nghiÖp quÌ quÆt. T tëng "NhÊt n«ng vi b¶n" ®Ì nÆng lªn toµn x· héi tõ

vua quan, cho ®Õn thêng d©n. Nh÷ng ngêi lµm kü nghÖ, th¬ng m¹i bÞ xÕp

vµo lo¹i kÐm nhÊt trong bËc thang x· héi (SÜ, n«ng, c«ng, th¬ng). Do ®ã

tÝnh n¨ng ®éng cña nÒn kinh tÕ rÊt kÐm.

11

Trong qu¸ tr×nh tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña m×nh, do n»m ë vÞ trÝ trÊn

gi÷ con ®êng quan träng vµ thuËn lîi bËc nhÊt vµo §«ng Nam ¸ (c¶ ®êng

bé vµ ®êng biÓn), l¹i ë c¹nh mét quèc gia réng lín, lu«n cã tham väng bµnh

tríng xuèng phÝa nam, nh©n d©n ta ph¶i lu«n lu«n ®¬ng ®Çu víi c¸c cuéc

x©m lîc lín ®Õn tõ ph¬ng B¾c vµ ph¬ng T©y. §Æc ®iÓm ®ã ®ßi hái con ngêi

ViÖt Nam ph¶i lu«n c¶nh gi¸c, ph¶i quan t©m ®Õn rÌn luyÖn søc kháe, vâ

nghÖ, kü n¨ng chiÕn ®Êu, ®Æc biÖt lµ tinh thÇn s½n sµng hy sinh ®Ó b¶o vÖ Tæ

quèc. V× vËy, viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc, nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm, ®¹o lµm ngêi ®-

îc cha «ng ta hÕt søc coi träng. H¬n n÷a, ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÊp kÐm, khoa

häc kü thuËt l¹c hËu nªn ph¬ng tiÖn kü thuËt phôc vô cho chiÕn ®Êu kÐm

tinh x¶o, do ®ã c¸c yÕu tè thuéc vÒ n¨ng lùc tinh thÇn ®îc ®Ò cao vµ chiÕm

vÞ trÝ quan träng bËc nhÊt trong néi dung ®µo t¹o vµ ph¸t triÓn con ngêi cña

cha «ng ta. Còng do n»m ë vÞ trÝ gÆp gì, giao thoa cña c¸c nÒn v¨n hãa lín:

V¨n hãa Ên §é, v¨n hãa Trung Hoa vµ sau nµy lµ v¨n hãa Ph¸p, nªn vÒ ®êi

sèng tinh thÇn, t tëng chÞu ¶nh lín cña PhËt gi¸o, Nho gi¸o, §¹o gi¸o vµ Ki￾t« gi¸o. Trong lÜnh vùc ®µo t¹o, ph¸t triÓn con ngêi cho chÕ ®é phong kiÕn

ViÖt Nam, Nho gi¸o cã u thÕ h¬n c¸c t«n gi¸o kh¸c bëi nã cã mét hÖ thèng

ph¹m trï, kh¸i niÖm kh¸ hoµn chØnh ®Ó gi¸o dôc, ®µo t¹o, ph¸t triÓn con ng￾êi víi néi dung kh¸ s©u s¾c. H¬n n÷a, Nho gi¸o cßn x©y dùng ®îc mÉu ngêi

lý tëng cho x· héi phong kiÕn ®ã lµ nh÷ng ngêi "qu©n tö ", nh÷ng " kÎ sÜ ",

nh÷ng "®¹i trîng phu" mµ ë hä c¸c n¨ng lùc, phÈm chÊt vÒ mÆt tinh thÇn ®-

îc coi träng vµ ®Ò cao. §iÒu nµy kh¸ phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi

còng nh t tëng, t©m lý cña d©n téc ViÖt Nam vèn ®Ò cao ®¹o lµm ngêi, t«n

vinh tinh thÇn x¶ th©n v× Tæ quèc vµ nh©n d©n cña c¸c thµnh viªn trong

céng ®ång. Nho gi¸o cßn ®Ò ra nh÷ng ph¬ng s¸ch cô thÓ ®Ó ®µo t¹o ph¸t

triÓn con ngêi, trong ®ã nhÊn m¹nh yÕu tè tù gi¸c "tu th©n" cña c¸c c¸ nh©n

- cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh - ®ã lµ ®iÒu ®¸ng ghi nhËn trong lý luËn gi¸o dôc,

®µo t¹o, ph¸t triÓn con ngêi bëi nã ®Ò cao tÝnh chñ ®éng cña con ngêi tríc

hoµn c¶nh.

12

Trong qu¸ tr×nh hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn cña chÕ ®é phong kiÕn ViÖt

Nam, Nho gi¸o ngµy cµng chiÕm vÞ trÝ quan träng vµ trë thµnh hÖ t tëng

chÝnh thèng cña giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam. Nã lµ c¬ së cña thÕ giíi

quan vµ ph¬ng ph¸p luËn chØ ®¹o giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam trong viÖc

thiÕt kÕ bé m¸y nhµ níc, qu¶n lý x· héi, lµ ®Þnh híng c¬ b¶n cho viÖc x©y

dùng vµ ph¸t triÓn con ngêi cña x· héi ViÖt Nam trong suèt h¬n mét ngµn

n¨m qua.

N¶y sinh vµ ph¸t triÓn trªn m¶nh ®Êt hiÖn thùc ®ã, ®ång thêi bÞ qui

®Þnh bëi nh÷ng ®iÒu kiÖn mang tÝnh kh¸ch quan cña sù nghiÖp x©y dùng,

b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn ®Êt níc, t tëng ®µo t¹o, ph¸t triÓn con ngêi cña d©n téc

ViÖt Nam ®· gãp phÇn quan träng ®µo t¹o cho ®Êt níc, cho c¸c triÒu ®¹i

phong kiÕn ViÖt Nam kh«ng Ýt nh÷ng ngêi "v¨n vâ song toµn" nh÷ng ngêi

"hiÒn tµi", nh÷ng anh hïng d©n téc, cã ®ãng gãp lín cho sù nghiÖp b¶o vÖ

vµ ph¸t triÓn ®Êt níc, lµm r¹ng danh d©n téc, dßng hä vµ gia ®×nh, ®Ó l¹i tÊm

g¬ng mu«n ®êi vÒ lßng yªu níc, th¬ng ngêi, vÒ tinh thÇn kiªn cêng, bÊt

khuÊt, sù mu trÝ dòng c¶m, tinh thÇn quªn m×nh v× d©n v× níc nh Hai Bµ Tr￾ng, Bµ TriÖu, Ng« QuyÒn, §inh Tiªn Hoµng, Lª Hoµn, Lý C«ng UÈn, Lý

Thêng KiÖt, TrÇn Quèc TuÊn, TrÇn B×nh Träng, Lª Lîi, NguyÔn Tr·i,

Quang Trung, NguyÔn Trung Trùc, Phan §×nh Phïng, Phan Béi Ch©u… Hä

lµ niÒm tù hµo cña d©n téc.

Tuy nhiªn, t tëng ®µo t¹o, ph¸t triÓn con ngêi cña d©n téc ViÖt

Nam, qua thö th¸ch cña lÞch sö còng ®· béc lé nh÷ng h¹n chÕ cña nã. §iÒu

nµy ®· ¶nh hëng lín ®Õn sù ph¸t triÓn cña d©n téc, nhÊt lµ ë nh÷ng thêi

®iÓm mang tÝnh chÊt bíc ngoÆt.

Nghiªn cøu triÕt lý, néi dung gi¸o dôc, ®µo t¹o, ph¸t triÓn con ngêi

cña «ng cha ta trong suèt chiÒu dµi lÞch sö, chóng ta thÊy nh÷ng ®iÓm chñ

yÕu sau:

13

Thø nhÊt: ThÕ giíi quan, ph¬ng ph¸p luËn chi phèi nhËn thøc nguån

gèc, b¶n chÊt con ngêi cña cha «ng ta suèt h¬n mét ngµn n¨m kÓ tõ sau

chiÕn th¾ng B¹ch §»ng lÇn thø nhÊt (938) trë ®i lµ thÕ giíi quan mang tÝnh

chÊt t«n gi¸o nh PhËt, Nho, L·o. Trong ®ã Nho gi¸o - víi t c¸ch lµ hÖ t tëng

chÝnh thèng cña nhiÒu triÒu ®¹i - cã ¶nh hëng to lín vµ l©u dµi nhÊt.

Theo Nho gi¸o (Khæng tö) con ngêi lµ kÕt qu¶ bÈm thô tinh khÝ cña

©m d¬ng, trêi ®Êt mµ thµnh. V× vËy, con ngêi ph¶i tu©n theo "thiªn lý", hîp

víi ®¹o "trung hßa". Con ngêi sèng hay chÕt, giµu hay nghÌo, thµnh hay

b¹i… ®Òu do "thiªn mÖnh" quy ®Þnh. Trong "LuËn ng÷" Khæng tö viÕt:

"Sèng chÕt cã mÖnh, giµu sang do trêi " (LuËn ng÷ - Nhan Uyªn).

NÕu nh Khæng Tö cho r»ng, con ngêi khi míi sinh ra b¶n tÝnh ®Òu

gièng nhau, nhng qu¸ tr×nh sèng ®· dÉn ®Õn sù ph©n hãa b¶n tÝnh cña nã

''tÝnh t¬ng cËn, tËp t¬ng viÔn" th× M¹nh tö l¹i coi "b¶n tÝnh con ngêi lµ

thiÖn", cßn Tu©n tö kh¼ng ®Þnh con ngêi vèn "tÝnh ¸c".

MÆc dï cã c¸ch nh×n nhËn kh¸c nhau vÒ b¶n tÝnh, b¶n chÊt con ng￾êi, coi nã lµ bÈm sinh nhng c¸c ®¹i biÓu cña Nho gi¸o ®Òu cho r»ng cã thÓ

thay ®æi ®îc tÝnh xÊu, gi÷ ®îc tÝnh tèt cho con ngêi nÕu biÕt gi¸o dôc, ®µo

t¹o, ph¸t triÓn con ngêi mét c¸ch ®óng ®¾n. V× thÕ, Nho gi¸o ®· ®Ò ra ph¬ng

ch©m, t tëng: "H÷u gi¸o v« loµi"; "d¹y kh«ng biÕt mái, häc kh«ng biÕt

ch¸n" ®Ó "tån t©m, dìng tÝnh, dìng khÝ" trau dåi ®øc "nh©n", n©ng cao

phÈm chÊt, n¨ng lùc cho con ngêi, gãp phÇn t¹o nªn nh÷ng hiÒn nh©n, qu©n

tö, nh÷ng ®¹i trîng phu cho giai cÊp phong kiÕn. MÆc dï Nho gi¸o khi vµo

níc ta ®· bÞ "ViÖt Nam hãa" cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi, phï

hîp víi truyÒn thèng v¨n hãa vµ t©m lý cña d©n téc ta, song, thÕ giíi quan

Nho gi¸o vÉn ¶nh hëng lín ®Õn c¸c quan niÖm, c¸ch nh×n nhËn vÒ nguån

gèc b¶n chÊt con ngêi cña cha «ng ta theo híng duy t©m chñ quan. Thùc

tiÔn cho thÊy, nÕu kh«ng hiÓu ®óng ®¾n vÊn ®Ò nµy th× sÏ kh«ng cã c¬ së ®Ó

t¸c ®éng cã hiÖu qu¶ vµo qu¸ tr×nh ®µo t¹o, ph¸t triÓn con ngêi nh»m hoµn

14

thiÖn vµ n©ng cao phÈm chÊt, n¨ng lùc vÒ mäi mÆt cña mçi c¸ nh©n, phôc

vô cho sù ph¸t triÓn cña ®Êt níc.

Thø hai: Lý luËn vÒ gi¸o dôc, ®µo t¹o, ph¸t triÓn con ngêi cña d©n

téc ViÖt Nam ®îc thÓ hiÖn qua triÕt lý vµ néi dung gi¸o dôc, ®µo t¹o còng

nh mÉu ngêi lý tëng mµ giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam nªu lªn, ®Þnh híng

cho viÖc x©y dùng vµ ph¸t triÓn con ngêi ë níc ta trong suèt mét ngµn n¨m

qua.

Khi ph©n tÝch triÕt lý ph¸t triÓn con ngêi cña cha «ng trong suèt

chiÒu dµi lÞch sö, chóng ta thÊy sù ¶nh hëng ngµy cµng nÆng nÒ cña Nho

gi¸o, cña mÉu ngêi ''qu©n tö'' ®èi víi quan niÖm gi¸o dôc, ®µo t¹o, ph¸t

triÓn con ngêi cña giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam. Tuy r»ng trong thùc tÕ, sù

h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña con ngêi ViÖt Nam cßn chÞu ¶nh hëng cña PhËt

gi¸o, cña §¹o gi¸o vµ ®Æc biÖt lµ truyÒn thèng yªu níc, bÊt khuÊt, sù cÇn

cï, khÐo lÐo, th«ng minh, tinh thÇn vît mäi khã kh¨n vµ lßng th¬ng yªu con

ngêi cña d©n téc ViÖt Nam...

Mét trong nh÷ng néi dung quan träng cña t tëng gi¸o dôc, ®µo t¹o,

ph¸t triÓn con ngêi mµ cha «ng ta hÕt søc chó träng ®ã lµ gi¸o dôc, båi d￾ìng ®¹o lý lµm ngêi. Con ngêi víi t c¸ch lµ chñ thÓ cña x· héi bao giê còng

lµ t¸c nh©n quan träng nhÊt cña mäi sù vËn ®éng vµ biÕn ®æi x· héi. Hµnh

®éng cña con ngêi trong x· héi kh«ng nh÷ng bÞ chi phèi bëi ®iÒu kiÖn

kh¸ch quan mµ cßn chÞu sù t¸c ®éng rÊt lín cña nh©n tè chñ quan nh lý t￾ëng, quan ®iÓm sèng, tr×nh ®é hiÓu biÕt, n¨ng lùc thùc tiÔn, nhu cÇu, lîi

Ých... V× vËy, ®Ó cã nh÷ng con ngêi s½n sµng x¶ th©n v× quª h¬ng, ®Êt níc, v×

cuéc sèng yªn lµnh cña nh©n d©n, v× t¬ng lai t¬i s¸ng cña d©n téc, sèng

trung thùc, nh©n nghÜa, thñy chung, cã ý chÝ, n¨ng lùc lµm nh÷ng viÖc "Ých

quèc, lîi d©n" th× gia ®×nh, nhµ trêng vµ x· héi ph¶i quan t©m gi¸o dôc con

ngêi vÒ mäi mÆt. Con ngêi khi ®· ý thøc ®îc vai trß, tr¸ch nhiÖm cña m×nh

®èi víi céng ®ång, gia ®×nh, anh em, bÌ b¹n... th× hä sÏ tù nguyÖn, tù gi¸c

15

®øng ra g¸nh v¸c nh÷ng nhiÖm vô khã kh¨n, gian khæ mµ Tæ quèc vµ nh©n

d©n giao phã, kh«ng tÝnh to¸n "®îc", "mÊt", "thiÖt", "h¬n" thËm chÝ c¶ sù

hy sinh cña b¶n th©n.

Néi dung gi¸o dôc, båi dìng ®¹o lý lµm ngêi cña «ng cha ta lµ sù

kÕt hîp nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa, v¨n hiÕn d©n téc nh "th¬ng ngêi nh thÓ th¬ng

th©n", "bÇu ¬i th¬ng lÊy bÝ cïng","l¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch", "uèng níc nhí

nguån", "¨n qu¶ nhí ngêi trång c©y"; lµ nh©n nghÜa thñy chung, s¾t son; lµ

tinh thÇn ®oµn kÕt ®Ó vît qua nh÷ng khã kh¨n thö th¸ch "mét c©y lµm

ch¼ng nªn non, ba c©y chôm l¹i nªn hßn nói cao"; lµ tinh thÇn kiªn cêng,

bÊt khuÊt "chÕt vinh cßn h¬n sèng nhôc"... víi nh÷ng t tëng "tõ bi, hû x¶",

"cøu khæ, cøu n¹n" cña PhËt gi¸o; "v« vi" cña L·o gi¸o; "tam c¬ng, ngò th￾êng","nh©n nghÜa", "cÇn, kiÖm, liªm, chÝnh", "tø ®øc"... cña Nho gi¸o. TÊt

c¶ hîp quyÖn l¹i t¹o thµnh nh÷ng néi dung c¬ b¶n ®Ó gi¸o dôc, båi dìng lÏ

sèng, niÒm tin, c¸ch xö thÕ cho c¸c thÕ hÖ ngêi ViÖt Nam, trong ®ã, triÕt lý

nh©n sinh cña Khæng gi¸o gi÷ ®Þa vÞ ngµy cµng quan träng. Cã thÓ nãi, chÕ

®é phong kiÕn cµng ®îc cñng cè th× t tëng, quan niÖm cña Nho gi¸o cµng

gi÷ vÞ trÝ quyÕt ®Þnh trong néi dung gi¸o dôc, ®µo t¹o, ph¸t triÓn con ngêi

cña d©n téc ViÖt Nam.

Trong néi dung gi¸o dôc ®¹o lµm ngêi, c¸i mµ cha «ng ta hÕt søc coi

träng ®ã lµ gi¸o dôc con ngêi gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a vÊn ®Ò "trung",

"hiÕu", víi "¸i quèc".

"Trung" lµ kh¸i niÖm cña Nho gi¸o, ph¶n ¸nh mét trong ba mèi

quan hÖ rêng cét cña x· héi phong kiÕn (tam c¬ng), ®ã lµ quan hÖ vua-t«i.

Quan hÖ vua - t«i lµ quan hÖ cã tÝnh chÊt phô thuéc, t«i ph¶i phôc tïng vua

kh«ng ®iÒu kiÖn, thËm chÝ vua b¶o chÕt còng kh«ng ®îc tõ.

Ch÷ ''hiÕu'' ®èi víi Nho gi¸o còng rÊt quan träng. Nã ®îc coi lµ nÒn

t¶ng triÕt lý, lµ ®iÒu bÊt kh¶ x©m ph¹m trong quan hÖ cña con c¸i víi cha

mÑ. Con cã hiÕu víi cha mÑ, em kÝnh nÓ anh chÞ ®îc coi lµ ®øc tÝnh quý

16

b¸u, lµ t×nh c¶m tÊt yÕu, tù nhiªn cña con ngêi. Ch÷ hiÕu ®i liÒn víi ch÷

trung. Ch÷ t×nh ph¶i nhÑ h¬n ch÷ hiÕu. MÆc dï ®¹o hiÕu trong Nho gi¸o rÊt

kh¾t khe, cã phÇn ®éc ®o¸n, song nã còng cã nh÷ng ®iÓm ®¸ng tr©n träng,

gi÷ g×n, kÕ thõa vµ n©ng cao.

Trong qu¸ tr×nh dïng Nho gi¸o ®Ó ý thøc hÖ hãa t tëng chÝnh trÞ cña

x· héi ViÖt Nam, giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam ®· lÊy kh¸i niÖm "trung",

"hiÕu" lµm trô cét ®Ó x©y dùng mèi quan hÖ "qu©n - thÇn", "phô - tö". Dï

kh«ng cßn kh¾c nghiÖt nh trong x· héi phong kiÕn Trung Hoa - do bÞ khóc

x¹ bëi t©m lý, t tëng, truyÒn thèng chÝnh trÞ cña nh©n d©n ViÖt Nam - song,

kh¸i niÖm "trung", "hiÕu" vÉn cét chÆt suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña x· héi, cña

con ngêi víi vua chóa, víi ®Êng sinh thµnh, t¹o nªn mét t©m lý vµ ph¬ng

c¸ch xö sù cã lîi cho viÖc duy tr×, cñng cè chÕ ®é phong kiÕn nãi chung vµ

quyÒn lùc cña c¸c vÞ vua chóa còng nh cña nh÷ng ngêi ®øng ®Çu trong gia

®×nh nãi riªng. V× thÕ, ''trung'', ''hiÕu'' lµ mét trong nhng tiªu chuÈn hµng

®Çu mµ c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn nªu ra khi tuyÓn chän nh©n tµi, tuyÓn chän

c¸c tÇng líp quan l¹i còng nh lµ néi dung chñ yÕu ®Ó gi¸o dôc, ®µo t¹o c¸c

nho sinh. Héi thÒ ®Òn §ång Cæ (4/4 ©m lÞch) hµng n¨m cña c¸c quan l¹i

thêi Lý - TrÇn ®· ghi: "Lµm t«i bÊt trung, ai tr¸i lêi thÒ thÇn minh giÕt chÕt".

Cïng víi viÖc gi¸o dôc " trung qu©n", ''hiÕu nghÜa'', cha «ng ta còng

hÕt søc coi träng gi¸o dôc, båi dìng lßng yªu níc cho mçi ngêi ViÖt Nam.

Cã thÓ nãi, yªu níc lµ gi¸ trÞ hµng ®Çu trong b¶ng gi¸ trÞ cña truyÒn thèng

d©n téc ViÖt Nam. Cha bao giê trong lÞch sö ViÖt Nam, nh÷ng kÎ ph¶n béi

Tæ quèc ®îc coi lµ ngêi sèng cã ®¹o lý, trong khi ®ã, cã nh÷ng ngêi dÊy

binh chèng triÒu ®×nh, chèng l¹i vua chóa - nhÊt lµ nh÷ng tªn b¹o chóa -

vÉn ®îc nh©n d©n phông thê. Nho gi¸o nguyªn nghÜa kh«ng d¹y ngêi ta yªu

níc, song sè ®«ng nh÷ng ngêi ViÖt Nam dï xuÊt th©n tõ cöa Khæng, s©n

Tr×nh vÉn lµ nh÷ng ngêi cã tinh thÇn yªu níc cao, lu«n quan t©m ®Õn vËn

mÖnh cña ®Êt níc vµ lîi Ých cña quèc gia.

17

TrÇn Hng §¹o - mét hiÒn tµi ®êi TrÇn, kh«ng v× ch÷ "hiÕu" mµ theo

lêi tr¨ng trèi cña cha giµnh l¹i ng«i vua vÒ tay m×nh, dï lóc Êy «ng cã tÊt c¶

®iÒu kiÖn ®Ó thùc thi ý tëng ®ã cña cha lµ TrÇn LiÔu. Bëi h¬n ai hÕt, «ng

hiÓu trong c¶nh níc s«i löa báng, vËn mÖnh ®Êt níc ®ang l©m nguy tríc sù

x©m lîc cña qu©n Nguyªn - M«ng th× c¸i c¸i chÝnh yÕu cña tÊt c¶ con d©n

níc ViÖt lóc nµy lµ ph¶i ®¸nh giÆc cøu níc. TrÇn Hng §¹o ®· hµnh ®éng

theo tiÕng gäi cña non s«ng chø kh«ng theo lêi tr¨ng trèi cña ngêi cha Ých

kû.

Vµo ®Çu thÕ kû 15, ®Êt níc ta bÞ qu©n Minh ®« hé, hÇu hÕt triÒu thÇn

nhµ Hå bÞ b¾t vµ ®a vÒ ph¬ng B¾c. Trong t×nh c¶nh ®au th¬ng ®ã vÉn s¸ng

ngêi lªn lßng yªu níc cña con ngêi ViÖt Nam. Cuéc chia ly gi÷a NguyÔn

Tr·i víi cha lµ NguyÔn Phi Khanh cïng lêi nh¾c nhë, dÆn dß cña «ng víi

NguyÔn Tr·i: Kh«ng nªn ®i theo cha mµ cÇn ph¶i quay vÒ lo cøu d©n, cøu

níc, ®ã míi lµ ch÷ "hiÕu" lín nhÊt. Nh÷ng lêi t©m huyÕt ®ã cña hiÒn nh©n

NguyÔn Phi Khanh ®· gãp phÇn quan träng lµm nªn mét anh hïng d©n téc,

mét nhµ v¨n hãa lín cña ViÖt Nam vµ thÕ giíi: danh nh©n NguyÔn Tr·i.

Ng« Th× NhËm, NguyÔn ThiÕp, Phan Huy Ých… thÕ kû 18 ®Òu lµ nh÷ng

ngêi trëng thµnh díi triÒu Lª. Sù môc n¸t cña nhµ Lª mµ ®Ønh cao cña nã lµ

viÖc Lª Chiªu Thèng v× lîi Ých cña dßng hä vµ b¶n th©n ®· b¸n rÎ ®Êt níc

cho nhµ Thanh. Trong bèi c¶nh ®ã, lßng yªu níc ®· ®a c¸c «ng vît qua ch÷

"trung" th«ng thêng ®Ó ®Õn víi anh hïng ¸o v¶i Quang Trung - ngêi ®ang

®¹i diÖn cho tinh thÇn quËt cêng cña d©n téc - C«ng lao cña hiÒn tµi Ng«

Th× NhËm, NguyÔn ThiÕp, trong viÖc ®¹i ph¸ qu©n Thanh, b¶o vÖ non s«ng,

®Êt níc còng nh gióp Quang Trung kiÕn thiÕt l¹i níc nhµ, ®· ®îc sö s¸ch

còng nh nh©n d©n ghi nhËn mét c¸ch s©u s¾c.

Nöa cuèi thÕ kû XIX, khi triÒu ®×nh nhµ NguyÔn hÌn nh¸t, mét mÆt

liªn tiÕp c¾t ®Êt d©ng cho thùc d©n Ph¸p x©m lîc, mÆt kh¸c l¹i ra lÖnh cho

nh©n d©n c¸c ®Þa ph¬ng ph¶i b·i binh, ngõng chiÕn ®Êu. Trong bèi c¶nh ®ã,

18

danh tíng Tr¬ng C«ng §Þnh ®· kh¼ng kh¸i tuyªn bè: TriÒu ®×nh hßa nghÞ

th× cø hßa nghÞ, viÖc cña §Þnh th× §Þnh cø lµm, §Þnh kh«ng nì ngåi nh×n

giang s¬n ch×m ®¾m. Vµ «ng kiªn quyÕt l·nh ®¹o nh©n d©n tiÕp tôc kh¸ng

chiÕn.

§iÓm qua mét sè trêng hîp cô thÓ cña c¸c vÞ hiÒn nh©n ViÖt Nam -

nh÷ng ngêi ®îc gi¸o dôc, ®µo t¹o kh¸ kü lìng vÒ ®¹o lµm ngêi - trong viÖc

xö lý mèi quan hÖ gi÷a "trung", "hiÕu" víi "¸i quèc", chóng t«i, mét mÆt

muèn kh¼ng ®Þnh: yªu níc lµ mét trong nh÷ng phÈm chÊt hµng ®Çu cña con

ngêi ViÖt Nam, mÆt kh¸c còng muèn chøng minh r»ng, nÒn gi¸o dôc phong

kiÕn ViÖt Nam dï chÞu ¶nh hëng kh¸ nÆng nÒ cña Nho gi¸o vÉn t¹o ra ®îc

líp ngêi biÕt vît qua nh÷ng quan niÖm chËt hÑp vÒ "trung", "hiÕu" cña Nho

gi¸o, biÕt híng tíi quyÒn lîi chung cña c¶ d©n téc, ®em hÕt tµi n¨ng, søc lùc

®Ó x©y dùng vµ b¶o vÖ ®Êt níc, ®Æt quyÒn lîi cña Tæ quèc lªn trªn quyÒn lîi

cña gia ®×nh, dßng hä.

Gi¸o dôc nh©n nghÜa, th¬ng d©n, coi träng d©n.

Néi dung kiÕn thøc vÒ nh©n nghÜa mµ hÖ thèng gi¸o dôc díi chÕ ®é

phong kiÕn ViÖt Nam trang bÞ cho con ngêi lµ sù kÕt hîp nh÷ng t tëng,

quan ®iÓm ''nh©n nghÜa'' cña Nho gi¸o víi t tëng "tõ bi, b¸c ¸i,'' cña PhËt

gi¸o vµ lèi sèng nh©n nghÜa, biÕt ¬n «ng bµ, cha mÑ, kÝnh trªn nhêng díi,

yªu lµng xãm quª h¬ng cña nh©n d©n ta, trong ®ã h¹t nh©n lµ t tëng nh©n

nghÜa cña Khæng tö, M¹nh tö.

Nh©n lµ lßng th¬ng ngêi, lµ t×nh c¶m trung hËu víi v¹n vËt, lµ lßng

mong muèn cho v¹n vËt bao giê còng cã c¸i kho¸i l¹c sinh sèng ë trªn ®êi.

NghÜa lµ ®iÒu mµ con ngêi ph¶i lµm trong bÊt cø hoµn c¶nh nµo,

kh«ng vô lîi.

¤ng cha ta cho r»ng, cã lßng nh©n nghÜa míi hîp quÇn víi nhau, coi

nhau nh anh em, xem c¶ ®oµn thÓ nh mét ngêi, c¶ vò trô nh nhÊt thÓ. §·

nh mét ngêi th× hÔ cã chç nµo ®au lµ c¶ ngêi thÊy khã chÞu. Ngêi bÊt nh©n,

19