Phát ngôn hỏi trong Truyện Kiều với việc biểu thị các hành động ngôn ngữ gián tiếp

Dương Thị Thuý Vinh Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ 105(05): 185 - 191

185

PHÁT NGÔN HỎI TRONG TRUYỆN KIỀU VỚI VIỆC BIỂU THỊ

CÁC HÀNH ĐỘNG NGÔN NGỮ GIÁN TIẾP

Dương Thị Thúy Vinh

Trường Đại học Sư phạm - ĐH Thái Nguyên

TÓM TẮT

Khi tìm hiểu các phát ngôn hỏi (có sử dụng dấu hỏi ở cuối câu) trong Truyện Kiều, chúng tôi thấy

rằng: tác giả (người dẫn truyện) và các nhân vật đã tạo ra nhiều phát ngôn hỏi nhưng chỉ có một số

ít phát ngôn là nhằm mục đích hỏi, còn lại phần lớn đều nhằm những mục đích khác. Cụ thể như

hỏi để khẳng định, phủ định; để khuyên nhủ, thuyết phục, thỉnh cầu, thề nguyền,...; để thể hiện sự

băn khoăn, phỏng đoán, ngờ vực; để hứa hẹn, cam kết; để bộc lộ cảm xúc. Những hành động ngôn

ngữ gián tiếp được biểu thị qua phát ngôn hỏi đã góp phần bộc lộ thái độ, tình cảm của tác giả và

tính cách, phẩm chất của các nhân vật, qua đó khẳng định tấm lòng và tài năng của Nguyễn Du.

Từ khóa: ngôn ngữ, phát ngôn hỏi, hành động ngôn ngữ gián tiếp, Truyện Kiều, Nguyễn Du.

1.a. Như chúng ta đã biết, hành động ngôn

ngữ (hay hành vi ngôn ngữ, hành động nói,

hành động ngôn từ) là một loại hành động của

con người và được người nói hay người viết

thực hiện bằng ngôn ngữ khi phát ra một lời

nói, một câu văn. Các hành động ngôn ngữ

thường được phân biệt theo một số loại khác

nhau. Nhà ngôn ngữ học J.R. Searle đã phân

biệt thành năm nhóm lớn: trình bày, điều khiển,

cam kết, biểu cảm và tuyên bố (x. 2, tr.238-259).*

Mặt khác, theo cách thức thực hiện, các hành

động ngôn ngữ (HĐNN) còn được các nhà

ngôn ngữ học phân biệt thành HĐNN trực

tiếp và HĐNN gián tiếp. Trong HĐNN trực

tiếp có sự thống nhất giữa hình thức và chức

năng còn ở HĐNN gián tiếp thì không có sự

thống nhất như vậy mà đó là cách dùng hình

thức của HĐNN này để thực hiện chức năng

của HĐNN khác.

1.b. Về đơn vị câu, người ta có thể nghiên cứu

trên nhiều phương diện. Và ở phương diện sử

dụng, mỗi câu cụ thể gắn với hoàn cảnh giao

tiếp, mục đích giao tiếp,... được gọi là phát

ngôn (PN). Nói cách khác, phát ngôn chính là

câu trong hoạt động giao tiếp (x. 5, tr.111). Vì

thế, muốn tìm hiểu câu ở phương diện sử

dụng thì phải nắm được phương diện cấu tạo

ngữ pháp của câu. Ở đây, nếu xét về phương

diện cấu tạo ngữ pháp thì một PN hỏi là một

câu hỏi (câu nghi vấn). Câu nghi vấn “nêu điều

người nói chưa biết hoặc còn hoài nghi và mong

*

Tel: 0942383818; Email: [email protected]

muốn được người nghe trả lời, cung cấp thông

tin vào điểm còn chưa biết, chưa rõ“ và nó

được nhận diện bằng “những từ ngữ chuyên

dụng và/ hoặc ngữ điệu nghi vấn. Ngữ điệu

nghi vấn được đánh dấu bằng dấu hỏi (?) ở

cuối câu” (x.5, tr.215) (chúng tôi nhấn mạnh

từ “hoặc”). Như vậy, theo quan điểm của tác

giả Bùi Minh Toán, về mặt hình thức, một

câu nghi vấn có thể có hoặc không có dấu hỏi

ở cuối câu. Tuy nhiên, trong thực tế sử dụng,

một PN hỏi không phải lúc nào cũng đạt được

mục đích vốn có của nó.

1.c. Truyện Kiều từ lâu đã được biết đến với tư

cách là một kiệt tác của văn học Việt Nam.

Các giá trị về nội dung và nghệ thuật của

Truyện Kiều đã được rất nhiều nhà nghiên cứu

quan tâm khai thác. Trong bài viết này, chúng

tôi muốn nhìn lại tác phẩm dưới ánh sáng của

lý thuyết HĐNN, tức là coi Truyện Kiều như

một sản phẩm của hoạt động giao tiếp và mỗi

câu nghi vấn trong tác phẩm là một PN được

tác giả hoặc các nhân vật nói ra nhằm thực

hiện một/ một vài HĐNN cụ thể. Dưới đây,

chúng tôi chỉ tìm hiểu những PN hỏi có dấu

hỏi (?) ở cuối câu. Còn những PN hỏi có từ để

hỏi nhưng không có dấu hỏi, chúng tôi sẽ đề

cập đến ở một bài viết khác. Tất cả những

nhận định, đánh giá, nhận xét của chúng tôi

đều dựa trên những tư liệu thu được từ tác

phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du, theo bản

khảo đính của Đào Duy Anh (1974) trong Từ

điển Truyện Kiều, Nxb KH, Hà Nội.

190Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn