Những quan điểm và phương hướng giải pháp hoàn thiện chính sách cạnh tranh và kiểm soát độc quyền

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

Đề tài:

HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH CẠNH TRANH

VÀ KIỂM SOÁT ĐỘC QUYỀN KINH DOANH Ở VIỆT NAM

TRONG ĐIỀU KIỆN HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ

Mã số: 62.31.03.01

HÀ NỘI, 2012

MỤC LỤC

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT........................................................................vi

DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU SỐ LIỆU..........................................................vii

DANH MỤC CÁC KHUNG CHỮ.........................................................................ix

DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ......................................................................x

PHẦN MỞ ĐẦU.......................................................................................................1

Chương 1: CHÍNH SÁCH CẠNH TRANH VÀ KIỂM SOÁT ĐỘC

QUYỀN KINH DOANH – NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ KINH

NGHIỆM NƯỚC NGOÀI.....................................................................................12

1.1. TỔNG QUAN LÝ LUẬN VỀ CẠNH TRANH VÀ ĐỘC QUYỀN KINH

DOANH...............................................................................................................12

1.1.1. Cạnh tranh và môi trường cạnh tranh.....................................................12

1.1.2. Cạnh tranh hoạt động như thế nào?........................................................14

1.1.3. Các hình thức cạnh tranh.......................................................................15

1.1.4. Thị trường cạnh tranh và thị trường không có cạnh tranh......................18

1.1.5. Vai trò và tác dụng của cạnh tranh.........................................................19

1.1.6. Độc quyền và kiểm soát độc quyền kinh doanh.....................................20

1.1.7. Kiểm soát độc quyền trong kinh doanh như thế nào và bằng cách nào........22

1.1.8. Những điều kiện đảm bảo cạnh tranh và kiểm soát độc quyền trong

kinh doanh.......................................................................................................22

1.2. CHÍNH SÁCH CẠNH TRANH VÀ KIỂM SOÁT ĐỘC QUYỀN KINH

DOANH...............................................................................................................26

1.2.1. Vai trò của Nhà nước trong việc tạo lập, duy trì, bảo đảm môi trường

cạnh tranh lành mạnh và kiểm soát độc quyền.................................................26

1.2.2. Những vấn đề cơ bản của chính sách cạnh tranh và kiểm soát độc quyền....27

1.3. CHÍNH SÁCH CẠNH TRANH VÀ KIỂM SOÁT ĐỘC QUYỀN -

NHỮNG KINH NGHIỆM CỦA NƯỚC NGOÀI..................................................29

1.3.1. Thực chất và nội dung cơ bản của chính sách cạnh tranh và kiểm

soát độc quyền.................................................................................................29

1.3.2. Kiểm soát tập trung kinh tế theo mô hình Mỹ........................................30

1.3.3. Kiểm soát tập trung kinh tế theo mô hình châu Âu................................30

1.3.4. Chính sách cạnh tranh và kiểm soát độc quyền......................................31

i

1.4. TÍNH TOÀN CẦU HÓA LUẬT CẠNH TRANH VÀ KIỂM SOÁT ĐỘC

QUYỀN................................................................................................................41

1.5. CHÍNH SÁCH CẠNH TRANH VÀ KIỂM SOÁT ĐỘC QUYỀN KINH

DOANH Ở VIỆT NAM........................................................................................43

1.5.1. Bối cảnh chung của nền kinh tế thị trường Việt Nam - Vấn đề cạnh

tranh và kiểm soát độc quyền kinh doanh........................................................43

1.5.2. Một số nhận xét về chính sách cạnh tranh và kiểm soát độc quyền

kinh doanh ở Việt Nam....................................................................................49

1.5.3. Nhưng vấn đề cần lưu ý khi hoàn thiện và thực thi chính sách cạnh

tranh và kiểm soát độc quyền kinh doanh ở Việt Nam....................................52

Tóm tắt chương 1...................................................................................................54

Chương 2: TÁC ĐỘNG CỦA HỆ THỐNG CHÍNH SÁCH CẠNH TRANH

VÀ KIỂM SOÁT ĐỘC QUYỀN ĐẾN MÔI TRƯỜNG KINH DOANH VÀ

CẠNH TRANH Ở VIỆT NAM.............................................................................55

2.1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG............................................................................55

2.2. TÁC ĐỘNG CỦA LUẬT CẠNH TRANH, KIỂM SOÁT ĐỘC QUYỀN

VÀ CHỐNG CẠNH TRANH KHÔNG LÀNH MẠNH ĐẾN MÔI TRƯỜNG

KINH DOANH VÀ CẠNH TRANH Ở VIỆT NAM..............................................58

2.3. TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH KIỂM SOÁT, ĐIỀU TIẾT GIÁ VÀ

SẢN LƯỢNG ĐỘC QUYỀN ĐẾN MÔI TRƯỜNG KINH DOANH VÀ CẠNH

TRANH Ở VIỆT NAM.........................................................................................60

2.4. TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH ĐIỀU CHỈNH ĐỘC QUYỀN VÀ TÁI

CẤU TRÚC DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC ĐẾN MÔI TRƯỜNG KINH

DOANH VÀ CẠNH TRANH Ở VIỆT NAM........................................................62

2.5. TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH TÀI CHÍNH ĐỐI VỚI CẠNH TRANH

VÀ KIỂM SOÁT ĐỘC QUYỀN ĐẾN MÔI TRƯỜNG KINH DOANH VÀ

CẠNH TRANH Ở VIỆT NAM.............................................................................68

2.5.1. Tác động của chính sách thuế xuất nhập khẩu đến môi trường kinh

doanh và cạnh tranh ở Việt Nam.....................................................................69

2.5.2. Tác động của chính sách thuế thu nhập doanh nghiệp đặc biệt là doanh

nghiệp độc quyền đến môi trường kinh doanh và cạnh tranh ở Việt Nam.............75

2.6. TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH TỶ GIÁ, XUẤT NHẬP KHẨU VÀ XÚC

TIẾN THƯƠNG MẠI ĐẾN MÔI TRƯỜNG KINH DOANH VÀ CẠNH

TRANH Ở VIỆT NAM.........................................................................................76

ii

2.7. TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH ĐẦU TƯ CÔNG ĐẾN MÔI TRƯỜNG

KINH DOANH VÀ CẠNH TRANH Ở VIỆT NAM..............................................86

2.7.1. Tác động của chính sách phát triển kết cấu hạ tầng đến môi trường

kinh doanh và cạnh tranh ở Việt Nam.............................................................86

2.7.2. Tác động của chính sách đầu tư phát triển khoa học và công nghệ

đến môi trường kinh doanh và cạnh tranh ở Việt Nam....................................89

2.7.3. Tác động của chính sách đầu tư phát triển giáo dục và đào tạo đến

môi trường kinh doanh và cạnh tranh ở Việt Nam...........................................92

2.8. TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH TÍN DỤNG NHÀ NƯỚC ĐẾN MÔI

TRƯỜNG KINH DOANH VÀ CẠNH TRANH Ở VIỆT NAM.............................95

Tóm tắt chương 2.................................................................................................101

Chương 3: HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ - NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

NHẰM HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH CẠNH TRANH VÀ KIỂM SOÁT

ĐỘC QUYỀN KINH DOANH Ở VIỆT NAM...................................................103

3.1. XU THẾ PHÁT TRIỂN CHUNG CỦA CÁC NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI......103

3.2. MÔI TRƯỜNG KINH TẾ VÀ CẠNH TRANH QUỐC TẾ..........................107

3.2.1. Nhóm nhân tố môi trường kinh tế nước sở tại.....................................108

3.2.2. Nhóm nhân tố môi trường chính trị, pháp luật và Chính phủ nước sở tại...109

3.2.3. Nhóm nhân tố môi trường khoa học công nghệ và kỹ thuật nước sở tại.....109

3.2.4. Nhóm nhân tố môi trường văn hóa – xã hội nước sở tại......................109

3.2.5. Nhóm nhân tố môi trường tự nhiên nước sở tại...................................110

3.3. PHÂN TÍCH VÀ DỰ BÁO MÔI TRƯỜNG KINH DOANH VÀ CẠNH

TRANH NGÀNH...............................................................................................110

3.3.1. Phân tích và dự báo đối thủ cạnh tranh hiện tại...................................110

3.3.2. Phân tích và dự báo đối thủ cạnh tranh tiềm năng................................111

3.3.3. Phân tích và dự báo các nhà cung cấp nguồn lực đầu vào....................112

3.3.4. Phân tích và dự báo khách hàng...........................................................112

3.3.5. Phân tích và dự báo hàng hóa hay dịch vụ thay thế.............................113

3.4. NHỮNG CƠ HỘI VÀ THÁCH THỨC Ở MÔI TRƯỜNG KINH DOANH

QUỐC TẾ..........................................................................................................115

3.4.1. Lợi thế cạnh tranh là nền tảng để nâng cao năng lực cạnh tranh quốc

gia trước hết là của ngành và của doanh nghiệp............................................116

3.4.2. Lợi thế cạnh trnh tạo ra “quyền lực” ở thị trường thế giới...................116

3.4.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến xây dựng lợi thế cạnh tranh ở thị trường

thế giới...........................................................................................................119

iii

3.4.4. Cơ hội và thách thức – tâm điểm của nghiên cứu ở thị trường quốc tế 122

3.5. MÔI TRƯỜNG KINH DOANH VÀ CẠNH TRANH QUỐC TẾ - BẢNG

XẾP HẠNG CỦA CÁC TỔ CHỨC KINH TẾ THẾ GIỚI..................................125

3.5.1. Môi trường kinh doanh của Việt Nam trên thị trường thế giới và

bảng xếp hạng................................................................................................127

3.5.2. Môi trường kinh doanh của các nước khu vực Châu Á và Đông Nam

Á – Bảng xếp hạng của BMI và Bloomberg..................................................130

3.5.3. Môi trường cạnh tranh toàn cầu và thứ hạng cạnh tranh của Việt Nam......134

Tóm tắt chương 3.................................................................................................137

Chương 4: NHỮNG QUAN ĐIỂM VÀ PHƯƠNG HƯỚNG, GIẢI PHÁP

HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH CẠNH TRANH VÀ KIỂM SOÁT ĐỘC

QUYỀN KINH DOANH Ở VIỆT NAM.............................................................139

4.1. KHÁI QUÁT VỀ TÌNH HÌNH KINH THẾ THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM

HIỆN NAY VÀ XU THẾ PHÁT TRIỂN.............................................................139

4.1.1. Kinh tế thế giới và những tác động đến kinh tế Việt Nam...................139

4.1.2. Kinh tế Việt Nam – Quá trình đổi mới, hội nhập và kết quả................140

4.2. NHỮNG NHẬN THỨC VÀ QUAN ĐIỂM HOÀN THIỆN HỆ THỐNG

CHÍNH SÁCH CẠNH TRANH VÀ KIỂM SOÁT ĐỘC QUYỀN ĐỂ TẠO LẬP

VÀ DUY TRÌ MÔI TRƯỜNG KINH DOANH VÀ CẠNH TRANH Ở VIỆT

NAM..................................................................................................................143

4.2.1. Về nhận thức hoàn thiện chính sách cạnh tranh và kiểm soát độc

quyền.............................................................................................................143

4.2.2. Về quan điểm hoàn thiện chính sách cạnh tranh và kiểm soát độc

quyền.............................................................................................................144

4.2.3. Những điều kiện chủ yếu để hoàn thiện hệ thống các chính sách

cạnh tranh và kiểm soát độc quyền ở Việt Nam.............................................149

4.3. PHƯƠNG HƯỚNG HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH CẠNH TRANH VÀ

KIỂM SOÁT ĐỘC QUYỀN KINH DOANH Ở VIỆT NAM TRONG ĐIỀU

KIỆN HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ.............................................................151

4.3.1. Giải quyết mối quan hệ giữa vai trò quản lý kinh tế của Nhà nước và

doanh nghiệp nhà nước với yêu cầu bảo đảm và duy trì môi trường kinh

doanh và cạnh tranh lành mạnh, bình đẳng ở Việt Nam................................152

4.3.2. Giải quyết mối quan hệ giữa pháp luật và các chính sách cạnh tranh,

kiểm soát độc quyền với pháp luật và các chính sách chuyên ngành trong

quá trình hoàn thiện pháp luật và hệ thống các chính sách ở Việt Nam.........154

iv

4.3.3. Quá trình điều chỉnh và hoàn thiện các chính sách cạnh tranh và

kiểm soát độc quyền phải theo nguyên tắc thị trường và phù hợp với pháp

luật, thông lệ và các cam kết hội nhập kinh tế quốc tế; phù hợp với đường

lối, chính sách phát triển kinh tế - xã hội của Đảng và Nhà nước ta..............155

4.4. NHỮNG GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH CẠNH TRANH VÀ

KIỂM SOÁT ĐỘC QUYỀN ĐỂ BẢO ĐẢM MÔI TRƯỜNG KINH DOANH

VÀ CẠNH TRANH LÀNH MẠNH, BÌNH ĐẲNG Ở VIỆT NAM......................156

4.4.1. Nhóm giải pháp thứ nhất. Hoàn thiện, bổ sung và cụ thể hóa trong

các văn bản hướng dẫn thi hành các điều luật cạnh tranh và kiểm soát độc

quyền trong Luật cạnh tranh của Việt Nam đã ban hành và có hiệu lực từ

1/7/2005.........................................................................................................157

4.4.2. Nhóm giải pháp thứ hai. Phát huy vai trò quản lý và điều hành kinh

tế của Nhà nước, tạo ra sự đồng bộ giữa các chính sách và cơ chế điều

chỉnh, kiểm soát độc quyền để hoàn thiện cấu trúc thị trường và tương

quan thị trường ở Việt Nam...........................................................................161

4.4.3. Nhóm giải pháp thứ ba. Nâng cao hiệu quả của công tác phân tích,

dự báo thị trường và nâng cao năng lực cạnh tranh của toàn bộ nền kinh tế

Việt Nam.......................................................................................................164

4.4.4. Các nhóm giải pháp khác.....................................................................167

4.5. KIẾN NGHỊ NHÀ NƯỚC............................................................................171

Tóm tắt chương 4.................................................................................................172

KẾT LUẬN...........................................................................................................174

TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................................180

v

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

ASEAN Hiệp hội các nước Đông Nam Á

CPI Chỉ số giá tiêu dùng

DN Doanh nghiệp

DNNN Doanh nghiệp nhà nước

ĐTNN Đầu tư nước ngoài

EC Ủy ban Châu Âu

EU Liên minh Châu Âu

EURO Đồng tiền chung Châu Âu

FDI Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài

FTA Hiệp định thương mại tự do

GCI Chỉ số năng lực cạnh tranh toàn cầu

GDP Tổng sản phẩm quốc dân

IMF Quỹ tiền tệ quốc tế

ODA Hỗ trợ phát triển chính thức

USD Đô la Mỹ

VCCI Phòng thương mại và công nghiệp Việt Nam

WB Ngân hàng Thế giới

WEF Diễn đàn kinh tế thế giới

WTO Tổ chức thương mại thế giới

XK Xuất khẩu

XNK Xuất nhập khẩu

XTTM Xúc tiến thương mại

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU SỐ LIỆU

Bảng 2.1. Thuế quan trung bình MFN của Việt Nam và một số nước trong

khu vực theo ngành (%).....................................................................72

Bảng 2.2. Tỷ lệ bảo hộ thực tế và danh nghĩa của các mặt hàng có thể xuất

nhập khẩu dưới tác động của các cam kết hội nhập (%)....................73

Bảng 2.3. Tỷ lệ hỗ trợ thực tế của một số ngành xuất khẩu chủ lực của Việt

Nam (%)............................................................................................74

Bảng 2.4. Tỷ giá bình quân trong kỳ của Việt Nam và một số nước trên thế

giới....................................................................................................78

Bảng 2.5. Một số mặt hàng xuất nhập khẩu chủ yếu của Việt Nam...................79

Bảng 2.6. Giá trị xuất nhập khẩu và cán cân thương mại của một số nước

trong khu vực và thế giới qua các năm..............................................80

Bảng 2.7. Kim ngạch xuất nhập khẩu 10 nhóm hàng lớn nhất Việt Nam năm

2011 và so với cùng kỳ năm 2010.....................................................83

Bảng 2.8. Thị trường xuất khẩu chính của mặt hàng giầy dép Việt Nam...........84

Bảng 2.9. Chỉ số phát triển hàng hóa xuất nhập khẩu của Việt Nam (năm

trước = 100).......................................................................................85

Bảng 2.10. Chỉ số giá xuất nhập khẩu chung qua các năm của Việt Nam (năm

trước = 100).......................................................................................85

Bảng 2.11. Tình hình đầu tư vào một số ngành kinh tế của Việt Nam.................87

Bảng 2.12. Vốn ngân sách Trung ương hỗ trợ đầu tư cơ sở hạ tầng du lịch Việt

Nam...................................................................................................88

Bảng 2.13. So sánh chi phí giá thuê đất của 2 thành phố Việt Nam với một số

nước trong khu vực (Giai đoạn 2008 – 2009)....................................88

Bảng 2.14. Bảng xếp thứ hạng kết cấu hạ tầng của Việt Nam, Trung Quốc và

Thái Lan với các nước (giai đoạn 2008 – 2009)................................89

Bảng 2.15.1. Kết quả giáo dục - đào tạo đại học và cao đẳng của Việt Nam qua

các năm..............................................................................................93

Bảng 2.15.2. Chỉ số phát triển về giáo dục – đào tạo đại học và cao đẳng (năm

trước = 100).......................................................................................94

vii

Bảng 2.16. Kết quả giáo dục – đào tạo trung cấp chuyên nghiệp.........................94

Bảng 2.17. Tình hình chi ngân sách nhà nước cho hoạt động tài chính – ngân

hàng của Việt Nam............................................................................97

Bảng 2.18. So sánh lãi suất tín dụng nhà nước với lãi suất tín dụng thương mại

thông thường......................................................................................98

Bảng 2.19. Tình hình thực hiện cho vay ngắn hạn hỗ trợ xuất khẩu từ chính

sách tín dụng nhà nước......................................................................98

Bảng 2.20. Tình hình đầu tư nước ngoài giai đoạn 2006 - 2011........................102

Bảng 2.21. Một số chỉ số về môi trường kinh doanh của Việt Nam...................102

Bảng 3.1. Bảng xếp hạng môi trường kinh doanh của một số nước và Việt

Nam (cập nhật 09/09/2010).............................................................127

Bảng 3.2. Bảng xếp hạng môi trường kinh doanh của các quốc gia khu vực

Châu Á và Đông Nam Á..................................................................131

Bảng 3.3. Bảng xếp hạng cạnh tranh của một số quốc gia và Việt Nam trên

thị trường thế giới............................................................................135

Bảng 4 Tỷ trọng doanh nghiệp phân theo hình thức sở hữu giai đoạn 2005 -

2010 của Việt Nam..........................................................................155

viii

DANH MỤC CÁC KHUNG CHỮ

Khung 1.1 Khái niệm, tính chất của cạnh tranh và độc quyền............................24

Khung 1.2 Tác dụng của cạnh tranh và hậu quả của độc quyền.........................25

Khung 1.3 Giải pháp và điều kiện của chính sách cạnh tranh, kiểm soát độc

quyền và loại bỏ độc quyền kinh doanh............................................28

Khung 1.4 Công cụ và nội dung quyết định để bảo đảm môi trường cạnh tranh

lành mạnh.........................................................................................39

Khung 1.5 Một số điểm nhấn của chính sách cạnh tranh và kiểm soát độc

quyền của một số nước.....................................................................40

Khung 1.6 Những hình thức và hành vi biểu hiện cạnh tranh không lành mạnh

của các doanh nghiệp Việt Nam.......................................................47

Khung 1.7 Tình trạnh lạm dụng thế mạnh và vị thế thống lĩnh thị trường để

hạn chế cạnh tranh............................................................................48

Khung 1.8 Nội dung cơ bản của các điều luật quy định để điều chỉnh cạnh

tranh và độc quyền............................................................................50

Khung 1.9 Những mặt còn hạn chế trong các điều luật quy định cần bổ sung

và hoàn thiện.....................................................................................51

Khung 3.1 Phải tạo ra sự khác biệt – Yếu tố quyết định lợi thế cạnh tranh................106

Khung 3.2 Mô hình chuỗi giá trị của M.Porter.................................................107

Khung 3.3 Những vấn đề cần lưu ý của các ngành và các chủ thể kinh doanh

trong môi trường kinh tế quốc tế.....................................................115

Khung 3.4 Bí quyết sử dụng lợi thế cạnh tranh để chiến thắng đối thủ............118

Khung 3.5 Khái quát những nội dung cơ bản của lợi thế cạnh tranh – yếu tố

quyết định thành công trong sản xuất kinh doanh...........................121

Khung 3.6 Nguyên tắc “khách hàng” và “quyền lực” người tiêu dùng với lợi

thế và vũ khí cạnh tranh..................................................................122

Khung 3.7 Bảng xếp hạng về mức độ tạo điều kiện cho môi trường kinh

doanh của một số quốc gia năm 2009 ............................................126

Khung 4.1 Các sự kiện xảy ra hơn 25 năm qua ảnh hưởng đến môi trường

kinh doanh của Việt Nam...............................................................141

Khung 4.2 Các hành vi bị cấm theo pháp luật cạnh tranh của Việt Nam..........145

ix

DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ

SƠ ĐỒ

Sơ đồ 2.1. Tác động của tỷ giá đến môi trường kinh doanh hàng hóa xuất nhập

khẩu.......................................................................................................77

Sơ đồ 2.2. Tác động của chính sách xúc tiến thương mại mà chủ yếu là xuất

nhập khẩu đến môi trường kinh doanh ở Việt Nam...............................82

Sơ đồ 2.3. Tác động của chính sách đầu tư phát triển khoa học và công nghệ

đến môi trường kinh doanh và cạnh tranh ở Việt Nam..........................90

Sơ đồ 2.4. Tác động của chính sách đầu tư phát triển giáo dục và đào tạo đến

môi trường kinh doanh và cạnh tranh ở Việt Nam.................................92

Sơ đồ 2.5. Tác động của chính sách tín dụng nhà nước đến môi trường kinh

doanh và cạnh tranh ở Việt Nam............................................................96

Sơ đồ 4.1. Phân tích, đánh giá và dự báo thị trường bên ngoài.............................165

Sơ đồ 4.2. Phân tích, đánh giá và dự báo môi trường ngành và doanh nghiệp......166

Sơ đồ 4.3. Những yếu tố chủ yếu nâng cao năng lực cạnh tranh của toàn bộ nền

kinh tế..................................................................................................167

ĐỒ THỊ

Đồ thị. Tác động của thuế nhập khẩu đến giá cả thị trường trong nước.............69

x

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Cạnh tranh là bản chất và là cơ chế vận hành chủ yếu có tính chất kinh

điển của kinh tế thị trường, là động lực thúc đẩy sản xuất phát triển, đổi mới

công nghệ, kỹ thuật, giảm chi phí và nâng cao chất lượng sản phẩm, tạo ra

nhiều lợi ích cho xã hội và sự lựa chọn của người tiêu dùng. Còn độc quyền

kinh doanh là một hình thái của cấu trúc thị trường, được hình thành bởi

nhiều nguyên nhân khác nhau và gây ra những tổn thất và hậu quả lớn cho xã

hội như kìm hãm sản xuất, hạn chế sản lượng, tăng giá bán, gây thiệt hại cho

người tiêu dùng; đồng thời còn ngăn cản tự do kinh doanh, cản trở cạnh tranh,

không quan tâm đến cải tiến công nghệ, kỹ thuật và phương thức quản lý v.v..

Để phát huy những lợi ích của cạnh tranh và duy trì môi trường cạnh

tranh, đồng thời kiểm soát và hạn chế các mặt tiêu cực của độc quyền thì vai

trò của nhà nước rất quan trọng và có tính chất quyết định.

Trong thời gian vừa qua, với hệ thống các chính sách triển khai thực thi

ở Việt Nam đã góp phần quan trọng tạo ra môi trường cạnh tranh lành mạnh,

hoạt động kinh doanh thuận lợi và có hiệu quả, năng lực cạnh tranh và thứ

hạng cạnh tranh của các doanh nghiệp và của Việt Nam ngày càng được cải

thiện, từng bước khẳng định được vị thế trên thị trường quốc tế. Song, hệ

thống các chính sách của Chính phủ vẫn nghiêng nhiều về giảm bớt khó

khăn ,giảm bớt bất lợi chứ chưa tạo ra những tác động hỗ trợ pháp lý đủ mạnh

về môi trường cạnh tranh lành mạnh, bình đẳng và kiểm soát độc quyền trong

kinh doanh. Hệ thống các chính sách còn thiếu đồng bộ, phản ứng thụ động,

mang tính chất tình thế, ngắn hạn, thiếu tầm nhìn xa, thực thi chính sách còn

có “độ trễ” nhất định, thậm chí còn có chính sách thiếu nhất quán với nhau,

nhiều hỗ trợ, ưu đãi của chính sách không được triển khai, chỉ nằm trên quy

định, văn bản v.v…

Mặt khác, nước ta đang chuyển đổi sang một nền kinh tế mở, thông

1

thoáng, hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng hơn. Điều đó có nghĩa là

thị trường ngày càng được mở rộng và các cơ hội kinh doanh đến nhiều hơn,

đối mặt với những thách thức và cạnh tranh quyết liệt hơn… Với tư cách là

người quản lý xã hội và điều hành nền kinh tế của đất nước, Chính phủ cần

phải tiếp tục hoàn thiện các chính sách hiện tại, nghiên cứu, hoạch định các

chính sách mới theo hướng bảo đảm tự do kinh doanh, duy trì cạnh tranh,

giảm độc quyền và tạo ra môi trường cạnh tranh lành mạnh, bình đẳng giữa

các chủ thể kinh tế; đồng thời nó là công cụ hỗ trợ pháp lý đắc lực để kiểm

soát, hạn chế độc quyền và chống cạnh tranh không lành mạnh, nhằm góp

phần tái cấu trúc nền kinh tế, thay đổi mô hình tăng trưởng, nâng cao chất

lượng, hiệu quả và năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp trên thị trường.

Xuất phát từ thực trạng trên, cũng như tính cấp thiết và tính thời sự của

nó, tác giả lựa chọn đề tài: “Hoàn thiện chính sách cạnh tranh và kiểm soát

độc quyền kinh doanh ở Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế”

làm đề tài luận án tiến sỹ.

2. Tổng quan tình hình nghiên cứu

Liên quan đến đề tài nghiên cứu mà tác giả nắm được thì có các đề tài và

công trình khoa học trong nước và ngoài nước đã báo cáo và công bố như sau:

 Pháp luật về kiểm soát độc quyền và chống cạnh tranh không lành

mạnh ở Việt Nam của TS. Đặng Vũ Huân - Bộ Tư pháp – Nhà xuất bản

Chính trị Quốc gia – Hà Nội 2004.

 Dự án hoàn thiện môi trường kinh doanh VIE/97/016 về “Các vấn đề

pháp lý và thể chế cạnh tranh và kiểm soát độc quyền kinh doanh” của Viện

nghiên cứu quản lý kinh tế TW (2001)

 Những vấn đề cơ bản về chính sách cạnh tranh và pháp luật cạnh tranh

của TS. Lê Đăng Doanh - Tạp chí Nhà nước và pháp luật (2000)

 Về pháp luật cạnh tranh và chống độc quyền của Phạm Duy Nghĩa -

2

Tạp chí Nhà nước và pháp luật (1999)

 Khuyến khích cạnh tranh và hạn chế độc quyền ở Việt Nam của Đoàn

Văn Trường - Tạp chí nghiên cứu kinh tế (1996)

 Cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc xây dựng chính sách cạnh tranh

ở Việt Nam - Viện nghiên cứu quản lý kinh tế TW – NXB Lao động – Hà Nội

2000.

 Cạnh tranh, động lực phát triển nền kinh tế của Perter – Young, Tài

liệu hội thảo tại Viện nghiên cứu quản lý kinh tế TW – Hà Nội 1995

 Tại sao phải có chính sách cạnh tranh - Đặc biệt đối với những nước

đang phát triển – Tài liệu dịch của Russell Pittman - Trưởng phòng chính sách

cạnh tranh - Vụ chống độc quyền - Bộ tư pháp Mỹ - Tạp chí điện tử của Bộ

ngoại giao Mỹ, 2/1999.

Các công trình khoa học nghiên cứu và công bố trên của các tác giả chủ

yếu dừng ở phần lý luận chung, như sự cần thiết phải có những thay đổi căn

bản về vai trò của nhà nước khi chuyển đổi nền kinh tế, cơ sở khoa học và

tính tất yếu của xây dựng pháp luật và chính sách cạnh tranh, kiểm soát độc

quyền và chống độc quyền để thích hợp với bản chất và quy luật hoạt động

của kinh tế thị trường, để điều chỉnh hành vi của các doanh nghiệp, các chủ

thể kinh tế, bảo đảm lợi ích cho xã hội và người tiêu dùng.

Mặt khác, các công trình và bài viết trên đều được thực hiện và hoàn

thành trước năm 2005, với tư cách là tham vấn, tư vấn, cung cấp thông tin lý

luận, thực tiễn và kinh nghiệm của các nước trên thế giới để xây dựng thể chế

chính sách và pháp luật cạnh tranh của Việt Nam (Đã ban hành và có hiệu lực

từ 1/7/2005). Quá trình triển khai thực hiện các chính sách và pháp luật cạnh

tranh ở Việt Nam đã bộc lộ ra những hạn chế nhất định: các quy định và giải

pháp chính sách còn chồng chéo, bất cập, không nhất quán, thiếu đồng bộ,

thường có “độ trễ” và kết quả mang lại không được như mong muốn. Vì vậy

3

cần phải phân tích, đánh giá tác động của các chính sách, tìm nguyên nhân và

hướng hoàn thiện.

Ngoài các công trình và bài viết trên, còn có hai công trình liên quan đến

đề tài nghiên cứu là:

 Chính sách kinh tế và năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp – sách

tham khảo của TS. Đinh Thị Nga – NXB Chính trị Quốc gia (2011)

 Nâng cao năng lực cạnh tranh của hàng dệt may xuất khẩu Việt Nam -

Đề tài khoa học cấp Bộ của PGS.TS. Nguyễn Trung Vãn - Trường Đại học

Ngoại thương (2003)

Cả hai đề tài khoa học này chủ yếu nghiên cứu các yếu tố, giải pháp và

chính sách kinh tế (thuế, tín dụng, đầu tư, xúc tiến thương mại và tỷ giá hối

đoái) có tác động đến nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp hoặc

của một ngành hẹp (như dệt may xuất khẩu) hoặc của một thị trường cụ thể,

chưa đề cập đến môi trường cạnh tranh và kiểm soát độc quyền, mặc dù hai

vấn đề này là đối lập nhau nhưng có quan hệ với nhau. Cạnh tranh ở mức độ

cao và quyết liệt có thể dẫn đến độc quyền, và độc quyền nếu không can

thiệp, kiểm soát thì lại cản trở cạnh tranh, cạnh tranh không lành mạnh v.v…

Cho nên đề tài tác giả lựa chọn: “Hoàn thiện chính sách cạnh tranh và

kiểm soát độc quyền kinh doanh ở Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế

quốc tế” là thể hiện được mục đích, yêu cầu, những đóng góp khoa học và trả

lời các câu hỏi nghiên cứu đặt ra ở phần sau. Tác giả đã lựa chọn đề tài đúng

“khoảng trống” để nghiên cứu.

3. Mục đích nghiên cứu

Mục đích tổng quát là phát huy vai trò của Nhà nước thông qua hệ thống

các chính sách, cạnh tranh và kiểm soát độc quyền để tạo ra môi trường cạnh

tranh lành mạnh, bình đẳng và thực hiện các cam kết kinh tế quốc tế. Vì vậy,

cần phải phân tích, đánh giá tác động của hệ thống chính sách này để hoàn

thiện các chính sách hiện tại, nghiên cứu, kiến nghị nhà nước xây dựng một

4