Người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong tố tụng hình sự

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

----------◘◘◘--------

LÊ NGUYÊN THANH

NGƢỜI BỊ THIỆT HẠI DO TỘI PHẠM GÂY RA

TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM

CHUYÊN NGÀNH: LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

MÃ SỐ: 62.38.01.04

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS.TS NGUYỄN THÁI PHÚC

TP. HỒ CHÍ MINH - 2012

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các

số liệu nêu trong luận án là trung thực. Kết quả nghiên cứu nêu trong

luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận án

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

BLDS : Bộ luật dân sự

BLHS : Bộ luật hình sự

BLTTDS : Bộ luật tố tụng dân sự

BLTTHS : Bộ luật tố tụng hình sự

TAND : Tòa án nhân dân

THTT : Tiến hành tố tụng

TTDS : Tố tụng dân sự

TTHS : Tố tụng hình sự

VKSND : Viện kiểm sát nhân dân

MỤC LỤC

Trang

MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1

CHƢƠNG 1. LÝ LUẬN CHUNG VỀ NGƢỜI BỊ THIỆT HẠI DO TỘi

PHẠM GÂY RA TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ................................................. 12

1.1. Khái niệm thiệt hại do tội phạm gây ra và người bị thiệt hại do tội phạm

gây ra trong tố tụng hình sự ................................................................................ 12

1.2. Người bị thiệt hại do tội phạm gây ra theo quy định của Bộ luật tố tụng

hình sự năm 2003................................................................................................ 25

1.3. Vị trí, vai trò của người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong tố tụng hình sự

Việt Nam............................................................................................................. 52

1.4. Người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong lịch sử tố tụng hình sự và trong

luật tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới.............................................. 62

CHƢƠNG 2. QUYỀN VÀ NGHĨA VỤ CỦA NGƢỜI BỊ THIỆT HẠI DO

TỘI PHẠM GÂY RA THEO QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG

HÌNH SỰ NĂM 2003 .............................................................................................. 77

2.1. Quyền buộc tội của người bị hại, quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại của

người bị hại và nguyên đơn dân sự ..................................................................... 77

2.2. Nghĩa vụ khai báo trung thực của người bị hại và nguyên đơn dân sự ............. 96

2.3. Các quyền, nghĩa vụ khác của người bị hại và nguyên đơn dân sự................. 104

CHƢƠNG 3. THỰC TRẠNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VÀ KIẾN NGHỊ

SỬA ĐỔI, BỔ SUNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH

SỰ NĂM 2003 VỀ NGƢỜI BỊ THIỆT HẠI DO TỘI PHẠM GÂY RA ......... 122

3.1. Thực trạng áp dụng các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về

người bị thiệt hại do tội phạm gây ra ................................................................ 122

3.2. Quan điểm định hướng việc sửa đổi, bổ sung các quy định của Bộ luật tố

tụng hình sự năm 2003 về người bị thiệt hại do tội phạm gây ra ..................... 137

3.3. Những kiến nghị sửa đổi, bổ sung các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự

năm 2003 về người bị thiệt hại do tội phạm gây ra .......................................... 150

KẾT LUẬN............................................................................................................ 172

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Hoạt động tố tụng hình sự thu hút sự tham gia của nhiều chủ thể với những

động cơ, mục đích và định hướng khác nhau. Trong đó, có những chủ thể phạm tội

gây ra thiệt hại, chủ thể có nghĩa vụ bồi thường, chủ thể thực hiện chức năng buộc

tội, chủ thể thực hiện chức năng bào chữa, chủ thể thực hiện chức năng xét xử.

Riêng những người bị thiệt hại do tội phạm gây ra tham gia tố tụng vì lý do bị thiệt

hại. Họ tham gia tố tụng để bảo vệ quyền lợi, góp phần chứng minh vụ án hình sự

và thực hiện nghĩa vụ khai báo vì lợi ích chung.

Người bị thiệt hại do tội pham gây ra trong tố tụng hình sự có địa vị pháp lý

là người bị hại hoặc nguyên đơn dân sự. So sánh với Bộ luật tố tụng hình sự năm

1988, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 đã quy định bổ sung thêm một số quyền của

người bị hại và nguyên đơn dân sự theo hướng nâng cao vai trò của họ trong tố tụng

hình sự, như quyền phát biểu, quyền tranh luận tại phiên tòa, nhưng nhìn chung vẫn

còn thiếu và chưa đồng bộ.

Về mặt lý luận, mảng tri thức về người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong

tố tụng hình sự Việt Nam hầu như còn rất hạn chế do chưa được các nhà khoa học

quan tâm nghiên cứu. Vì thế, hoạt động lập pháp và giải quyết vụ án hình sự chưa

nhận được sự hỗ trợ, định hướng về mặt khoa học.

Từ những hạn chế trong nhận thức và pháp luật thực định, hoạt động áp dụng

pháp luật cũng gặp phải những khó khăn, sai lầm khi xác định tư cách tham gia tố

tụng của người bị hại và nguyên đơn dân sự. Tình trạng bị vi phạm quyền và không

đảm bảo thực hiện nghĩa vụ của hai chủ thể này còn xảy ra. Mặc dù không có con

số thống kê, báo cáo chính thức từ phía cơ quan có thẩm quyền nhưng bằng nhiều

phương pháp nghiên cứu khác nhau vẫn có thể đánh giá được tình trạng trên. Ví dụ,

tình trạng người bị hại không được triệu tập tham gia tố tụng, triệu tập không đúng

2

hoặc được triệu tập quá trễ; sự khó khăn trong việc chủ động cung cấp thông tin,

tiếp cận vụ án, thực hiện quyền đề nghị; không được thông báo về người tiến hành

tố tụng; không có người đại diện hợp pháp, người bảo vệ quyền lợi; kết quả điều tra

không được thông báo; không có cơ hội phát biểu, tranh luận dân chủ, công khai với

các bên tham gia tố tụng; vấn đề bồi thường thiệt hại không được chú ý từ giai đoạn

điều tra, giải quyết bồi thường theo yêu cầu không hợp lý; công tác bảo vệ người bị

hại trước nguy cơ bị trả thù còn xem nhẹ; tình trạng xúc phạm danh dự, nhân phẩm

và tiếp tục làm tổn thương người bị hại trong quá trình giải quyết vụ án hình sự vẫn

tồn tại. Tình trạng đó đã làm cho người bị hại và nguyên đơn dân sự thật sự gặp

nhiều khó khăn khi tham gia tố tụng để bảo vệ quyền lợi của mình, đồng thời phần

nào làm giảm hiệu quả giải quyết vụ án hình sự khi không có sự tích cực tham gia

tố tụng của họ. Nói theo ngôn ngữ của các nhà Tội phạm học, nạn nhân của tội

phạm là “người bị bỏ quên” (forgotten person) trong tố tụng hình sự.

Hiện nay, cải cách tư pháp ở Việt Nam có những phương hướng, nhiệm vụ

quan trọng, đó là “hoàn thiện các thủ tục tố tụng tư pháp, đảm bảo tính đồng bộ, dân

chủ, công khai, minh bạch, tôn trọng và bảo vệ quyền con người”, “nâng cao chất

lượng tranh tụng tại các phiên tòa xét xử” [13]. Đây cũng là tiền đề tư tưởng để sửa

đổi, bổ sung các quy định liên quan đến bảo vệ người bị thiệt hại do tội phạm gây ra

nhằm nâng cao vai trò tố tụng của chủ thể này trong tố tụng hình sự. Có như vậy,

một mặt sẽ bảo vệ được quyền của người bị hại và nguyên đơn dân sự, mặt khác

đảm bảo tranh tụng công khai, dân chủ khi có sự thực hiện đầy đủ quyền tố tụng của

các bên trong quá trình giải quyết vụ án.

Với những lý do trên, việc chọn vấn đề “Người bị thiệt hại do tội phạm gây

ra trong tố tụng hình sự Việt Nam” làm đề tài luận án tiến sĩ luật học là có tính

cấp thiết.

2. Tình hình nghiên cứu

Theo các tư liệu lịch sử, vị trí, vai trò nạn nhân của tội phạm bị giảm dần

trong tố tụng hình sự sau khi kết thúc thời kỳ trung cổ, do đó “trong một thời gian

3

dài, các nhà tội phạm học, các nhà khoa học đã bỏ qua, không tập trung nghiên cứu

vấn đề nạn nhân của tội phạm” [52, tr. 5]. Cho đến những năm bốn mươi của thế kỷ

hai mươi, nạn nhân của tội phạm được quan tâm trở lại ở những nghiên cứu thuộc

lĩnh vực Tội phạm học với bài báo của Hans Von Hentig có tên “Nhận xét về sự tác

động giữa người phạm tội với nạn nhân” (Remarks on the interaction of perpetrator

and victim, 1941). Năm 1948, Hans Von Hentig cho xuất bản tác phẩm nổi tiếng

“Tội phạm và nạn nhân của nó” (Criminal and his victim). Một nhà tội phạm học

khác, người Rumani tên là Benjamin Mendelson cũng có bài thuyết trình về nạn

nhân học tại Hội Tâm thần học ở Bucharest năm 1947. Những nghiên cứu đầu tiên

về nạn nhân của tội phạm ở góc độ tội phạm học thời kỳ này được các nhà nghiên

cứu ở phương Tây gọi là sự hồi sinh của vấn đề nạn nhân của tội phạm [61, tr.1,

17]. Cũng có thể nói, tội phạm học bàn về nạn nhân của tội phạm sớm hơn khoa học

luật tố tụng hình sự.

Ở Mỹ và các nước Châu Âu, nạn nhân trong tố tụng hình sự được chú ý

nghiên cứu từ những thập niên cuối của thế kỷ hai mươi. Chủ đề này thực sự thu hút

sự quan tâm của các nhà khoa học sau khi nhiều nước ban hành các đạo luật về nạn

nhân của tội phạm và Đại hội đồng Liên hợp quốc ra “Tuyên bố những nguyên tắc

cơ bản về tư pháp hình sự đối với nạn nhân của tội phạm và nạn nhân của lạm dụng

quyền lực” (1985). Tuy nhiên, số lượng tài liệu viết về nạn nhân của tội phạm cũng

còn hạn chế so với những vấn đề khác của tố tụng hình sự. Một quan sát ở Mỹ

những năm gần đây đối với mười tám cuốn sách viết về tố tụng hình sự cho thấy

phần lớn nội dung không đề cập đến nạn nhân của tội phạm trong tất cả các danh

mục, có một số nội dung cũng chỉ là một đoạn đơn giản hoặc ghi chú sự liên quan

của nạn nhân tại tòa hình sự, và chỉ xem xét nạn nhân ở mức độ hời hợt [142, tr.

229]. Có lẽ tác phẩm thường được nhắc đến và viết khá nhiều về các khía cạnh nạn

nhân trong tố tụng hình sự Mỹ là “Nạn nhân trong tố tụng hình sự” (Victims in

Criminal Procedure, Carolina Academic Press, 1999) của Douglas E. Beloof. Nội

dung đáng chú ý nhất là tác giả đã đưa ra “Mô hình thứ ba của tố tụng hình sự: Mô

hình tham gia của nạn nhân” (The Third Model of Criminal Process: The Victim

4

Participation Model). Tác giả William F. McDonald với tài liệu “Sự lý giải về truy

tố hình sự của tư pháp hình sự” (Criminal Prosecution Rationalization of Criminal

Justice, Final Report, National Institute of Justice, US. Department of Justice,

1991), tập trung bàn về sự phát triển của hệ thống truy tố ở một số quốc gia theo

cách tiếp cận lịch sử, trong đó có tư tố (buộc tội cá nhân) trong tố tụng tố cáo, tố

tụng thẩm vấn. Tìm hiểu vai trò nạn nhân trong lịch sử tố tụng hình sự Anh, có tác

phẩm “Nạn nhân trong luật hình sự và tư pháp hình sự” (The Victim in Criminal

Law and Justice, của tác giả Tyrone Kirchengast (2006), Palgrave Macmillan Ltd).

Ở Đức có bài viết khoa học như “Nạn nhân trong tố tụng hình sự: Mô tả hệ thống

bảo vệ nạn nhân theo luật tố tụng hình sự Đức” (The Victim in Criminal

Procedure: A systematic portrayal of victim protection under German Criminal

Procedure law) [139] của tác giả Markus Loffelmann, công tố viên, chuyên viên về

luật tố tụng hình sự của Bộ Tư pháp Đức. Tài liệu này xem xét vai trò của nạn nhân

trong tố tụng hình sự của Đức như là người tố cáo tội phạm, một bên truy tố, như

người làm chứng, như một đồng phạm và vấn đề bảo vệ nạn nhân trong tố tụng hình

sự Đức.

Ở Châu Á, Giáo sư Toshihiro Kawaide của Đại học Tokyo Nhật Bản trong

bài viết “Sự tham gia của nạn nhân trong phiên tòa hình sự của Nhật Bản”

(Victim's participation in the criminal trial in Japan) [133], cho thấy có sự tham gia

của nạn nhân trong tòa án Nhật Bản, kiểm tra nhân chứng, phát biểu ý kiến, mối

quan hệ của nạn nhân với công tố viên cũng như những mặt tiêu cực của việc nạn

nhân tham gia vào phiên tòa hình sự như làm cho bản án nặng, thiếu công bằng. Bài

viết “Sự bảo vệ và các biện pháp đối với nạn nhân của tội phạm và lạm dụng quyền

lực ở Trung Hoa” (The protection and remedies for victim of crime and abuse of

power in China) của Gao-Feng Jin, Giảng viên, nhà nghiên cứu của Đại học An

ninh nhân dân Trung Hoa, trình bày về sự thay đổi địa vị pháp lý nạn nhân tội phạm

theo hướng tăng cường vai trò và sự bảo vệ quyền của nạn nhân kể từ Bộ luật tố

tụng hình sự Trung Hoa năm 1979 đến Bộ luật tố tụng hình sự năm 1996 và thời kỳ

tiếp theo trên cơ sở chuẩn mực quốc tế về nạn nhân của tội phạm trong Tuyên bố

5

của Liên hợp quốc năm 1985 [138] . Viện trưởng Viện nghiên cứu và đào tạo pháp

lý Hàn Quốc, Nae-Hyun Lim, với bài viết Vai trò của nạn nhân trong tố tụng hình

sự (The Role of the Victim in the Criminal Process) được trình bày tại Hội thảo

thường niên của Hiệp hội công tố viên quốc tế, Đan Mạch (2005), trong đó nêu bật

vị trí vai, trò quan trọng của nạn nhân trong tố tụng hình sự Hàn Quốc và sự cải

thiện vị trí, vai trò đáng kể của nạn nhân ở góc độ Hiến pháp và pháp luật tố tụng

hình sự Hàn Quốc kể từ năm 1987 [132].

Ngoài ra, còn có những tài liệu viết về nhiều vấn đề khác nhau của tố tụng

hình sự, trong đó có nạn nhân của tội phạm, ví dụ tài liệu “Sau năm năm áp dụng

Bộ luật tố tụng hình sự Nga”(2007) (Russia's Criminal Procedure Code Five Years

Out) của tác giả William Burnham and Jeffery Kahn, nhận xét về nhiều sự thay đổi

của tố tụng hình sự của Nga từ khi áp dụng Bộ luật tố tụng hình sự năm 2001, trong

đó có thừa nhận người bị hại trở thành một bên buộc tội chính thức trong tố tụng

hình sự [128, tr. 62]. Những cuốn sách khác như: “Hệ thống tố tụng hình sự trong

cộng đồng Châu Âu” (Criminal procedure systems in the European Community,

Butterworth & Co Ltd, 1993) của tác giả Christine Van Den Wyngaert; cuốn sách:

“Sự thay đổi của hệ thống tố tụng hình sự” (Transition of Criminal procedure

system, Volume II, Editor: Berislav Pavisic, University of Rijeka, 2004) của tập thể

tác giả đến từ nhiều nước Châu Âu… Những tài liệu này viết về hệ thống tố tụng

hình sự nói chung của một số quốc gia Châu Âu, trong đó có đề cập đến quyền và

nghĩa vụ của nạn nhân của tội phạm ở một vài khía cạnh, như xem nạn nhân là chủ

thể của quyền tư tố, chủ thể của quyền yêu cầu giải quyết các vấn đề về dân sự, là

chủ thể của những quyền khác trong tố tụng hình sự.

Nhìn chung, các nhà nghiên cứu của nhiều nước bắt đầu quan tâm nạn nhân

của tội phạm vào những thập niên cuối của thế kỷ trước. Mặc dù các tác giả tiếp cận

khác nhau về nạn nhân của tội phạm, ở khía cạnh lịch sử hay luật thực định, nhưng

phần lớn có cùng quan điểm nên tăng cường sự tham gia của nạn nhân trong tố tụng

hình sự và pháp luật cần thể chế những phương tiện nhằm đáp ứng nhu cầu của nạn

nhân trong quá trình giải quyết vụ án. Ngoài ra, còn có ý kiến đề nghị những mô

6

hình tố tụng theo hướng đảm bảo khắc phục thiệt hại cho nạn nhân, tôn trọng nạn

nhân để tránh trường hợp họ tiếp tục bị tổn thương trong quá trình tố tụng

(secondary victimization). Những vấn đề này trở thành chuẩn mực có tính chất quốc

tế về nạn nhân của tội phạm và cũng được các tác giả đem ra so sánh với luật tố

tụng của các quốc gia.

Ở Việt Nam, cũng không phải là ngoại lệ khi chậm tiếp cận và nghiên cứu về

những người bị thiệt hại do tội phạm gây ra (bao gồm người bị hại và nguyên đơn

dân sự). Những giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam của các trường đào tạo

luật, các cuốn sách Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự của Bộ Tư pháp và

của các tác giả khác, khi đề cập đến người bị hại và nguyên đơn dân sự chủ yếu giải

thích các quyền và nghĩa vụ của những chủ thể này theo quy định của pháp luật hiện

hành mà không lý giải tại sao có những quyền và nghĩa vụ tố tụng đó. Những tài

liệu nghiên cứu chuyên sâu về người bị hại thì cũng chỉ dừng lại ở những bài viết

khoa học trên các tạp chí chuyên ngành luật, như “Một số vấn đề về người bị hại,

nguyên đơn dân sự trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003” của tác giả Trần

Quang Tiệp (Tạp chí Kiểm sát, số 4, 2006), “Người bị hại trong tố tụng hình sự”

(Tạp chí Khoa học pháp lý, số 1, 2007) của Lê Tiến Châu, “Bảo đảm quyền và lợi

ích hợp pháp của người bị hại trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam” của Vũ

Gia Lâm (Tạp chí Luật học số 11, 2011)… Những bài viết này chủ yếu thảo luận về

khái niệm người bị hại, nguyên đơn dân sự và những kiến nghị nhằm hoàn thiện

khái niệm người bị hại trong tố tụng hình sự. Những tài liệu, bài viết khác trình bày

việc xác định tư cách tham gia tố tụng của các chủ thể nói chung, trong đó có người

bị hại và nguyên đơn dân sự (Đinh Văn Quế, 2008), về vai trò của người bị hại,

nguyên đơn dân sự trong tranh tụng tại phiên tòa hình sự sơ thẩm (Nguyễn Trương

Tín, 2010), giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự (Đỗ Văn Đại, 2007,

Nguyễn Xuân Đang, 2005), khía cạnh tâm lý của người bị hại trong hoạt động lấy

lời khai (Phạm Ngọc Cường - Trần Nguyên Quân, 2001)…

Những điểm hạn chế chung trong các nghiên cứu khoa học pháp lý ở Việt

Nam về người bị thiệt hại do tội phạm gây ra, có thể nhận thấy như sau:

7

- Các công trình, tài liệu nghiên cứu về người bị hại, nguyên đơn dân sự

thường tìm hiểu địa vị pháp lý của họ qua hệ thống các quyền và nghĩa vụ được Bộ

luật tố tụng hình sự quy định mà không lý giải cơ sở của các quyền và nghĩa vụ tố

tụng đó. Do đó, các tài liệu chưa làm rõ được vai trò cơ bản của người bị hại và

nguyên đơn dân sự trong tố tụng hình sự.

- Việc nghiên cứu về người bị hại và nguyên đơn dân sự còn manh mún, chia

cắt ở phạm vi khái niệm, ở những quyền và nghĩa vụ cụ thể của chủ thể, như khởi tố

theo yêu cầu người bị hại, yêu cầu bồi thường thiệt hại do tội phạm gây ra… Do đó,

không thể đưa ra những giải pháp đồng bộ để hoàn thiện Bộ luật tố tụng hình sự về

loại chủ thể này.

- Nguyên đơn dân sự cũng là chủ thể được Bộ luật tố tụng hình sự quy định

là “bị thiệt hại do tội phạm gây ra”, có hệ thống quyền và nghĩa vụ tương đương với

người bị hại, có nhiều loại và rất khó xác định để đưa vào hoạt động tố tụng trong

quá trình giải quyết vụ án hình sự. Thế nhưng mảng tri thức khoa học về nguyên

đơn dân sự trong vụ án hình sự còn quá ít và cũng chỉ dừng lại ở mức độ bàn về

khái niệm nguyên đơn dân sự và phân biệt với người bị hại (xem Trần Quang Tiệp,

Tạp chí Kiểm sát, số 4, 2006).

Những hạn chế trên đã đồng thời mở ra hướng nghiên cứu mới về người bị

thiệt hại do tội phạm gây ra trong luận án này.

3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu

Mục tiêu nghiên cứu của luận án là nhằm làm rõ những vấn đề lý luận về

người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong tố tụng hình sự cùng với những bất cập

của pháp luật và thực tiễn giải quyết vụ án hình sự, từ đó đưa ra kiến nghị đối với

hoạt động lập pháp và hoạt động áp dụng pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam.

Với mục tiêu đã được xác định, luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề

cơ bản như sau:

- Phân tích, làm sáng tỏ những vấn đề nhận thức về người bị thiệt hại do tội

phạm gây ra trong tố tụng hình sự ở khía cạnh lý luận và pháp lý. Trong đó có so

sánh, phân biệt giữa hai chủ thể cùng được coi là bị thiệt hại do tội phạm gây ra

8

theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự (người bị hại và nguyên đơn dân sự),

đồng thời cũng có sự phân biệt với những chủ thể khác trong tố tụng hình sự.

- Tìm hiểu tư liệu lịch sử tố tụng hình sự về nạn nhân của tội phạm, đồng thời

tham khảo xu hướng lập pháp và pháp luật tố tụng hình sự hiện nay của một số

nước trên thế giới để có thể nhận thức đúng về bản chất, vị trí, vai trò của chủ thể

này trong tố tụng hình sự.

- Phân tích các quyền và nghĩa vụ của người bị hại và nguyên đơn dân sự.

- Đánh giá thực trạng áp dụng BLTTHS Việt Nam để tìm hiểu mức độ đảm

bảo thực hiện quyền, nghĩa vụ của người bị hại và nguyên đơn dân sự.

- Đưa ra những kiến nghị sửa đổi, bổ sung một số quy định của Bộ luật tố

tụng hình sự năm 2003 về người bị hại và nguyên đơn dân sự.

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

Luận án tập trung nghiên cứu về người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong

tố tụng hình sự Việt Nam, bao gồm người bị hại và nguyên đơn dân sự.

Những vấn đề pháp lý và thực tiễn đảm bảo quyền, nghĩa vụ của người bị hại

và nguyên đơn dân sự được nghiên cứu chỉ trong phạm vi tố tụng hình sự. Những

thông tin, tư liệu được sử dụng để nghiên cứu chủ yếu được thu thập trong phạm vi

cả nước, từ năm 2003 cho đến nay,

5. Phƣơng pháp nghiên cứu

Đề tài nghiên cứu được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện

chứng và duy vật lịch sử. Quan điểm của Đảng, nhà nước về cải cách tư pháp, bảo

vệ quyền con người cũng là nền tảng tư tưởng để có thể tiếp cận, lý giải và đánh giá

một cách khách quan, toàn diện những vấn đề cần nghiên cứu trong luận án.

Xuất phát từ những đặc điểm riêng của đối tượng nghiên cứu, tình hình

nghiên cứu và nguồn thông tin còn hạn chế về lĩnh vực nghiên cứu (không được

thống kê, báo cáo chính thức từ phía cơ quan nhà nước có thẩm quyền), tác giả đã

sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau đây để thu thập, phân tích và xử lý các

thông tin nhằm giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu:

9

- Phương pháp lịch sử được sử dụng để tìm hiểu bản chất, quy luật hình

thành và phát triển các quy định pháp luật tố tụng hình sự và thực tiễn tố tụng về

người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong quá khứ và hiện tại, từ đó định hướng

việc hoàn thiện pháp luật trong tương lai.

- Phương pháp so sánh được sử dụng để tìm hiểu điểm tương đồng và khác

biệt giữa lịch sử với hiện tại, giữa luật quốc gia với luật nước ngoài và pháp luật

quốc tế về người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong tố tụng hình sự.

- Phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp để có thể nhận thức một

cách chi tiết và khái quát những vấn đề được nghiên cứu.

- Phương pháp phiếu điều tra xã hội học nhằm thu thập ý kiến của cán bộ

hoạt động thưc tiễn điều tra, truy tố, xét xử án hình sự. Với 607 phiếu điều tra xã

hội học thu thập được (đính kèm phần phụ lục) cho phép tác giả đánh giá khái quát

vấn đề nhận thức và thực tiễn giải quyết vụ án hình sự có người bị hại và nguyên

đơn dân sự tham gia tố tụng.

- Phương pháp nghiên cứu vụ án điển hình để chứng minh những vấn đề về

pháp lý và thực tiễn tố tụng.

- Phương pháp tham khảo các tư liệu trong các công trình đã công bố của các

chuyên gia, những tổng kết từ thực tiễn giải quyết vụ án hình sự của cơ quan tố tụng

để hỗ trợ các nhận định, đánh giá trong luận án.

- Phương pháp thống kê, tổng hợp các số liệu trong những báo cáo của ngành

kiểm sát, của một số địa phương để minh họa tình hình thiệt hại do tội phạm gây ra,

tình hình giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, từ đó gián tiếp đánh giá

những vấn đề cần nghiên cứu.

6. Những đóng góp mới về khoa học và ý nghĩa của luận án

Đây là luận án tiến sĩ đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ thống và chuyên

sâu về người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong tố tụng hình sự. Vì thế, luận án có

những đóng góp mới về mặt khoa học như sau:

Thứ nhất, luận án nghiên cứu người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong tố

tụng hình sự không chỉ có người bị hại mà còn có nguyên đơn dân sự. Hai chủ thể

10

này tuy có địa vị tố tụng khác nhau nhưng “gần” nhau và cùng bị chi phối bởi dấu

hiệu đặc trưng: “bị thiệt hại do tội phạm gây ra”. Chính vì vậy, trong nội dung

nghiên cứu có sự liên hệ, so sánh các dấu hiệu pháp lý giữa người bị hại với nguyên

đơn dân sự, đồng thời phân biệt với các chủ thể khác trong tố tụng hình sự.

Thứ hai, cách tiếp cận quyền, nghĩa vụ của người bị hại và nguyên đơn dân

sự xuất phát từ vị trí, vai trò của hai chủ thể này trong tố tụng hình sự. Trên cơ sở

đó, luận án trình bày quyền, nghĩa vụ của người bị hại và nguyên đơn dân sự theo

nhóm quyền, nghĩa vụ cơ bản và nhóm các quyền, nghĩa vụ khác. Mặt khác, các

quyền, nghĩa vụ của người bị hại và nguyên đơn dân sự được đề cập trong luận án

không chỉ trong phạm vi các Điều 51 và Điều 52 mà còn liên quan với nhiều điều

luật khác của Bộ luật tố tụng hình sự.

Thứ ba, những kiến nghị sửa đổi, bổ sung các quy định của Bộ luật tố tụng

hình sự nhằm thực hiện tốt hơn vai trò của người bị hại và nguyên đơn dân sự, đảm

bảo quyền con người, đồng thời đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp ở nước ta. Những

kiến nghị này là phù hợp với xu hướng cải cách hệ thống tố tụng hình sự của các

nước trên thế giới, trong đó có sự cải thiện vị trí, vai trò nạn nhân của tội phạm. Vì

thế, nội dung các kiến nghị mang tính thời sự.

Với những đóng góp mới về mặt khoa học như trên, luận án làm phong phú

thêm khoa học luật tố tụng hình sự ở nước ta. Nó đóng góp một mảng lý luận liên

quan đến một nhóm chủ thể tham gia tố tụng ít được các nhà nghiên cứu quan tâm.

Những kiến nghị trong luận án có thể có ích cho hoạt động lập pháp hiện nay

ở Việt Nam, đặc biệt là trong thời kỳ nhà nước đang có chủ trương cải cách tư pháp,

đồng thời cũng là tài liệu tham khảo tin cậy đối với những người tiến hành tố tụng

trong quá trình giải quyết vụ án hình sự.

Luận án sẽ là nguồn tài liệu có ích cho hoạt động học tập, nghiên cứu, giảng

dạy của sinh viên, giảng viên trong các trường đào tạo luật học và bạn đọc quan

tâm.

11

7. Cơ cấu của luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, luận án

gồm ba chương:.

- Chương 1. Lý luận chung về người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong tố

tụng hình sự.

- Chương 2. Quyền và nghĩa vụ của người bị thiệt hại do tội phạm gây ra

theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003.

- Chương 3. Thực trạng áp dụng pháp luật và kiến nghị sửa đổi, bổ sung các

quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về người bị thiệt hại do tội phạm

gây ra.