Ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết của Cao Duy Sơn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

DƯƠNG THỊ BÍCH HUỆ

NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT

TRONG TIỂU THUYẾT CỦA CAO DUY SƠN

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

DƯƠNG THỊ BÍCH HUỆ

NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT

TRONG TIỂU THUYẾT CỦA CAO DUY SƠN

Ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. CAO THỊ HẢO

THÁI NGUYÊN - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đề tài luận văn “Ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết

của Cao Duy Sơn” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong

luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai

công bố trong bất kì công trình nào khác.

Tác giả luận văn

Dương Thị Bích Huệ

ii

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới PGS.TS. Cao Thị Hảo -

người thầy rất nghiêm túc, tận tình trong công việc đã truyền thụ cho em nhiều

kiến thức quý báu cũng như kinh nghiệm nghiên cứu khoa học trong suốt quá trình

học tập và nghiên cứu đề tài.

Xin chân thành cảm ơn nhà văn Cao Duy Sơn, Ban Giám hiệu, quý thầy cô

giáo khoa Ngữ Văn, đặc biệt là các thầy cô đã nhiệt tình giảng dạy và hướng dẫn

nghiên cứu khoa học cho tập thể lớp cao học K24 - Văn học Việt Nam, các cán bộ

Phòng Đào tạo - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi

cho em trong quá trình học tập, nghiên cứu tại trường.

Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đã luôn

động viên, quan tâm, chia sẻ và tạo điều kiện giúp tôi hoàn thành tốt khóa học này.

Thái Nguyên tháng 10 năm 2018

Tác giả luận văn

Dương Thị Bích Huệ

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN..................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN.......................................................................................................... ii

MỤC LỤC ..............................................................................................................iii

MỞ ĐẦU................................................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài .................................................................................................. 1

2. Lịch sử vấn đề...................................................................................................... 2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 5

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................... 5

5. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 6

6. Đóng góp của luận văn ........................................................................................ 6

7. Cấu trúc của luận văn .......................................................................................... 7

NỘI DUNG............................................................................................................. 8

Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ VỀ NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT VÀ

HÀNH TRÌNH SÁNG TẠO CỦA CAO DUY SƠN........................................... 8

1.1. Những vấn đề về ngôn ngữ nghệ thuật............................................................. 8

1.1.1. Khái niệm ngôn ngữ nghệ thuật..................................................................... 8

1.1.2. Những thành phần cơ bản của ngôn ngữ nghệ thuật ................................... 10

1.2. Hành trình sáng tạo của Cao Duy Sơn............................................................ 14

1.2.1. Vài nét về cuộc đời và con người................................................................ 14

1.2.2. Quan niệm sáng tác...................................................................................... 17

1.2.3. Những vấn đề cơ bản trong tiểu thuyết Cao Duy Sơn................................. 21

Chương 2: NGÔN NGỮ TRẦN THUẬT, NGÔN NGỮ ĐỐI THOẠI,

NGÔN NGỮ ĐỘC THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT CAO DUY SƠN ....... 37

2.1. Ngôn ngữ trần thuật ........................................................................................ 37

2.1.1. Ngôn ngữ miêu tả đi sâu vào trạng thái cảm xúc của con người ................ 37

2.1.2. Ngôn ngữ miêu tả dùng nhiều ví von so sánh ............................................. 42

2.2. Ngôn ngữ đối thoại ......................................................................................... 50

2.2.1. Lời đối thoại ngắn gọn sinh động ................................................................ 51

iv

2.2.2. Lời đối thoại dùng nhiều khẩu ngữ và đại từ nhân xưng riêng ................... 55

2.3. Ngôn ngữ độc thoại nội tâm ........................................................................... 61

2.3.1. Độc thoại nội tâm để diễn tả tâm lý nhân vật.............................................. 61

2.3.2. Độc thoại nội tâm để bộc lộ tính cách nhân vật .......................................... 68

Tiểu kết chương 2 .................................................................................................. 72

Chương 3: ĐẶC ĐIỂM VỀ TỪ NGỮ, CÂU VĂN TRONG TIỂU

THUYẾT CAO DUY SƠN.................................................................................. 73

3.1. Sử dụng từ ngữ mang chất liệu dân gian dân tộc Tày .................................... 73

3.1.1. Nhóm thành ngữ, tục ngữ thể hiện tâm tư tình cảm, phẩm chất tính cách

con người miền núi...................................................................................... 74

3.1.2. Nhóm thành ngữ, tục ngữ nói về lối sống, về những kinh nghiệm sống

của người miền núi...................................................................................... 76

3.2. Sử dụng câu văn dài, giàu hình ảnh so sánh................................................... 80

3.3. Sử dụng nhiều câu hỏi tu từ............................................................................ 86

Tiểu kết chương 3 .................................................................................................. 93

KẾT LUẬN........................................................................................................... 94

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................... 96

PHỤ LỤC..................................................................................................................

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Văn học dân tộc thiểu số là bộ phận quan trọng của văn học Việt Nam.

Nghiên cứu văn học dân tộc thiểu số sẽ cho thấy sự phong phú, đa sắc màu của bức

tranh văn học Việt Nam, nhất là ở thời kì hiện đại. Nhiều nhà văn tiêu biểu của văn

học dân tộc thiểu số có đóng góp cho văn học dân tộc như: Vi Hồng, Nông Viết

Toại, Mã A Lềnh, Y Điêng… Họ đều dành hết tâm huyết của mình cho những tác

phẩm viết về dân tộc và miền núi. Tiếp nối truyền thống đó, một nhà văn rất thành

công về đề tài này - một người xứng đáng được bạn đọc vinh danh “thương hiệu”

nhà văn chuyên viết về dân tộc miền núi đó là nhà văn Cao Duy Sơn.

1.2. Cao Duy Sơn không chỉ nổi tiếng với những tập truyện ngắn mà ông

còn được bạn đọc biết đến với một số tiểu thuyết gây tiếng vang lớn và có sức

ám ảnh độc giả. Những sáng tác của Cao Duy Sơn tập trung vào khai thác hiện

thực và con người miền núi. Cuộc sống và con người dân tộc Tày ở vùng đất

Cao Bằng quê ông như một bức tranh thu nhỏ về hiện thực cuộc sống, con người

ở các vùng dân tộc thiểu số. Qua đó nhà văn đã phản ánh thân phận con người,

phản ánh được những vấn đề mang tính thời sự nhức nhối của đất nước và dân

tộc thời kì đổi mới. Mỗi tác phẩm của Cao Duy Sơn chính là một sự tìm tòi,

khám phá, phát hiện mới, độc đáo về đời sống và con người nơi đây, giúp người

đọc tiếp cận một cách sâu sắc hơn, đầy đủ hơn về vùng đất đậm đà bản sắc văn

hóa truyền thống này.

1.3. Nếu như hiện thực cuộc sống và con người là đối tượng phản ánh của

văn học thì: “Yếu tố đầu tiên của văn học là ngôn ngữ, công cụ chủ yếu của nó

và cùng với các sự kiện, các hiện tượng của cuộc sống - nó là chất liệu của văn

học” [28]. Ngôn ngữ nghệ thuật có vai trò đặc biệt quan trọng bởi nó là yếu tố vật

chất duy nhất trong tác phẩm văn học. Nhưng trong thực tiễn văn học thế giới cũng

như ở Việt Nam, có thể nhận thấy ngôn ngữ không chỉ là chất liệu nghệ thuật mà

ngôn ngữ còn là sự phát ngôn thể hiện nhãn quan, tư tưởng của nhà văn. Thông qua

2

ngôn ngữ, người đọc sẽ khám phá, chiêm nghiệm đươc nhiều vấn đề. Ngôn ngữ

nghệ thuật không chỉ là phương thức tồn tại và biểu hiện nội dung mà nó còn thể

hiện trực tiếp, rõ nét phong cách và tài năng của mỗi nhà văn. Ngôn ngữ là biểu

hiện của văn hóa, việc nghiên cứu ngôn ngữ trong tiểu thuyết của Cao Duy Sơn

chính là chúng ta đang tìm hiểu văn hóa các dân tộc thiểu số nói chung và văn học

dân tộc Tày nói riêng. Đặc biệt tìm hiểu những đóng góp riêng của nhà văn trong

việc sáng tạo ngôn ngữ ở thể loại tiểu thuyết.

2. Lịch sử vấn đề

Sáng tác của Cao Duy Sơn đã được nghiên cứu trên nhiều phương diện,

nhất là về tiểu thuyết. Trong bài Văn học các dân tộc thiểu số trong đại gia đình

dân tộc Việt - Riêng và chung trong đa dạng và thống nhất, Giáo sư Phong Lê

nhận định: “Cao Duy Sơn viết về vùng quê Cao Bằng của anh. Dấu ấn con người

và vùng đất Cao Bằng thấy rất rõ; nhưng trong cấu trúc nhiều tầng nhiều lớp của

cốt truyện và trong thế giới nhân vật rất đa hệ, gồm nhiều loại người - đặc biệt là

một lớp quan chức tha hóa cấp cao, tôi thấy cứ như là một sự hiện hữu, sự thu nhỏ

của đất nước trong một giai đoạn mới, vừa có mặt lạc quan trong phát triển, vừa

tiềm ẩn rất nhiều âu lo và hiểm họa trong thế đạo, nhân tâm. Tiểu thuyết của Cao

Duy Sơn là tiểu thuyết của cái thời hôm nay, thời chúng ta đang sống” [26]. Tuy

nhiên, không chỉ có cốt truyện và nhân vật, một phương diện nghệ thuật khác tiêu

biểu tạo nên phong cách Cao Duy Sơn được thể hiện rõ nét trong tiểu thuyết, đó

chính là ngôn ngữ nghệ thuật.

Về ngôn ngữ nghệ thuật, một số nhà nghiên cứu đã quan tâm và chỉ ra

những đóng góp nhất định. Chúng ta có thể kể đến các bài viết của Lâm Tiến,

Đào Thuỷ Nguyên, Đỗ Đức, Cao Thị Hảo, Lê Thị Bích Hồng, …

Trong bài viết Ngôn ngữ trong văn xuôi dân tộc thiểu số, Lâm Tiến đánh

giá:“Cao Duy Sơn biết điểm vào những trang viết những chi tiết, những câu chữ,

những từ tiêu biểu gần gũi gắn bó với người Tày mà tiếng Việt không biểu hiện

được” [64]. Nhà nghiên cứu đã chỉ ra một đặc trưng cơ bản trong ngôn ngữ nghệ

3

thuật của Cao Duy Sơn. Đó là nhà văn đã sử dụng “những câu chữ, những từ

tiêu biểu gần gũi gắn bó với người Tày”. Và đây có lẽ cũng là nét riêng làm nên

phong cách Cao Duy Sơn.

Tác giả Đào Thủy Nguyên trong bài Cội nguồn văn hóa dân tộc trong

truyện ngắn Cao Duy Sơn cũng cho rằng một trong những dấu hiệu của bản sắc

văn hóa dân tộc trong truyện ngắn Cao Duy Sơn chính là ngôn ngữ nghệ thuật.

Khi đọc tập truyện ngắn Ngôi nhà xưa bên suối, tác giả Đỗ Đức nhận định:

“Văn trong tập này của Cao Duy Sơn giống tổ chim gáy ấy. Nó không cầu kì thoáng

đọc còn cảm thấy nó quềnh quàng vụng dại. Nhưng truyện nào cũng có những câu

khiến người ta giật mình về sự sắc sảo trong quan sát cuộc sống và gọi nó ra bằng

chính ngôn ngữ của vùng mình” [6]. Điều mà nhà nghiên cứu ấn tượng chính là thứ

ngôn ngữ của “vùng mình” chỉ riêng có của Cao Duy Sơn.

Phải chăng đó là thứ ngôn ngữ mà nhà nghiên cứu Cao Thị Hảo đã từng đề

cập đến khi nghiên cứu Ngôn ngữ nghệ thuật trong truyện ngắn Cao Duy Sơn?

“Trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn, ngôn ngữ nghệ thuật được thể hiện

khá độc đáo, mang màu sắc riêng và đậm chất Tày, thể hiện qua việc sử dụng lối

ví von, so sánh liên tưởng gần gũi với cách tư duy của người dân miền núi, nhiều

thành ngữ, tục ngữ, lối nói phuối pác, phuối rọi của văn học dân gian Tày” [11].

Nhìn chung các nhà nghiên cứu đã chỉ ra nét cơ bản nhất trong ngôn ngữ

nghệ thuật Cao Duy Sơn, tuy nhiên những nhận định này vẫn mang tính chất

chung hoặc ứng với nghiên cứu về ngôn ngữ truyện ngắn. Những nghiên cứu cụ

thể về ngôn ngữ tiểu thuyết của Cao Duy Sơn chưa được đề cập đến.

Tuy những bài viết trên chưa đi sâu nghiên cứu cụ thể về ngôn ngữ nghệ

thuật tiểu thuyết Cao Duy Sơn, nhưng với chúng tôi đó đều là những gợi mở rất

quý báu và hữu ích, là cơ sở để chúng tôi tìm hiểu, nghiên cứu đề tài Ngôn ngữ

nghệ thuật trong tiểu thuyết Cao Duy Sơn.

Ngoài các bài viết trên cũng có một số luận văn nghiên cứu về ngôn ngữ

nghệ thuật trong sáng tác của Cao Duy Sơn, chúng ta có thể kể đến các luận văn

của Đặng Thuý An, La Thuý Vân, Huỳnh Thị Mỹ Phụng, Cao Thành Dũng...

4

Năm 2007, trong luận văn thạc sĩ Thi pháp nhân vật tiểu thuyết trong

tiểu thuyết Người lang thang và Đàn trời của Cao Duy Sơn của tác giả Đặng

Thùy An (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội) đã đề cập đến ngôn ngữ nhân vật

đặc thù kiểu tư duy người miền núi thể hiện ở ngôn ngữ đối thoại và ngôn ngữ

độc thoại. Nhưng luận văn này chỉ dừng lại nghiên cứu ở hai tiểu thuyết Người

lang thang và Đàn trời.

Năm 2011, La Thúy Vân tác giả của luận văn thạc sĩ Bản sắc văn hóa

dân tộc trong sáng tác của Cao Duy Sơn. Trong công trình nghiên cứu này, tác

giả cũng đề cập đến nghệ thuật ngôn từ nhưng chỉ chú ý tới việc sử dụng từ ngữ,

câu văn, vận dụng lối so sánh, liên tưởng, cách nói ước lượng, giàu hình ảnh của

Cao Duy Sơn trong những sáng tác của nhà văn nói chung mà chưa đi sâu vào thể

loại tiểu thuyết.

Năm 2013, trong luận văn thạc sĩ Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Cao Duy

Sơn, tác giả Huỳnh Thị Mỹ Phụng nhận định: “Cao Duy Sơn có ý thức sâu sắc

trong việc tìm tòi và sáng tạo ngôn ngữ. Ngôn ngữ của ông là sự kết tinh tài năng,

tâm huyết của một tấm lòng say mê nghệ thuật, là sự thăng hoa của tâm hồn tinh tế

và nhạy cảm. Vì thế những trang tiểu thuyết viết về miền núi của Cao Duy Sơn lấp

lánh vẻ đẹp của ngôn từ” [41, tr. 16]. Trong luận văn, tác giả cũng tìm hiểu ngôn

ngữ tiểu thuyết Cao Duy Sơn ở khía cạnh ngôn ngữ người kể chuyện và ngôn

ngữ nhân vật. Tuy nhiên tác giả chỉ dừng lại nghiên cứu ở ba tiểu thuyết Người

lang thang, Đàn trời và Chòm ba nhà.

Năm 2016, Cao Thành Dũng với luận văn Tiểu thuyết “Đàn trời”của

Cao Duy Sơn từ góc nhìn văn hoá cũng có đề cập tới ngôn ngữ nghệ thuật trong

tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn.

Như vậy, vấn đề ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết Cao Duy Sơn hiện

nay chưa có một công trình nghiên cứu nào đề cập một cách toàn diện, hệ thống.

Trên cơ sở tổng hợp, tiếp thu ý kiến của các tác giả trên, chúng tôi cố gắng đưa

ra một cách nhìn bao quát, hệ thống để tìm hiểu cụ thể giá trị các tiểu thuyết viết

về đề tài miền núi của Cao Duy Sơn từ phương diện ngôn ngữ nghệ thuật. Qua

5

đó khẳng định tài năng phong cách nghệ thuật và vị trí của Cao Duy Sơn trong

văn xuôi dân tộc thiểu số Việt Nam.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận văn là ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu

thuyết của Cao Duy Sơn.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Chúng tôi nghiên cứu toàn bộ 5 cuốn tiểu thuyết của Cao Duy Sơn, cụ thể

gồm các tiểu thuyết sau:

- Tiểu thuyết Người lang thang - NXB Hội nhà văn (giải thưởng Giải A

của Hội đồng văn học Dân tộc miền núi Hội nhà văn Việt Nam, 1993)

- Tiểu thuyết Đàn trời - NXB Văn hóa Dân tộc (giải thưởng Giải A của

Hội Văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam, 2007)

- Tiểu thuyết Chòm ba nhà - NXB Lao Động, 2009

- Tiểu thuyết Cực lạc - NXB Hà Nội , 1994

- Tiểu thuyết Hoa mận đỏ - NXB Văn hóa Dân tộc, 1999

Ngoài ra, chúng tôi còn nghiên cứu một số tác giả, tác phẩm khác cũng

của người dân tộc thiểu số để so sánh, đối chiếu. Chúng tôi cũng tham khảo một

số sách lý thuyết, lý luận văn học làm cơ sở lý luận cho công trình nghiên cứu

của mình.

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

4.1. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết Cao Duy Sơn, chúng

tôi nhằm mục đích làm rõ những đặc sắc về ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu

thuyết của ông. Từ đó, góp phần khẳng định vị trí của nhà văn trong dòng chảy

văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại.

4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Thực hiện luận văn này, chúng tôi tập trung hoàn thành những nhiệm vụ

sau đây: