Nghiên cứu thống kê đánh giá phát triển bền vững ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

NGUYỄN MINH THU

NGHIÊN CỨU THỐNG KÊ ĐÁNH GIÁ

PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Hà Nội - 2013

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

NGUYỄN MINH THU

NGHIÊN CỨU THỐNG KÊ ĐÁNH GIÁ

PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM

Chuyên ngành: Kinh tế học(Thống kê kinh tế - xã hội)

Mã số: 62.31.01.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. GS. TS Phạm Ngọc Kiểm

2. PGS.TS Bùi Đức Triệu

Hà Nội - 2013

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các

số liệu và trích dẫn đã sử dụng trong luận án là hoàn toàn trung thực, chính xác. Các

kết quả nghiên cứu của Luận án đã đƣợc tác giả công bố trên tạp chí khoa học,

không trùng lắp với bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả

Nguyễn Minh Thu

ii

MỤC LỤC

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT................................................................................. iv

DANH MỤC BẢNG...................................................................................................v

DANH MỤC SƠ ĐỒ ................................................................................................ vi

DANH MỤC ĐỒ THỊ.............................................................................................. vii

PHẦN MỞ ĐẦU.........................................................................................................1

1. Tính cấp thiết của đề tài.......................................................................................1

2. Mục đích nghiên cứu ...........................................................................................2

3. Đối tƣợng, phạm vi và phƣơng pháp nghiên cứu................................................2

4. Những đóng góp mới của luận án .......................................................................3

5. Kết cấu của luận án..............................................................................................4

CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG ..................................5

1.1. Khái niệm phát triển và phát triển bền vững ....................................................5

1.1.1. Khái niệm phát triển ..................................................................................5

1.1.2. Khái niệm phát triển bền vững ..................................................................7

1.2. Sự cần thiết phải thực hiện phát triển bền vững...............................................9

1.3. Nội dung của phát triển bền vững ..................................................................12

1.3.1. Nội dung phát triển bền vững theo một số tổ chức quốc tế.....................12

1.3.2. Nội dung phát triển bền vững ở Việt Nam ..............................................19

1.4. Hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững .............................................21

1.4.1. Một số vấn đề chung về hệ thống chỉ tiêu thống kê ................................21

1.4.2. Các nghiên cứu về hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững trên thế

giới .....................................................................................................................22

1.4.3. Các nghiên cứu về hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững ở Việt

Nam....................................................................................................................24

KẾT LUẬN CHƢƠNG 1..........................................................................................36

CHƢƠNG 2. XÂY DỰNG PHƢƠNG PHÁP TÍNH CHỈ SỐ TỔNG HỢP ĐÁNH

GIÁ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM .....................................................38

2.1. Các nghiên cứu đã có về phƣơng pháp xây dựng chỉ số tổng hợp.................38

2.2. Đề xuất phƣơng pháp tính chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ở Việt Nam 44

2.2.1. Phƣơng pháp tính các chỉ số riêng biệt....................................................45

iii

2.2.2. Phƣơng pháp tính các chỉ số thành phần .................................................58

2.2.3. Công thức tính chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ...............................71

KẾT LUẬN CHƢƠNG 2..........................................................................................72

CHƢƠNG 3. TÍNH TOÁN THỬ NGHIỆM VÀ PHÂN TÍCH BIẾN ĐỘNG CHỈ SỐ

PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 2001 – 2010 ..................74

3.1. Tính toán thử nghiệm chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ở Việt Nam giai

đoạn 2001 – 2010 ..................................................................................................74

3.1.1. Điều kiện số liệu các chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững ở Việt Nam

hiện nay..............................................................................................................74

3.1.2. Tính toán các chỉ số riêng biệt.................................................................77

3.1.3. Tính toán các chỉ số thành phần ..............................................................80

3.1.4. Tính toán chỉ số tổng hợp phát triển bền vững........................................86

3.1.5. Nhận xét các cách tính chỉ số tổng hợp phát triển bền vững...................87

3.2. Phân tích xu thế phát triển bền vững ở Việt Nam giai đoạn 2001 - 2010......91

3.2.1. Lựa chọn phƣơng pháp phân tích ............................................................91

3.2.2. Xu hƣớng phát triển bền vững ở Việt Nam giai đoạn 2001 - 2010.........91

3.3. Đánh giá chung về chỉ số phát triển bền vững và một số kiến nghị...............96

3.3.1. Đánh giá chung về chỉ số phát triển bền vững.........................................96

3.3.2. Một số kiến nghị và giải pháp về công tác thống kê phát triển bền vững ở

Việt Nam............................................................................................................98

KẾT LUẬN CHƢƠNG 3........................................................................................102

KẾT LUẬN.............................................................................................................104

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN

QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .........................................................................................106

TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................107

PHỤ LỤC................................................................................................................111

iv

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

Viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt

ESI Environmental Sustainability Index Chỉ số bền vững môi trƣờng

GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm trong nƣớc

HDI Human Development Index Chỉ số phát triển con ngƣời

HFI Human Freedom Index Chỉ số về quyền tự do của

con ngƣời

PCI Provincial Competitiveness Index Chỉ số năng lực cạnh tranh

cấp tỉnh

TFP Total Factor Productivity Năng suất các nhân tố tổng hợp

UNCSD The United Nations Commission on

Sustainable Development

Hội đồng phát triển bền vững

của Liên hợp quốc

UNDP United Nations Development

Programme

Chƣơng trình phát triển Liên

hợp quốc

WCED World Commission on Environment

and Development

Ủy ban Môi trƣờng và Phát triển

Thế giới

v

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1. Từ phát triển đến phát triển bền vững ........................................................9

Bảng 1.2. Hệ thống chỉ tiêu thống kê giám sát và đánh giá phát triển bền vững ở

Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020 ..............................................................................28

Bảng 2.1. Các chỉ tiêu phát triển bền vững thuận .....................................................48

Bảng 2.2. Các chỉ tiêu phát triển bền vững nghịch ...................................................50

Bảng 2.3. Công thức tính chỉ số riêng biệt cho từng chỉ tiêu....................................52

Bảng 2.4. Bảng xác định giá trị tối đa, giá trị tối thiểu cho nhóm chỉ tiêu thuận và

nghịch........................................................................................................................54

Bảng 2.5. Lựa chọn giá trị giới hạn của các chỉ tiêu trong hệ thống chỉ tiêu thống kê

phát triển bền vững....................................................................................................59

Bảng 2.6. Xác định quyền số cho nhóm chỉ tiêu kinh tế...........................................66

Bảng 2.7. Xác định quyền số cho nhóm chỉ tiêu xã hội............................................67

Bảng 2.8. Xác định quyền số cho nhóm chỉ tiêu về tài nguyên và môi trƣờng ........68

Bảng 2.9. Bảng tổng hợp quyền số ứng với từng chỉ tiêu.........................................69

trong hệ thống chỉ tiêu phát triển bền vững ..............................................................69

Bảng 3.1. Số liệu hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững ở Việt Nam giai

đoạn 2001 – 2010 ......................................................................................................75

Bảng 3.2. Giá trị tối thiểu, tối đa của các chỉ tiêu trong tính toán thử nghiệm.........78

Bảng 3.3. Các chỉ số riêng biệt sử dụng trong tính toán chỉ số phát triển bền vững 81

Bảng 3.4. Các chỉ số thành phần giai đoạn 2001 - 2010 tính toán theo công thức

bình quân nhân giản đơn ...........................................................................................83

Bảng 3.5. Xác định quyền số cho nhóm chỉ tiêu về kinh tế......................................84

Bảng 3.6. Xác định quyền số cho nhóm chỉ tiêu về xã hội.......................................85

Bảng 3.7. Các chỉ số thành phần giai đoạn 2001 – 2010 ..........................................86

tính toán theo công thức bình quân nhân gia quyền .................................................86

Bảng 3.8. Chỉ số tổng hợp phát triển bền vững của Việt Nam

giai đoạn 2001 - 2010 theo các cách tính..................................................................87

Bảng 3.9. Chỉ số phát triển bền vững của Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010............91

vi

DANH MỤC SƠ ĐỒ

Sơ đồ 1.1. Các yếu tố của phát triển............................................................................6

Sơ đồ 1.2. Sơ đồ phát triển bền vững của Mohan Munasingle .................................19

Sơ đồ 1.3. Sơ đồ phát triển bền vững ở Việt Nam theo AGENDA-21.....................20

Sơ đồ 2.1. Quy trình tính chỉ số bền vững về môi trƣờng.........................................40

Sơ đồ 2.2. Quy trình tính toán chỉ số tổng hợp phát triển bền vững.........................46

Sơ đồ 3.1. Mô hình báo cáo thống kê theo các cấp.................................................100

vii

DANH MỤC ĐỒ THỊ

Đồ thị 3.1. Chỉ số phát triển bền vững của Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010..........88

tính theo ba phƣơng pháp..........................................................................................88

Đồ thị 3.2. Biến động của từng nhóm chỉ số thành phần

và chỉ số phát triển bền vững tính trực tiếp từ chỉ số riêng biệt................................89

Đồ thị 3.3. Biến động của từng nhóm chỉ số thành phần

và chỉ số phát triển bền vững tính gián tiếp từ chỉ số thành phần.............................89

Đồ thị 3.4. Chỉ số phát triển bền vững của Việt Nam giai đoạn 2001 - 2010...........92

Đồ thị 3.5. Biến động của từng nhóm chỉ số thành phần phát triển bền vững

giai đoạn 2001 - 2010................................................................................................93

Đồ thị 3.6. Biến động của chỉ số thành phần kinh tế ................................................94

và chỉ số thành phần xã hội giai đoạn 2001 - 2010...................................................94

Đồ thị 3.7. Biến động của từng chỉ số riêng biệt trong nhóm chỉ tiêu kinh tế năm

2008 - 2009 ...............................................................................................................95

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Phát triển bền vững, đó không chỉ đơn thuần là quá trình phát triển kinh tế, là

sự gia tăng về quy mô sản lƣợng mà còn là phát triển mang tính bền vững, đảm bảo

sự tiến bộ về cơ cấu kinh tế, xã hội và sự cân bằng của môi trƣờng sinh thái.

Hiện nay, phát triển bền vững là

một trong những nhiệm vụ quan trọng

nhất của các quốc gia trên thế giới,

trong đó có Việt Nam. Trong thời gian

gần đây, vấn đề phát triển bền vững đã

đƣợc nghiên cứu ở nhiều quốc gia,

đƣợc đề cập ở nhiều hội nghị khu vực

và thế giới. Các hội nghị đã trình bày

nhiều nội dung và mục tiêu khác nhau

về phát triển bền vững trong mối quan

hệ với các nhân tố: kinh tế, xã hội, môi trƣờng và thể chế. Theo thời gian, phát triển

bền vững đƣợc thống nhất với ba yếu tố chính, hay ba cực của một mô hình, đó là

phát triển kinh tế, đảm bảo tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trƣờng (mô hình

ba cực của Mohan Munasingle). Đây là một đòi hỏi mang tính tất yếu khách quan,

nội dung phát triển bền vững có tính chất quốc tế rộng lớn.

Để có thể giám sát tình hình phát triển của đất nƣớc, Việt Nam đã xây dựng

hệ thống chỉ tiêu thống kê giám sát và đánh giá phát triển bền vững với những mục

tiêu cụ thể. Tuy nhiên, quy mô của hệ thống chỉ tiêu này quá lớn (30 chỉ tiêu), các

chỉ tiêu lại có những xu hƣớng và mức độ biến động khác nhau. Một số chỉ tiêu phát

triển tốt theo thời gian, bên cạnh đó, một số chỉ tiêu chuyển biến xấu, tác động tiêu

cực tới quá trình phát triển. Nếu chỉ nhìn vào bảng thống kê dãy số thời gian của các

chỉ tiêu này, rất khó để có thể đánh giá và phân tích tổng hợp về xu hƣớng chung

phát triển bền vững. Đã có tổ chức, cá nhân quan tâm, nghiên cứu phƣơng pháp xây

Kinh tế

bền vững

Môi trƣờng

bền vững

Xã hội

bền vững

Phát triển bền vững

2

dựng chỉ số tổng hợp đánh giá phát triển bền vững để có cái nhìn tổng quát về vấn

đề này. Mặc dù vậy, cho đến nay vẫn chƣa có hệ thống đánh giá nào đƣợc đề xuất

cụ thể và áp dụng trên thực tiễn. Từ đó, tác giả thực hiện đề tài nghiên cứu "Nghiên

cứu thống kê phát triển bền vững ở Việt Nam", đề xuất phƣơng pháp tính chỉ số

tổng hợp phát triển bền vững rõ ràng, cụ thể và khả thi. Trên cơ sở này, tác giả sử

dụng dữ liệu sẵn có của Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010 để tính toán thử nghiệm.

Đề tài này sẽ góp phần trả lời cho câu hỏi quản lý “Thực tế phát triển bền vững ở

Việt Nam như thế nào?” và câu hỏi nghiên cứu "Sử dụng phương pháp nào để đánh

giá thực trạng phát triển bền vững ở Việt Nam?".

2. Mục đích nghiên cứu

Mục đích chung của luận án là xây dựng phƣơng pháp tính chỉ số tổng hợp

phát triển bền vững có tính khả thi để có thể áp dụng thực tế, đánh giá thực trạng

phát triển ở Việt Nam. Cụ thể, nghiên cứu sẽ:

- Hệ thống hóa và làm rõ các nội dung liên quan tới phát triển bền vững, hệ

thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững

- Đề xuất phƣơng pháp tính các chỉ số riêng biệt, chỉ số thành phần, chỉ số

tổng hợp đánh giá phát triển bền vững trên cơ sở hệ thống chỉ tiêu đã có ở Việt Nam

- Tính toán thử nghiệm chỉ số tổng hợp phát triển bền vững ở Việt Nam giai

đoạn 2001 – 2010

3. Đối tƣợng, phạm vi và phƣơng pháp nghiên cứu

Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là phát triển bền vững. Luận án sẽ lựa

chọn hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững, xác định nguồn số liệu tƣơng

ứng, xây dựng công thức tính chỉ số tổng hợp và vận dụng tính toán thử nghiệm,

phân tích thực trạng phát triển bền vững.

Phạm vi nghiên cứu: Có nhiều phƣơng pháp thống kê khác nhau đánh giá

phát triển bền vững. Trong luận án này, tác giả đi sâu nghiên cứu quy trình, cách

thức tính chỉ số tổng hợp phát triển bền vững dựa trên hệ thống chỉ tiêu thống kê

sẵn có. Cụ thể:

+ Luận án tổng hợp số liệu, tính toán và phân tích chỉ số tổng hợp phát triển

3

bền vững trên phạm vi lãnh thổ Việt Nam trên cơ sở hệ thống chỉ tiêu thống kê đã

có.

+ Thời gian nghiên cứu: giai đoạn 10 năm, từ 2001 đến 2010, phù hợp với

chiến lƣợc phát triển kinh tế - xã hội 10 năm của Việt nam.

Về phƣơng pháp nghiên cứu, luận án dự kiến sẽ sử dụng một số phƣơng

pháp thống kê sau:

- Phƣơng pháp phân tích tƣ liệu. Đây là một trong các phƣơng pháp thu thập

thông tin trong điều tra xã hội học. Dựa trên các tài liệu đã có về phát triển bền

vững cũng nhƣ cách tính các chỉ số tổng hợp, tác giả đƣa ra cái nhìn tổng quát về

đối tƣợng nghiên cứu, làm cơ sở thực hiện các đánh giá sau này.

- Phƣơng pháp bảng, đồ thị thống kê: tổng hợp và biểu diễn số liệu các chỉ

tiêu thống kê phát triển bền vững theo thời gian.

4. Những đóng góp mới của luận án

Thông qua nghiên cứu của mình, tác giả đã có một số đóng góp tri thức mới

về mặt lý luận và thực tiễn hoạt động thống kê. Cụ thể :

Thứ nhất, đề tài xây dựng phƣơng pháp tính chỉ số tổng hợp đánh giá phát

triển bền vững ở Việt Nam. Trong đó, tác giả phân loại các chỉ tiêu theo đặc điểm

riêng có, sau đó nêu rõ cách thức tính từ chỉ số riêng biệt (xác định rõ các giới hạn

trên, giới hạn dƣới của từng chỉ số và áp dụng đối với từng loại chỉ tiêu), chỉ số

thành phần cho tới chỉ số tổng hợp. Đây sẽ là một đóng góp mới, tích cực về mặt lý

luận cho các nghiên cứu đánh giá phát triển bền vững ở Việt Nam trong quá trình

phát triển tiếp theo.

Thứ hai, về mặt thực tiễn, đề tài đƣa ra các phân tích, đánh giá thử nghiệm

tính bền vững trong phát triển của Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010. Tác giả sử

dụng số liệu thực tế đã có của Việt Nam và áp dụng công thức tính chỉ số tổng hợp

vừa đề xuất để tính toán thử nghiệm, phân tích thực trạng phát triển bền vững của

Việt Nam trong 10 năm qua.

Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ giúp các cơ quan quản lý Nhà nƣớc đƣa ra

phƣơng pháp thống nhất để tổng hợp, đánh giá và so sánh tính bền vững trong quá

4

trình phát triển của đất nƣớc. Ngoài ra, đề tài cũng mở ra hai hƣớng nghiên cứu tiếp

theo: về xây dựng hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững cho các tỉnh thành,

tính toán và đánh giá trình độ phát triển của mỗi địa phƣơng; và về việc hoàn thiện

hơn nữa hệ thống chỉ tiêu thống kê phát triển bền vững đã có cũng nhƣ phƣơng

pháp tính chỉ số tổng hợp để có thể đánh giá thực trạng phát triển trong giai đoạn

mƣời năm tới.

5. Kết cấu của luận án

Sau phần mở đầu, đề cập đến sự cần thiết, mục tiêu, đối tƣợng và phạm vi

nghiên cứu, đề tài giới thiệu tổng quan nghiên cứu. Phần nội dung chính đƣợc chia

làm 3 phần:

 Chƣơng 1: Một số vấn đề lý luận chung về phát triển bền vững

 Chƣơng 2: Xây dựng phƣơng pháp tính chỉ số tổng hợp đánh giá phát

triển bền vững ở Việt Nam

 Chƣơng 3: Tính toán thử nghiệm và phân tích biến động chỉ số tổng

hợp phát triển bền vững ở Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010