Nghiên cứu sức khoẻ tâm thần của người Việt Nam trong thời kỳ chuyến sang cơ chế kinh tế thị trường và xây dựng các giải pháp can thiệp

Bé y tÕ bé khoa häc vµ c«ng nghÖ

B¸o c¸o tæng kÕt

®Ò tµI nghiªn cøu khoa häc cÊp nhµ n−íc

M· sè KC 10 - 16

Nghiªn cøu søc khoÎ t©m thÇn

cña ng−êi viÖt nam

trong thêi kú chuyÓn sang c¬ chÕ

kinh tÕ thÞ tr−êng vµ x©y dùng

c¸c gi¶I ph¸p can thiÖp

Chñ nhiÖm ®Ò tµI

PGS.TS. TrÇn ViÕt NghÞ

C¬ quan chñ tr×

viÖn søc khoÎ t©m thÇn - bÖnh viÖn b¹ch mai

6497

05/9/2007

Hµ néi – 2005

C¬ quan qu¶n lý ®Ò tµI

bé khoa häc c«ng nghÖ

C¬ quan chñ tr× ®Ò tµI

viÖn søc khoÎ t©m thÇn

C¬ quan phèi hîp nghiªn cøu

viÖn chiÕn l−îc vµ chÝnh s¸ch y tÕ

ViÖn y häc lao ®éng vµ vÖ sinh m«i tr−êng

bÖnh viÖn b¹ch mai

Thêi gian thùc hiÖn : 10/2001 – 4/2005

Kinh phÝ ®−îc phª duyÖt : 1.500.000.000 ®ång

Kinh phÝ ®−îc cÊp thùc tÕ : 1.500.000.000 ®ång

Ban chñ nhiÖm ®Ò tµi

1. PGS.TS. TrÇn ViÕt NghÞ Chñ nhiÖm

2. PGS.TS. NguyÔn ViÕt Thiªm Phã chñ nhiÖm

Ban th− ký vµ c¸c thµnh viªn tham gia chÝnh

TS. L∙ ThÞ B−ëi Th− ký

PGS. TS. NguyÔn B¹ch Ngäc Th− ký

TS. TrÇn ThÞ B×nh An Thµnh viªn

ThS. TrÇn Thanh Hµ Thµnh viªn

ThS. §inh §¨ng HoÌ Thµnh viªn

ThS. NguyÔn H÷u ChiÕn Thµnh viªn

CN. §Æng ViÕt L−¬ng Thµnh viªn

Lêi c¶m ¬n

Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n Bé KH vµ CN, ch−¬ng tr×nh KC 10 ®· cho phÐp

chóng t«i ®−îc tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi KC10-16.

Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n: Ban gi¸m ®èc bÖnh viÖn B¹ch Mai vµ c¸c phßng ban

cña bÖnh viÖn. Ban gi¸m hiÖu, bé m«n T©m thÇn tr−êng ®¹i häc Y Hµ Néi. Ban l·nh ®¹o

viÖn søc kháe t©m thÇn, viÖn chiÕn l−îc vµ chÝnh s¸ch y tÕ, viÖn Y häc lao ®éng vµ vÖ

sinh m«i tr−êng ®· t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì chóng t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi nµy.

Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n.

1. Ban l·nh ®¹o c«ng ty Gang thÐp Th¸i Nguyªn. Ban l·nh ®¹o, ban y tÕ, Nhµ m¸y

luyÖn gang, luyÖn cèc, luyÖn c¸n thÐp Gia Sµng Th¸i Nguyªn

2. Ban gi¸m ®èc Nhµ m¸y thñy ®iÖn Hßa B×nh

3. Ban l·nh ®¹o Bé t− lÖnh L¨ng B¸c

4. Ban gi¸m ®èc tæng c«ng ty vËn t¶i Hµ Néi vµ Ban gi¸m ®èc c¸c xÝ nghiÖp xe buýt

: Thñ §«, Th¨ng Long, 10 th¸ng 10, Hµ Néi

5. Côc hµng kh«ng d©n dông ViÖt Nam.Trung t©m qu¶n lÝ bay ViÖt Nam, côm c¶ng

hµng kh«ng phÝa Nam, côm c¶ng hµng kh«ng phÝa B¾c. Trung t©m y tÕ hµng

kh«ng ViÖt Nam

6. Trung t©m y tÕ dù phßng ®−êng s¾t, c¸c xÝ nghiÖp ®Çu m¸y xe löa: Hµ Néi Sµi

Gßn, Vinh, Hµ Lµo.

7. Ban gi¸m ®èc BÖnh viÖn t©m thÇn TW I , TW II, Hµ Néi

8. Ban gi¸m ®èc bÖnh viÖn chèng lao Ph¹m Ngäc Th¹ch. BÖnh viÖn lao vµ c¸c bÖnh

phæi(K74), viÖn chèng lao Trung ¦¬ng.

9. Ban gi¸m ®èc c«ng ty xuÊt nhËp khÈu thñy s¶n II, Qu¶ng Ninh, Ban gi¸m ®èc

c«ng ty xuÊt nhËp khÈu thuû s¶n Minh Phó Cµ Mau

10.Ban gi¸m ®èc c«ng ty da giµy Hµ Néi(Hanshoes), së y tÕ §ång Nai, c«ng ty giµy

TAEKWANG Biªn Hßa §ång Nai

11.Tæng c«ng ty dÖt may ViÖt Nam. BÖnh viÖn dÖt may ViÖt Nam. C«ng ty dÖt may

minh khai,c«ng ty may Lª Trùc, ViÖt TiÕn

Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n toµn thÓ c¸n bé c«ng nh©n viªn cña c¸c ngµnh, c¸c

c¬ së, n¬i chóng t«i ®Õn nghiªn cøu ®· t¹o mäi ®iÒu kiÖn, ®· hîp t¸c cïng chóng t«i

hoµn thµnh tèt qu¸ tr×nh nghiªn cøu. §· ®−a ra ®−îc nh÷ng ®Ò xuÊt hîp lý, hoµn chØnh

®Ó b¶o vÖ vµ ch¨m sãc tèt søc khoÎ ng−êi lao ®éng nh»m môc tiªu cuèi cïng n©ng cao

n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng thóc ®Èy sù ph¸t triÓn ®¸p øng ®−îc nÒn c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn

®¹i ho¸ ®Êt n−íc. Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c Gi¸o S−, Phã gi¸o s− ,TiÕn sÜ,

B¸c sÜ, c¸c nhµ nghiªn cøu, nh©n viªn y tÕ, c¸c c¬ së céng t¸c, ®· kh«ng tiÕc søc m×nh

lµm viÖc cïng chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu thµnh c«ng ®Ò tµi nµy.

S¶n phÈm cña ®Ò tµi

1. LuËn v¨n th¹c sü cña b¸c sü TrÇn Nh− Minh H»ng - Chuyªn ngµnh

t©m thÇn.

• Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm dÞch tÔ l©m sµng rèi lo¹n lo ©u cña c«ng

nh©n may ë c«ng ty may Lª Trùc vµ Minh Khai – TP Hµ Néi.

• B¶o vÖ t¹i §¹i häc Y Hµ Néi.

2. Mét luËn ¸n tiÕn sü cña Th.s §Æng Huy Hoµng – Chuyªn ngµnh Y

tÕ c«ng céng:

• Nghiªn cøu nguy c¬ c¨ng th¼ng nghÒ nghiÖp ¶nh h−ëng tíi mét

sè biÓu hiÖn SKTT cña ng−êi lao ®éng trong ngµnh dÖt may.

• ChuÈn bÞ b¶o vÖ.

3. Mét b¸o c¸o t¹i héi nghÞ khoa häc cña tr−êng §¹i häc Y Hµ Néi

2004.

4. §· c«ng bè 6 c«ng tr×nh trªn t¹p chÝ §¹i häc Y Hµ Néi vµ Chuyªn

®Ò t©m thÇn häc quèc gia.

5. Hai tµi liÖu gi¸o dôc søc khoÎ t©m thÇn:

• Søc khoÎ t©m thÇn cho nh©n viªn y tÕ phôc vô bÖnh nh©n t©m

thÇn.

• Søc khoÎ t©m thÇn cho c«ng nh©n c«ng ty gang thÐp Th¸i

Nguyªn.

Môc lôc

Trang

§Æt vÊn ®Ò 1

Ch−¬ng 1. Tæng quan 3

1.1. Stress vµ søc khoÎ t©m thÇn 3

1.2. §iÒu kiÖn lao ®éng vµ stress nghÒ nghiÖp 13

1.1.1. §iÒu kiÖn lao ®éng 13

1.1.2. Stress nghÒ nghiÖp 15

1.1.3. C¸c chØ sè ®¸nh gi¸ Stress nghÒ nghiÖp 17

1.1.4. Stress nghÒ nghiÖp vµ søc khoÎ t©m thÇn- g¸nh nÆng kh«ng x¸c

®Þnh vµ dÊu mÆt

23

1.3. Dù phßng vµ can thiÖp nh»m c¶i thiÖn søc khoÎ t©m thÇn 23

1.4. §Þnh h−íng chiÕn l−îc vµ chÝnh s¸ch vÒ SKTT 24

1.4.1. Tæ chøc y tÕ thÕ giíi vµ chiÕn l−îc SKTT 24

1.4.2. ChiÕn l−îc SKTT cña khu vùc T©y Th¸i b×nh D−¬ng 26

Ch−¬ng 2. §èi t−îng vµ Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 27

2.1. §èi t−îng nghiªn cøu 27

2.1.1. Chän ngµnh 27

2.1.2. Chän ®Þa ®iÓm nghiªn cøu 27

2.1.3. Chän cì mÉu 27

2.1.4. Tiªu chuÈn chän ®èi t−îng 28

2.1.5. Tiªu chuÈn lo¹i trõ 28

2.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 28

2.2.1. ThiÕt kÕ nghiªn cøu 28

2.2.2. §iÒu tra pháng vÊn 28

2.2.3. Nghiªn cøu tr¹ng th¸i chøc n¨ng c¬ thÓ 29

2.2.4. X¸c ®Þnh c¸c rèi lo¹n liªn quan søc khoÎ t©m thÇn 30

2.2.5. Nghiªn cøu can thiÖp 35

2.2.6 Qui tr×nh nghiªn cøu 35

2.2.7 Nghiªn cøu viªn 36

2.2.8. Ph−¬ng ph¸p h¹n chÕ sai sè 36

2.3. Xö lý sè liÖu 36

2.4. §¹o ®øc trong nghiªn cøu 37

38

Ch−¬ng 3. KÕt qu¶ nghiªn cøu

3.1. §Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ qu¸ tr×nh lao ®éng cña c¸c

ngµnh nghÒ

38

3.1.1. C¬ khÝ luyÖn kim 38

3.1.2. May mÆc 38

3.1.3. ChÕ biÕn thuû s¶n 39

3.1.4. Giµy da 40

3.1.5. L¸i tµu ho¶ 40

3.1.6. L¸i xe buýt 41

3.1.7. VËn hµnh c«ng tr×nh 41

3.1.8. KiÓm so¸t kh«ng l−u 42

3.1.9. Chuyªn ngµnh t©m thÇn 43

3.1.10. Chuyªn ngµnh lao & phæi 44

3.2. Tr¹ng th¸i chøc n¨ng cña ng−êi lao ®éng 44

3.2.1. C¬ khÝ luyÖn kim 44

3.2.2. May mÆc 49

3.2.3. ChÕ biÕn thuû s¶n 54

3.2.4. Giµy da 59

3.2.5. L¸i tµu ho¶ 64

3.2.6. L¸i xe buýt 68

3.2.7. VËn hµnh c«ng tr×nh 73

3.2.8. KiÓm so¸t kh«ng l−u 77

3.2.9. Chuyªn ngµnh t©m thÇn 82

3.2.10. Chuyªn ngµnh lao & phæi 88

3.2.11. §¸nh gi¸ chung vÒ ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ tr¹ng th¸i chøc

n¨ng cña ng−êi lao ®éng trong c¸c ngµnh nghÒ

92

3.3. Rèi lo¹n t©m thÇn ë ng−êi lao ®éng 99

3.3.1. C¬ khÝ luyÖn kim 99

3.3.2. May mÆc 102

3.3.3. ChÕ biÕn thuû s¶n 106

3.3.4. Giµy da 110

3.3.5. L¸i tµu ho¶ 113

3.3.6. L¸i xe buýt 116

3.3.7. VËn hµnh c«ng tr×nh 119

3.3.8. KiÓm so¸t kh«ng l−u 123

3.3.9. Chuyªn ngµnh t©m thÇn 125

3.3.10. Chuyªn ngµnh lao & phæi 129

3.3.11. Tæng hîp c¸c kÕt qu¶ kh¸m l©m sµng 132

3.4. Gi¶i ph¸p can thiÖp 145

3.4.1. X©y d−ng gi¶i ph¸p can thiÖp 145

3.4.2. §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ can thiÖp thö 148

Ch−¬ng 4. Bµn luËn 160

4.1. Nh÷ng yÕu tè kh«ng thuËn lîi/nguy c¬ do ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ

®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh lao ®éng

160

4.1.1. C¬ khÝ luyÖn kim 160

4.1.2. May mÆc 161

4.1.3. ChÕ biÕn h¶i s¶n 162

4.1.4. GiÇy da 163

4.1.5. L¸i tµu ho¶ 165

4.1.6. L¸i xe buýt 167

4.1.7. VËn hµnh c«ng tr×nh 169

4.1.8. KiÓm so¸t kh«ng l−u 171

4.1.9. Chuyªn ngµnh t©m thÇn 173

4.1.10. Chuyªn ngµnh lao & phæi 175

4.2. Møc ®é c¨ng th¼ng tr¹ng th¸i chøc n¨ng cña ng−êi lao ®éng 177

4.3. KÕt qu¶ kh¸m l©m sµng 184

4.3..1. VÒ tû lÖ c¸c rèi lo¹n t©m thÇn trong c¸c quÇn thÓ nghiªn cøu 184

4.3.2. VÒ tû lÖ lao ®éng nam vµ n÷ m¾c c¸c RLTT 186

4.3.3. VÒ ph©n bè c¸c RLTT theo tuæi 187

4.3.4. VÒ ph©n bè c¸c RLTT theo tr×nh ®é v¨n ho¸ 187

4.3.5. VÒ c¸c RLTT vµ th©m niªn c«ng t¸c 187

4.3.6. VÒ ph©n bè c¸c lo¹i RLTt 188

4.3.7. VÒ c¸c bÖnh c¬ thÓ ë ng−êi cã RLTT 188

4.3.8. C¸c yÕu tè nghÒ nghiÖp, gia ®×nh vµ x· héi 190

4.3.9. VÒ ®Æc ®iÓm l©m sµng chung c¸c RLTT 191

4.3.10. VÒ t×nh h×nh nghiÖn r−îu vµ hót thuèc l¸ 192

4.4. HiÖu qu¶ b−íc ®Çu cña viÖc ¸p dông thö nghiÖm gi¶i ph¸p can

thiÖp

192

4.4.1. C¸ch lùa chän gi¶i ph¸p can thiÖp 192

4.4.2. C¸c triÖu chøn

g l©m sµn

g sau can thiÖ

p 193

KÕt luËn 198

KhuyÕn nghÞ 201

Tµi liÖu tham kh¶o 202

Phô lôc

B¶ng ch÷ viÕt t¾t

CBNV C¸n bé nh©n viªn NT Néi tiÕt

CBTS ChÕ biÕn thuû s¶n PGC Phã giao c¶m

CFF TÇn sè nhÊp nh¸y tíi

h¹n

RL§KNT Rèi lo¹n ®iÒu khiÓn nhÞp

tim

CKLK C¬ khÝ luyÖn kim RLDT Rèi lo¹n dÉn truyÒn

CN C«ng nh©n RLGN Rèi lo¹n giÊc ngñ

CNLP Chuyªn ngµnh Lao &

Phæi

RLTT Rèi lo¹n t©m thÇn

CNTT Chuyªn ngµnh t©m

thÇn

SCNN Sang chÊn nghÒ nghiÖp

CSCT ChØ sè c¨ng th¼ng SCTT Sang chÊn t©m thÇn

CSCY ChØ sè chó ý SN Suy nh−îc

CSTKTHNT ChØ sè thèng kª to¸n

häc nhÞp tim

TB Trung b×nh

D-C-X Da, c¬, x−¬ng TC TrÇm c¶m

GC Giao c¶m TCVSCP Tiªu chuÈn vÖ sinh cho

phÐp

§KL§ §iÒu kiÖn lao ®éng TD Theo dâi

§T§ §iÖn t©m ®å TGPX Thêi gian ph¶n x¹

§V§K §¬n vÞ ®iÒu kiÖn TH Tiªu ho¸

GD GiÇy da THA T¨ng huyÕt ¸p

HA HuyÕt ¸p TKT¦ ThÇn kinh trung −¬ng

HH H« hÊp TKTHNT Thèng kª to¸n häc nhÞp

tim

KSKL KiÓm soat kh«ng l−u TKTL ThÇn kinh t©mlý

L§ Lao ®éng TKTV ThÇn kinh thùc vËt

LA Lo ©u TM Tim m¹ch

LTH L¸i tµu ho¶ TMCBCT ThiÕu m¸u côc bé c¬

tim

LXB L¸i xe buýt TN TiÕt niÖu

MM May mÆc TPHCM Thµnh phè Hå ChÝ Minh

MTL§ M«i tr−êng lao ®éng VTL§ VÞ trÝ lao ®éng

NLK NghÒ luyÖn kim

1

§Æt vÊn ®Ò

Ngµy nay chóng ta ®ang sèng trong thÕ giíi biÕn ®æi nhanh chãng, ë

nh÷ng n¬i yªn b×nh nhÊt trªn hµnh tinh, con ng−êi còng ph¶i ®èi mÆt víi thiªn

tai, víi toµn cÇu ho¸, víi ph¸t triÓn ®« thÞ nhanh chãng, sù huû ho¹i m«i

tr−êng... Trong ®ã cã nhiÒu yÕu tè liªn quan ®Õn lao ®éng mµ con ng−êi ph¶i

®èi mÆt nh− c«ng nghÖ míi , nh÷ng kü thuËt øng dông c«ng nghÖ th«ng tin

míi, sù ®« thÞ ho¸ vµ ph¸t triÓn kinh tÕ nhanh chãng, sù lo l¾ng vÒ t−¬ng lai,

stress do nguy c¬ thÊt nghiÖp, mÊt an toµn vµ sù nghÌo nµn.

T×nh tr¹ng trªn ®· lµm cho kho¶ng 300 – 400 triÖu ng−êi trªn thÕ giíi

®ang bÞ c¸c rèi lo¹n vÒ thÇn kinh - t©m lý, kÓ c¶ c¸c rèi lo¹n hµnh vi vµ thùc

thÓ. Rèi lo¹n t©m thÇn chiÕm 12% g¸nh nÆng bÖnh tËt trong n¨m 1998, trong

®ã ë c¸c n−íc ph¸t triÓn lµ 23%, ë c¸c n−íc thu nhËp trung b×nh lµ 11% [106].

ViÖn søc khoÎ vµ an toµn NghÒ nghiÖp Quèc gia Hoa kú b¸o c¸o

nh÷ng rèi lo¹n t©m thÇn liªn quan ®Õn nghÒ nghiÖp ngµy cµng t¨ng vµ lµ

nguyªn nh©n chÝnh cña hiÖn t−îng gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng ë c«ng nh©n. ë

Canada, mét kh¶o s¸t trong vßng 15 n¨m cho thÊy kho¶ng 1/3 sè c«ng nh©n

cã rèi lo¹n lo ©u vµ h¬n 60% ng−êi d©n Canada cho r»ng trong qu¸ khø Ýt nhÊt

cã mét giai ®o¹n hä tõng cã biÓu hiÖn rèi lo¹n lo ©u liªn quan ®Õn viÖc lµm

[83]. ë ch©u ¸, theo nghiªn cøu cña Tashaki, tû lÖ c«ng nh©n nhËt b¶n v¾ng

mÆt dµi ngµy do rèi lo¹n t©m thÇn lµ 21% so víi tæng sè ngµy nghØ do tÊt c¶

c¸c bÖnh lý kh¸c [94].

ë n−íc ta, viÖc chuyÓn ®æi tõ qu¶n lý kinh tÕ bao cÊp sang h¹ch to¸n

kinh doanh tõ n¨m 1986 ®· lµ nh÷ng thay ®æi rÊt lín trong x· héi. §iÒu nµy

kh«ng dÔ dµng ®Æc biÖt ®èi víi nh÷ng ®èi t−îng ®· bÞ ¶nh h−ëng qu¸ s©u nÆng

cña c¬ chÕ xin cho cña thêi kú bao cÊp. Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc cña nÒn

kinh tÕ thÞ tr−êng, ®· ph¸t sinh nh÷ng mÆt tiªu cùc, ®«i khi g©y trë ng¹i t−ëng

chõng khã v−ît qua ®èi víi nhiÒu ®èi t−îng. Nh÷ng khã kh¨n chång chÊt, sù

b−¬n tr¶i trong nÒn kinh tÕ më thÞ tr−êng, sù thÊt b¹i, sù hÉng hôt… ®ã lµ

nh÷ng yÕu tè g©y sang chÊn ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ, ®Æc biÖt lµ søc khoÎ t©m

2

thÇn cña mäi tÇng líp x· héi. Trong bèi c¶nh trªn, ngµy cµng cã nhiÒu nghiªn

cøu tû lÖ nh÷ng ng−êi m¾c c¸c chøng bÖnh lo ©u, trÇm c¶m, vµ c¸c rèi lo¹n

liªn quan ®Õn stress, rèi lo¹n giÊc ngñ, c¸c triÖu chøng chøc n¨ng do stress.

MÆc dï vËy, nh÷ng nghiªn cøu mèi liªn quan c¨ng th¼ng cña stress nghÒ

nghiÖp vµ søc khoÎ t©m thÇn cña ng−êi lao ®«ng viÖt nam hÇu nh− ch−a ®−îc

®Ò cËp ®Õn. ChØ cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ møc ®é c¨ng th¼ng nghÒ

nghiÖp th«ng qu© nghiªn cøu tr¹ng th¸i chøc n¨ng cña c¸c hÖ tim m¹ch, thÇn

kinh, vµ søc khoÎ t©m thÇn ng−êi lao ®éng ë mét vµi ngµnh nghÒ víi sè l−îng

®èi t−îng nghiªn cøu ch−a nhiÒu. Khi cuéc sèng c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i

ho¸ ®Êt n−íc Ýt nhiÒu ®· lµm thay ®æi c¬ cÊu vµ tÝnh chÊt cña nhiÒu ngµnh

nghÒ, ng−êi lao ®éng ViÖt nam ph¶i lµm quen vµ thÝch nghi víi nhiÒu ®iÒu

kiÖn míi kh¸c nhau vÒ m«i tr−êng, ph−¬ng ph¸p qu¶n lý lao ®éng, ®Æc ®iÓm

cña qu¸ tr×nh c«ng nghÖ… §· xuÊt hiÖn nhiÒu yÕu tè stress míi.

§Ó b¶o vÖ søc khoÎ ng−êi lao ®éng nãi chung, ®Æc biÖt lµ søc khoÎ t©m

thÇn, viÖc nghiªn cøu stress nghÒ nghiÖp vµ c¸c yÕu tè nguy c¬ ¶nh h−ëng tíi

søc khoÎ t©m thÇn cña ng−êi lao ®éng cã ý nghÜa thiÕt thùc trong sù nghiÖp

ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n−íc, ®Ò tµi “ nghiªn cøu søc khoÎ t©m thÇn cña ng−êi

viÖt nam trong thêi kú chuyÓn sang c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng vµ x©y dùng

gi¶i ph¸p can thiÖp” ®−îc thùc hiÖn nh»m:

Môc ®Ých chung:

nghiªn cøu x¸c ®Þnh c¸c yÕu tè nguy c¬ ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ t©m

thÇn vµ x©y dùng c¸c gi¶i ph¸p can thiÖp.

môc tiªu cô thÓ :

1. §¸nh gi¸ thùc tr¹ng søc khoÎ t©m thÇn cña nh÷ng ng−êi lao ®éng

trong 10 ngµnh nghÒ lao ®éng ®Æc biÖt.

2. X¸c ®Þnh c¸c yÕu tè nguy c¬ do ®iÒu kiÖn lao ®éng ¶nh h−ëng ®Õn

søc khoÎ t©m thÇn.

3. X©y dùng c¸c gi¶i ph¸p can thiÖp (can thiÖp thö cho hai ngµnh nghÒ)

3

Ch−¬ng 1

Tæng quan

1.1. Stress vµ søc khoÎ t©m thÇn

1.1.1. Kh¸i niÖm vÒ stress

Theo ®Þnh nghÜa cña Tæ chøc y tÕ thÕ giíi (TCYTTG), søc khoÎ t©m thÇn lµ "

Mét cuéc sèng thËt sù tho¶i m¸i, ®¹t ®−îc niÒm tin vµo gi¸ trÞ b¶n th©n, vµo phÈm

gi¸ vµ gi¸ trÞ cña ng−êi kh¸c; cã kh¶ n¨ng øng xö b»ng c¶m xóc, hµnh vi hîp lý

tr−íc mäi t×nh huèng, kh¶ n¨ng t¹o dùng , duy tr× vµ ph¸t triÓn tho¶ ®¸ng c¸c mèi

quan hÖ vµ kh¶ n¨ng tù hµn g¾n ®Ó duy tr× c©n b»ng sau c¸c sang chÊn t©m lý hoÆc

stress."[108].

Nh− vËy, theo ®Þnh nghÜa nµy, vÊn ®Ò c¬ b¶n cña søc khoÎ t©m thÇn lµ stress;

mäi niÒm tin, kh¶ n¨ng øng xö hîp lý, t¹o dùng hay duy tr× c¸c mèi quan hÖ hoÆc

c©n b»ng sau stress ®Òu lµ ®Ó thÝch nghi, ®Ó chèng ®ì ®Ó ®èi phã víi stress, ®Ó cã

®−îc mét cuéc sèng tho¶i m¸i. VËy Stress lµ g×?

ThuËt ng÷ "stress" ®−îc Robert Mannyng (Anh) sö dông vµo n¨m 1303.

Ban ®Çu, thuËt ng÷ nµy liªn quan nhiÒu ®Õn kü thuËt víi ý nghÜa lµ søc Ðp hoÆc søc

c¨ng vËt lý. §Õn thÕ kû XVII, thuËt ng÷ "stress" ®−îc c¸c lÜnh vùc kh¸c sö dông

víi ý nghÜa kh¸i qu¸t h¬n "sù c¨ng th¼ng hay bÊt lîi". Tõ ®Çu thÕ kû XX, stress

®−îc sö dông trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nh− sinh lý häc, t©m lý häc (Tom Cox,

1979).

Trong sinh lý häc, stress ®−îc Cannon Walter (1914) - nhµ sinh lý häc næi

tiÕng cña §¹i häc Harvard, gäi lµ stress c¶m xóc khi chøng minh ®−îc r»ng, tiªm

Adrenaline cho ®éng vËt còng g©y ra ph¶n øng sinh lý (bµi tiÕt hormon tuû th−îng

thËn) vµ hµnh vi (tÊn c«ng hay bá ch¹y) t−¬ng tù ph¶n øng cña c¬ thÓ tr−íc nh÷ng

t×nh huèng "gay cÊn" [94].

Vµo n¨m 1936, Selye H. ®· ®Ò cËp ®Õn thuËt ng÷ "stress" trong c¸c c«ng tr×nh

nghiªn cøu cña m×nh th«ng qua m« t¶ hµng lo¹t ph¶n øng kh«ng ®Æc hiÖu tr−íc

nh÷ng t¸c nh©n ho¸ häc hay vËt lý. Nh÷ng ph¶n øng nµy cã liªn quan ®Õn hiÖn

t−îng t¨ng tiÕt Glucocorticosteroid cña vá th−îng thËn .

Trong y häc, stress ®−îc xem nh− lµ nh÷ng ph¶n øng t©m lý vµ sinh lý cña

c¸ thÓ tr−íc nh÷ng t¸c nh©n cã h¹i vµ lu«n cã mèi liªn quan gi÷a stress víi bÖnh

tËt. Theo Selye H., stress lµ ph¶n øng sinh häc kh«ng ®Æc hiÖu cña c¬ thÓ tr−íc

nh÷ng t×nh huèng c¨ng th¼ng. §ã lµ nh÷ng ph¶n øng nh»m kh«i phôc tr¹ng th¸i

c©n b»ng néi m«i, kh¾c phôc ®−îc c¸c t×nh huèng bÊt lîi ®Ó ®¶m b¶o duy tr× vµ

thÝch nghi tho¶ ®¸ng cña c¬ thÓ tr−íc nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng lu«n lu«n biÕn ®æi. Khi

mét ng−êi mÊt kh¶ n¨ng thÝch nghi th× stress cã thÓ ph¸t huy t¸c dông vµ ng−êi ®ã

m¾c bÖnh. V× vËy, Selye H. gäi ®ã lµ nh÷ng ph¶n øng thÝch nghi. Selye ®· x¸c ®Þnh

®−îc hËu qu¶ y häc cña stress lªn hÖ thèng miÔn dÞch, hÖ thèng d¹ dÇy, ruét vµ c¸c

tuyÕn th−îng thËn. Ng−êi ta còng x¸c ®Þnh ®−îc c¸c qu¸ tr×nh t©m lý vµ nhËn thøc

tham gia vµo c¸c ph¶n øng stress [88].

Ferreri M. coi stress nh− lµ ®¸p øng tr−íc mét yªu cÇu. Trong c¸c ®iÒu kiÖn

th«ng th−êng, Stress lµ mét ®¸p øng thÝch nghi b×nh th−êng vÒ mÆt t©m lý, sinh

häc vµ hµnh vi, stress ®Æt c¬ thÓ vµo mét m« h×nh hµi hoµ víi m«i tr−êng xung

quanh. Trong stress b×nh th−êng, sù ®¸p øng lµ thÝch hîp vµ gióp cho c¬ thÓ cã

4

®−îc nh÷ng ®¸p øng ®óng nh»m t¹o ra mét c©n b»ng míi sau khi chÞu t¸c ®éng tõ

bªn ngoµi. Trong stress bÖnh lý, kh¶ n¨ng ®¸p øng cña c¸ thÓ tá ra kh«ng ®Çy ®ñ

hay kh«ng thÝch hîp, kh«ng thÓ t¹o ra ngay mét thÕ c©n b»ng míi. V× vËy, rèi lo¹n

chøc n¨ng Ýt nhiÒu trÇm träng, biÓu hiÖn b»ng c¸c triÖu chøng t©m thÇn, c¬ thÓ

còng nh− hµnh vi, ®−a ®Õn nh÷ng rèi lo¹n t¹m thêi hay kÐo dµi [14].

Trong t©m thÇn häc, cã thÓ coi stress lµ tÊt c¶ nh÷ng sù viÖc, hoµn c¶nh

trong c¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t x· héi, trong mèi liªn quan phøc t¹p gi÷a ng−êi vµ

ng−êi t¸c ®éng vµo t©m thÇn g©y nªn nh÷ng c¶m xóc m¹nh, phÇn lín lµ tiªu cùc

nh− sî h·i, lo l¾ng, buån rÇu, tøc giËn, ghen tu«ng, thÊt väng...

Chñ ®Ò stress ®· trë thµnh ®èi t−îng th−êng gÆp trong c¸c c©u chuyÖn hµng

ngµy. Mäi ng−êi th−êng nghe c¸c b¹n bÌ ®ång nghiÖp, c¸c thµnh viªn trong gia

®×nh vµ ngay c¶ b¶n th©n cña mçi ng−êi, nãi vÒ nh÷ng khã kh¨n ph¶i xoay së víi

stress trong cuéc sèng hµng ngµy.

Stress nãi chung vµ stress nghÒ nghiÖp nãi riªng rÊt phæ biÕn. Theo Lyle H.

Miller (1997), cã 43% sè ng−êi tr−ëng thµnh bÞ ¶nh h−ëng søc kháe do stress, 75 -

90,0% sè ng−êi ®Õn kh¸m néi khoa lµ nh÷ng bÖnh nhÑ hoÆc nh÷ng phµn nµn liªn

quan stress. Stress g¾n liÒn víi 6 nguyªn nh©n g©y tö vong: bÖnh tim, ung th−, c¸c

bÖnh phæi, tai n¹n. x¬ gan vµ tù s¸t [78].

1.1.1.1. C¸c khÝa c¹nh cña Stress

Kh¸i niÖm chung vÒ stress bao gåm hai khÝa c¹nh

• T×nh huèng stress chØ c¸c t¸c nh©n x©m ph¹m hay kÝch thÝch g©y ra (stressor),lµ

nh÷ng t¸c nh©n vËt lý, ho¸ häc, t©m lý x· héi, gia ®×nh, nghÒ nghiÖp.

• §¸p øng stress ®Ó chØ tr¹ng th¸i ph¶n øng víi stress (reaction) lµ ph¶n øng sinh

lý vµ ph¶n øng t©m lý kh«ng ®Æc hiÖu.

1.1.1.2. C¸c lo¹i stress

C¸c t¸c gi¶ Miller L.H. vµ Smith A.D. ®· ®−a ra mét c¸ch ph©n lo¹i stress

mµ chóng t«i nhËn thÊy lµ hîp lý, c¸c t¸c gi¶ cho r»ng: ViÖc kiÒm chÕ stress cã thÓ

lµ phøc t¹p vµ lÉn lén bëi v× cã c¸c lo¹i stress kh¸c nhau- stress cÊp, stress cÊp tõng

®ît vµ stress m·n, mçi lo¹i cã nh÷ng ®Æc tÝnh, c¸c triÖu chøng, thêi gian kÐo dµi,

vµ c¸c tiÕp cËn ®iÒu trÞ riªng cña m×nh [78] .

Stress cÊp

Stress cÊp lµ d¹ng phæ biÕn nhÊt cña stress. Nã b¾t ®Çu tõ nh÷ng yªu cÇu vµ ¸p

lùc cña qu¸ khø, hiÖn t¹i vµ c¸c yªu cÇu, ¸p lùc ®· ®−îc dù ®o¸n tr−íc cña t−¬ng

lai gÇn. Stress cÊp víi møc ®é nhá g©y xóc ®éng vµ kÝch thÝch, nh−ng nÕu qu¸

nhiÒu sÏ g©y kiÖt søc. Nh÷ng stress ng¾n vµ qu¸ møc cã thÓ dÉn ®Õn c¸c khã chÞu

vÒ t©m lý, c¨ng th¼ng ®Çu ãc, ®au d¹ dÇy vµ c¸c triÖu chøng kh¸c.

HÇu hÕt mäi ng−êi ®Òu nhËn ra c¸c triÖu chøng stress cÊp. §ã lµ nh÷ng thÊt

b¹i ®· qua trong cuéc ®êi hä nh−: tai n¹n « t«, mÊt mét hîp ®ång quan träng, ranh

giíi gi÷a c¸i sèng vµ c¸i chÕt mµ hä ®· v−ît qua, nh÷ng vÊn ®Ò cña con c¸i hä ë

tr−êng häc..v.v.

Bëi v× xuÊt hiÖn ng¾n, stress cÊp kh«ng ®ñ thêi gian ®Ó g©y t¸c h¹i nÆng.

C¸c triÖu chøng phæ biÕn nhÊt lµ:

5

• C¸c khã chÞu vÒ c¶m xóc- mét sè kÕt hîp víi giËn gi÷ hoÆc kÝch thÝch,

lo ©u vµ trÇm c¶m;

• C¸c vÊn ®Ò c¬ b¾p gåm c¨ng th¼ng ®Çu ãc, ®au l−ng, ®au quai hµm, vµ

c¨ng th¼ng c¸c c¬ nµy dÉn ®Õn co giËt c¸c c¬, g©n vµ c¸c vÊn ®Ò d©y

ch»ng;

• C¸c vÊn ®Ò d¹ dÇy, ruét vµ ®¹i trµng nh− î nãng, t¨ng tiÕt dÞch vÞ, ®Çy

h¬i, ph©n láng, t¸o bãn,vµ héi chøng kÝch thÝch ®¹i trµng;

• T¨ng huyÕt ¸p, t¨ng nhÞp tim, ra må h«i gan bµn tay, ®¸nh trèng ngùc,

chãng mÆt, ®au nöa ®Çu kiÓu Migraine, tay vµ ch©n l¹nh, thë gÊp vµ ®au

ngùc:

• Stress cÊp cã thÓ næi tréi lªn trong cuéc ®êi cña bÊt kú ai, vµ ta cã thÓ

kiÒm chÕ ®−îc stress cÊp.

Stress cÊp tõng ®ît

Tuy nhiªn, cã nh÷ng ng−êi bÞ stress th−êng xuyªn, cuéc sèng cña hä rèi

lo¹n nh− lµ hä sèng trong x¸o trén vµ khñng ho¶ng. Hä lu«n lu«n véi v· nh−ng l¹i

lu«n lu«n bÞ muén. Hä ®¶m nhiÖm qu¸ nhiÒu, cã qóa nhiÒu viÖc ®Ó lµm cïng mét

lóc, vµ hä kh«ng thÓ qu¶n lý ®−îc rÊt nhiÒu nh÷ng yªu cÇu vµ ¸p lùc ®ßi hái sù chó

ý cña hä. Hä d−êng nh− kh«ng khi nµo tho¸t khái stress cÊp.

Phæ biÕn ë nhiÒu ng−êi cã c¸c ph¶n øng stress cÊp lµ kÝch thÝch ng¾n-t¹m

thêi, lo ©u vµ c¨ng th¼ng. C«ng viÖc trë thµnh n¬i g©y stress m¹nh cho hä. C¸c

thÇy thuèc tim m¹ch Meter Friedman vµ Ray Rosenman ®· m« t¶ lo¹i nh©n c¸ch

"type A" thiªn h−íng bÞ bÖnh tim, t−¬ng tù nh− mét tr−êng hîp ®Æc biÖt cña stress

cÊp tõng ®ît. Type A cã mét xu h−íng c¹nh tranh qu¸ møc, tÊn c«ng, kh«ng b×nh

tÜnh, vµ mét c¶m gi¸c véi v·, khÈn cÊp, lu«n lu«n thï ®Þch vµ c¶m gi¸c kh«ng an

toµn. C¸c ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch nh− thÕ cã thÓ t¹o nªn tõng ®ît stress cÊp ®èi víi c¸c

thÓ type A. C¸c t¸c gi¶ nµy nhËn thÊy, ë lo¹i nh©n c¸ch type A th−êng ph¸t triÓn

bÖnh m¹ch vµnh tim h¬n lµ nh©n c¸ch type B- mét mÉu ®èi lËp vÒ hµnh vi ®èi víi

type A.

Mét d¹ng kh¸c cña stress cÊp tõng ®ît xuÊt ph¸t tõ lo ©u kh«ng døt ."C¸i

b−íu lo ©u" nµy nh×n thÊy ®iÒu bÊt h¹nh ë mäi gãc nhµ, dù ®o¸n th¶m ho¹ kinh

hoµng trong mäi t×nh huèng. ThÕ giíi lµ n¬i ®Çy nguy hiÓm, ©n o¸n, trõng ph¹t, n¬i

mµ cã g× ®ã khñng khiÕp lu«n lu«n xÈy ra. Nh÷ng "®iÒu khñng khiÕp" nµy còng cã

khuynh h−íng næi tréi vµ c¨ng th¼ng, nh−ng lo ©u vµ trÇm c¶m nhiÒu h¬n lµ giËn

gi÷ vµ thï ®Þch.TriÖu chøng cña stress cÊp tõng ®ît lµ c¸c triÖu chøng qu¸ kÝch

thÝch dai d¼ng: c¨ng ®Çu dai d¼ng, migraine, t¨ng huyÕt ¸p, ®au ngùc vµ ®au tim.

Stress m·n tÝnh

Trong khi stress cÊp cã thÓ g©y xóc ®éng vµ kÝch thÝch, stress m·n tÝnh th×

kh«ng. Nã xÈy ra ngµy nµy qua ngµy kh¸c, n¨m nµy qua n¨m kh¸c. Stress m·n tÝnh

huû ho¹i c¬ thÓ, trÝ n·o vµ cuéc sèng. §ã lµ stress cña sù nghÌo khã, cña c¸c gia

®×nh kh«ng hoµn chØnh, cña c¸c cuéc h«n nh©n bÊt h¹nh hoÆc nghÒ nghiÖp, sù

nghiÖp thÊt b¹i. Stress m·n tÝnh xuÊt hiÖn khi mµ con ng−êi kh«ng bao giê t×m thÊy

con ®−êng ra khái sù ®au khæ. §ã lµ stress cña nh÷ng yªu cÇu vµ ¸p lùc kh«ng bao