Nghiên Cứu Pháp Triển Kinh Tế Nông Hộ Trong Quá Trình Công Nghiệp Hóa Và Xây Dựng Nông Thôn Mới Ở Huyện Yên Phong Tỉnh Bắc Ninh

i

LỜI CAM ĐOAN

Luận văn Thạc sỹ “Nghiên cứu phát triển kinh tế nông hộ trong quá

trình công nghiệp hóa và xây dựng nông thôn mới ở huyện Yên Phong, tỉnh

Bắc Ninh” chuyên ngành Kinh tế nông nghiệp, là công trình nghiên cứu khoa

học của riêng cá nhân tôi.

Tôi xin cam đoan các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này

là trung thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào, nghiên cứu nào.

Trong luận văn tôi có sử dụng các thông tin của nhiều nguồn dữ liệu

khác nhau, các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc,

xuất xứ.

Hà Nội, ngày tháng năm 2012

Tác giả luận văn

Nguyễn Hữu Đức

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trường đại học Lâm nghiệp,

khoa kinh tế, khoa sau đại học giảng dạy, giúp đỡ tôi hoàn thành khoá học

2008 – 2011.

Để hoàn thành luận văn, tôi cũng đã nhận được sự quan tâm chỉ bảo,

nhiệt tình giúp đỡ của tập thể khoa sau đại học trong suốt qúa trình thực hiện

luận văn đảm bảo được yêu cầu đặt ra.

Đặc biệt, tôi xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới Thầy giáo - TS.Trần Văn

Dư - người đã định hướng, trực tiếp hướng dẫn và đóng góp cụ thể

Trong quá trình thực hiện luận văn của tôi. tôi xin chân thành cảm ơn

cán bộ các phòng ban thuộc huyện Yên Phong, cán bộ, nhân dân và các hộ gia

đình được điều tra trên địa bàn huyện đã nhiệt tình cung cấp thông tin, tạo

điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành luận văn này.

Do thời gian có hạn, trình độ kiến thức còn non yếu, đề tài chắc chắn sẽ

không tránh khỏi những sai sót, rất mong nhận được nhiều ý kiến đóng góp.

Xin chân thành cảm ơn!

Hà nội, ngày 25 tháng 10 năm 2012

Tác giả luận văn

Nguyễn Hữu Đức

iii

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa

Lời cam đoan......................................................................................................i

Lời cảm ơn ........................................................................................................ii

Mục lục.............................................................................................................iii

Danh mục các bảng .........................................................................................vii

Danh mục các hình...........................................................................................ix

MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1

Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ

NÔNG HỘ......................................................................................................... 5

1.1. Một số vấn đề lý luận cơ bản phát triển kinh tế hộ nông dân................. 5

1.1.1. Khái niệm về hộ, hộ nông dân, kinh tế hộ nông dân................................5

Về phương diện thống kê, Liên hợp quốc cho rằng: "Hộ là những người

cùng sống chung dưới một mái nhà, cùng ăn chung, cùng làm chung và có

chung một ngôn ngữ" [10]............................................................................. 6

1.1.3. Phân loại hộ nông dân ...............................................................................16

1.1.4. Những nhân tố ảnh hưởng trong quá trình phát triển kinh tế hộ nông

dân..........................................................................................................................17

1.1.5. Đặc trưng của kinh tế hộ nông dân...........................................................24

1.1.6. Quan điểm về phát triển kinh tế hộ nông dân .........................................31

1.2. Sơ lược tình hình phát triển kinh tế nông hộ ở một số nước và ở Việt Nam.. 36

1.2.1. Tình hình phát triển kinh tế hộ nông dân ở các nước trên thế giới và

những bài học kinh nghiệm.................................................................................36

1.2.2. Tình hình và kết quả phát triển kinh tế hộ nông dân ở nước ta .............40

1.2.3. Những kết quả nghiên cứu kinh tế hộ ở việt nam và những bài học rút

ra từ thực tiễn. .......................................................................................................45

Chương 2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ... 48

iv

2.1. Đặc điểm điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội huyện Yên Phong..... 48

2.1.1. Điều kiện tự nhiên......................................................................................48

2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ..........................................................................50

2.1.3. Tiềm năng, lợi thế và những tồn tại trong quá trình phát triển kinh tế

nông hộ..................................................................................................................56

2.2. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 59

2.2.1. Phương pháp kế thừa.................................................................................59

2.2.2. Phương pháp khảo sát thực tiễn tại cơ sở nghiên cứu ............................60

2.2.3. Phương pháp chuyên gia...........................................................................63

2.3. Hệ thống chỉ tiêu trong nghiên cứu đề tài ............................................ 63

2.3.1. Các chỉ tiêu phản ảnh điều kiện sản xuất kinh doanh của nông hộ.......63

2.3.2. Các chỉ tiêu phản ảnh mức thu nhập và thu chi của nông hộ ................63

2.3.3. Các chỉ tiêu phản ảnh kết quả và hiệu quả sản xuất của hộ...................64

Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN............................ 65

3.1. Thực trạng kinh tế nông hộ huyện Yên phong..................................... 65

3.1.1.Tình hình chung kinh tế nông hộ huyện Yên phong...............................65

3.2.2. Thực trạng kinh tế nông hộ ở các xã điều tra ..........................................75

3.3. Một số giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh tế nông hộ ở huyện Yên

phong thời kỳ CNH, HĐH và xây dựng nông thôn mới ............................ 94

3.3.1. Quan điểm, mục tiêu phát triển kinh tế nông hộ thời kỳ công nghiệp

hóa và xây dựng nông thôn mới ở huyện Yên Phong.......................................94

Hộ nghèo ......................................................................................................... 95

3.3.2 Định hướng phát triển kinh tế nông hộ thời kỳ công nghiệp hóa và xây

dựng nông thôn mới ở huyện Yên Phong..........................................................97

3.3.3 Những giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh tế nông hộ theo hướng

xây dựng nông thôn mới ở huyện Yên Phong...................................................98

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ....................................................................... 105

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ BIỂU

v

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Ký hiệu Viết đầy đủ

TTCN Tiểu thủ công nghiệp.

DVTM Dịch vụ thương mại

CNH- HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa

XHCN Xã hội chủ nghĩa.

CC Công cụ.

CN Công nghệ

TC Tài chính.

HT Hạ tầng.

LĐ Lao động

KHCN Khoa học công nghệ

CS Chính sách

TBCN Tư bản chủ nghĩa

TT Thứ tự

NTTS Nuôi trồng thủy sản

NN Nông nghiệp

TMDV Thương mại dịch vụ.

GTSX Gia trị sản xuất

BQ Bình quân.

TN Thuần nông

KTN Khẩu thuần nông.

LĐTN Lao động thuần nông.

LĐ Lao động.

NN & PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn.

TN & MT Tài nguyên và môi trường.

vi

KT - XH Kinh tế - xã hội.

TB-XH: Thương binh – xã hội.

VAC: Vườn, ao, chuồng.

VC: Vường, chuồng.

TĐ: Tốc độ.

DTGT: Diện tích gieo trồng.

CT: Cây trồng.

THPT: Trung học phổ thông.

THCS Trung học cơ sở.

DTĐ Diện tích đất.

XDCB: Xây dựng cơ bản.

QMĐĐ Quy mô đất đai.

CT BQ: Chỉ tiêu bình quân.

KCN: Khu công nghiệp.

LH Liên hoàn.

BQNK: Bình quân nhân khẩu.

BQLĐ: Bình quân lao động.

SX - KD Sản xuất kinh doanh.

TNTT BQ: Thu nhập thực tế bình quân.

NK: Nhân khẩu.

ĐS - SH: Đời sống sinh hoạt.

GD-YT: Giáo dục y tế.

TNTT: Thu nhập thực tế.

KH&CN Khoa học công nghệ

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG

TT Tên bảng Trang

2.1 Tình hình đất đai của huyện Yên Phong 2011 50

2.2 Tình hình phát triển kinh tế của huyện năm 2009 - 2011 51

2.3 Tình hình dân số và lao động qua 3 năm 2009- 2011 55

2.4 Số lượng mẫu điều tra ở điểm nghiên cứu 61

2.5 Nguồn thông tin số liệu thứ cấp 62

3.1 Tình hình phát triển các loại nông hộ huyện Yên Phong 67

3.2 Cơ cấu các loại nông hộ theo mô hình sản xuất kinh doanh

của huyện qua 3 năm 2009 - 2011

69

3.3 Diện tích, năng suất một số loại cây trồng chính

của huyện qua 3 năm 2009 - 2011

71

3.4 Số đầu gia súc, gia cầm của huyện qua các năm 2009 72

3.5 Một số sản phẩm TTCN chính của huyện năm 2009 73

3.6 Các hộ kinh doanh thương mại, dịch vụ năm 2009 74

3.7 Tình hình lao động và trình độ lao động trong các nhóm hộ

điều tra

76

3.8 Tình hình nhân khẩu, lao động trong các nhóm hộ điều tra

năm 2011

77

3.9 Tình hình đất đai của các nhóm hộ điều tra năm 2011 79

3.10 Tình hình phương tiện thiết bị của nhóm hộ điều tra ở 3 xã

huyện Yên phong năm 2011

81

3.11 Nhu cầu và khả năng huy động vốn cho SX - KD của các

nhóm hộ điều tra

83

3.12 Tổng hợp kết quả sản xuất kinh doanh bình quân của các

nhóm hộ điều tra ở ba xã đại diện năm 2011

85

viii

3.13 Tình hình thu, chi nhóm hộ điều tra theo hướng sản xuất 86

3.14 Ảnh hưởng của các nguồn lực đến tổng thu của các nhóm

nông hộ

88

3.15 Ảnh hưởng của hướng sản xuất kinh doanh đến kết quả sản

xuất kinh doanh của nông hộ

90

3.16 Mục tiêu kinh tế và tổ chức sản xuất ở nông thôn vận dụng

tại huyện Yên Phong theo tiêu chí xây dựng nông thôn mới

95

ix

DANH MỤC CÁC HÌNH

TT Tên hình Trang

2.1 Bản đồ địa giới hành chính huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh 49

2.2 Qui mô GTSX huyện Yên Phong 2009 - 2011 52

2.3 Cơ cấu sản phẩm của huyện Yên Phong 2009 - 2011 53

3.1 Cơ cấu nông hộ qua các năm 70

3.2 Mô hình sản xuất đồ gỗ mỹ nghệ tại xã Đông Thọ 74

3.3 Hộ kinh doanh thương mại tại xã Đông Thọ 75

3.4 Cơ cấu thu chi của các hộ điều tra 86

3.5 Ảnh hưởng của hướng sản xuất đến kết quả sản xuất kinh

doanh của nông hộ

91

3.6 Mô hình chăn nuôi thủy sản tại xã Hòa Tiến 93

3.7 Mô hình chăn nuôi lợn theo hướng công nghiệp tại xã Yên Phụ 93

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Kinh tế hộ nông dân là bộ phận quan trọng hợp thành của nền kinh tế

quốc dân. Theo định hướng phát triển kinh tế của Đảng và Nhà nước ta, kinh

tế hộ nông dân và nền kinh tế nhiều thành phần tồn tại lâu dài trong quá trình

Công nghiệp hóa - hiện đại hóa nông nghiệp nông thôn.

Phát triển kinh tế nông nghiệp, nông thôn là nhiệm vụ quan trọng hàng

đầu của nước ta trong quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất

nước và hội nhập kinh tế quốc tế. Sau hơn 20 năm thực hiện chính sách đổi

mới, kinh tế nước ta đã đạt được những thành tựu đáng kể.

Năm 2011, nước ta có khoảng 22 triệu hộ gia đình, trong đó có 15,5

triệu hộ sống ở nông dân và có 9,56 triệu hộ nông lâm ngư nghiệp, tỷ lệ hộ

nông lâm ngư nghiệp ngày càng giảm, tỷ lệ hộ sản xuất phi nông nghiệp ngày

càng tăng.

Kinh tế hộ gia đình đã có đóng góp lớn cho kinh tế nông nghiệp, sản

xuất lúa gạo đạt tỷ suất hàng hóa khoảng trên 50%, cà phê 45%, cao su 85%,

chè trên 60%, điều trên 90%. Tuy nhiên, vẫn còn một bộ phận không nhỏ hộ

gia đình đang loay hoay trong cảnh sản xuất tự cấp, tự túc, thậm chí còn nhiều

hộ sản xuất tự nhiên, nhất là ở vùng núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Nền

kinh tế hàng hóa phát triển cũng đồng thời dẫn đến sự phân hóa giàu nghèo.

Toàn quốc có 2.580.885 hộ thuộc diện hộ nghèo, bằng 11,76%; 1.530.925 hộ

cận nghèo, bằng 6,98% [1].

Vấn đề đặt ra là tiếp tục phát triển kinh tế hộ nông dân như thế nào?

Giải pháp nào nhằm đẩy mạnh phát triển kinh tế hộ nông dân trong tiến trình

công nghiệp hóa và xây dựng nông thôn mới. Đó là những vấn đề lớn cần

phải được làm sáng tỏ về lý luận và thực tiễn.

Yên Phong là một huyện thuộc tỉnh Bắc Ninh, thuộc đồng bằng Châu

2

thổ sông Hồng; là huyện trong vài năm trở lại đây, tốc độ công nghiệp hóa và

đô thị hóa nhanh; cùng với sự phát triển chung của cả nước, đời sống của

nhân dân trong huyện đã có nhiều thay đổi; tỷ lệ hộ giàu, khá tăng lên, tỷ lệ

hộ nghèo giảm, cho đến nay toàn huyện không còn hộ đói.

Những vấn đề về kinh tế hộ nông dân ở huyện Yên Phong cần được

tháo gỡ là ruộng đất cho người nông dân; chuyển dịch cơ cấu cây trồng, vật

nuôi; thị trường đầu vào, đầu ra; vốn, tín dụng cho các hộ nông dân; nâng cao

trình độ cho lao động nông nghiệp nhằm thúc đẩy phương thức sản xuất mới

trong kinh tế hộ nông dân, nâng cao thu nhập, không ngừng cải thiện cuộc

sống người dân nông thôn theo tiêu chí xây dựng nông thôn mới.

Xuất phát từ những vấn đề trên, em lựa chọn và nghiên cứu đề tài: “Nghiên

cứu phát triển kinh tế nông hộ trong quá trình công nghiệp hóa và xây dựng

nông thôn mới ở huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh” làm luận văn tốt nghiệp.

2. Mục tiêu nghiên cứu

2.1. Mục tiêu tổng quát

Nghiên cứu thực trạng phát triển kinh tế nông hộ trong thời kỳ công

nghiệp hóa và xây dựng nông thôn mới của huyện Yên Phong - tỉnh Bắc Ninh

từ đó đề xuất những định hướng và các giải pháp chủ yếu phát triển kinh tế

nông hộ của huyện trong những năm tới.

2.2. Mục tiêu cụ thể

Góp phần hệ thống hóa những vấn đề lý luận và thực tiễn về phát triển

kinh tế nông hộ trong quá trình công nghiệp hóa và xây dựng nông thôn mới ở

huyện Yên Phong - tỉnh Bắc Ninh.

Đánh giá thực trạng phát triển kinh tế nông hộ huyện Yên Phong - tỉnh

Bắc Ninh.

Đề xuất định hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh

tế nông hộ của huyện trong những năm tiếp theo.

3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những vấn đề lý luận và thực tế tình

hình phát triển kinh tế nông hộ của huyện Yên Phong thông qua khảo sát các

nhóm hộ sản xuất được phân loại theo hướng sản xuất, gồm hộ thuần nông,

hộ nông nghiệp kiêm ngành nghề tiểu thủ công nghiệp (TTCN) và hộ nông

nghiệp kiêm dịch vụ thương mại (DVTM) và theo vùng lãnh thổ của huyện.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi về không gian: Đề tài được nghiên cứu tại huyện Yên phong,

tỉnh Bắc Ninh, tập trung khảo sát tại 3 xã đại diện cho các vùng sản xuất khác

nhau trong huyện, đó là xã: Long Châu, Đông Thọ và Tam Giang.

- Phạm vi về thời gian: Thực trạng kinh tế nông hộ được mô tả trong

giai đoạn thực hiện công nghiệp hóa và xây dựng nông thôn mới ở Yên

Phong; số liệu thu thập được từ các tài liệu đã công bố trong thời gian 3 năm

gần đây 2009- 2011; số liệu khảo sát điều tra năm 2012. Các định hướng và

giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh phát triển kinh tế nông hộ trong thời gian

tới, đặc biệt tập trung cho giai đoạn 2012 - 2015.

4. Nội dung nghiên cứu

Đề tài tập trung đến thực trạng, điều kiện sản xuất, tình hình sản xuất,

kết quả và hiệu quả sản xuất của các nhóm nông hộ trong huyện. Các thuận

lợi, cơ hội cũng như các vấn đề khó khăn, thách thức của các nhóm nông hộ.

Từ đó đề xuất phương hướng và các giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh phát

triển kinh tế nông hộ trong những năm tới.

- Về lý luận

Những vấn đề lý luận về hộ, hộ nông dân, kinh tế nông hộ; phát triển

kinh tế nông hộ; Đặc điểm kinh tế nông hộ; Phân loại nông hộ; Nhân tố ảnh

hưởng đến kinh tế nông hộ.

4

- Về thực trạng

Thực trạng nông hộ ở huyện Yên phong trên các lĩnh vực: Thông tin về

nhóm hộ điều tra; Điều kiện sản xuất kinh doanh của hộ: Đất đai, nhân khẩu

và lao động, vốn của nông hộ; Mức độ đầu tư chi phí cho sản xuất kinh doanh

của các nhóm hộ điều tra: hộ thuần nông, hộ Nông nghiệp kiêm ngành nghề

TTCN, Hộ Nông nghiệp kiêm DVTM.

Kết quả sản xuất kinh doanh của các nhóm hộ điều tra từ sản xuất nông

nghiệp và từ hoạt động phi nông nghiệp. Tổng hợp đánh giá thu nhập, chi tiêu

và tích lũy của các nhóm hộ điều tra theo điều kiện kinh tế của các hộ.

Phân tích những nhân tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế nông hộ: Các

nhân tố vể nguồn lực: Trình độ văn hóa, quy mô đất đai, vốn đầu tư cho sản

xuất; Về thị trường; về khoa học công nghệ, về cơ sở hạ tầng...

- Về giải pháp

Những nội dung về quan điểm; định hướng và giải pháp phát triển nông

hộ trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và xây dựng nông thôn mới.

Về giải pháp chung đó là, về chính sách đất đai; quy hoạch phát triển

sản xuất hàng hóa, phát triển và mở rộng quỹ đất để phát triển các làng nghề

nhằm giải quyết việc làm cho nông dân, thúc đẩy chuyển dịch lao động nông

thôn; đưa KH&CN đến từng hộ gia đình; Chính sách về tín dụng, đào tạo tay

nghề cho người lao động; Phát triển hệ thống dịch vụ để từng bước chuyển

dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng tăng dần tỷ trọng công nghiệp, dịch

vụ, giảm dần tỷ trọng về nông nghiệp; Tổ chức thực hiện tốt các chính sách an

sinh xã hội đối với nông dân.

Về giải pháp cụ thể đối với từng nhóm nông hộ như: hộ thuần nông và

hộ phi nông nghiệp trên địa bàn huyện Yên phong.