Nghiên cứu đặc điểm khu hệ thực vật khu khe nước trong để đề xuất thành lập khu bảo tồn thiên nhiên khe nước trong, tỉnh Quảng Bình

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM

VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT

---------0o0---------

LÊ ĐỨC THANH

NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM KHU HỆ THỰC VẬT KHU KHE NƢỚC TRONG

ĐỂ ĐỀ XUẤT THÀNH LẬP KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN

KHE NƢỚC TRONG, TỈNH QUẢNG BÌNH

LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC SINH HỌC

Hà Nội – 2013

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM

VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT

---------0o0---------

LÊ ĐỨC THANH

NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM KHU HỆ THỰC VẬT KHU KHE NƢỚC TRONG

ĐỂ ĐỀ XUẤT THÀNH LẬP KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN

KHE NƢỚC TRONG, TỈNH QUẢNG BÌNH

Chuyên ngành: Thực vật học

Mã số: 60420111

LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC SINH HỌC

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. NGUYỄN HUY DŨNG

Hà Nội – 2013

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

i

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

LỜI CẢM ƠN

Sau một thời gian học tại viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật, theo chƣơng

trình đào tạo Cao học Khoá 15 (2011-2013), chuyên ngành Thực vật học, tôi đã

thực hiện đề tài “Nghiên cứu đặc điểm khu hệ thực vật khu Khe Nước Trong để

đề xuất thành lập khu bảo tồn thiên nhiên Khe nước trong, tỉnh Quảng Bình”.

Luận văn đƣợc hoàn thành là kết quả học tập, nghiên cứu của bản thân và sự giảng

dạy, hƣớng dẫn của các thầy, cô giáo.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Lãnh đạo viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh

vật đã tạo điều kiện tốt cho chúng tôi trong suốt quá trình học tập tại Viện.

Cảm ơn các thầy, cô trong khoa Đào tạo Sau Đại học, các phòng, bộ môn khác

của viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật và các thầy cô trong trƣờng Đại học Thái

Nguyên đã nhiệt tình giảng dạy truyền đạt kiến thức, giúp đỡ tạo điều kiện trong quá

trình học tập.

Đặc biệt cảm ơn sự giúp đỡ quý báu của TS. Nguyễn Huy Dũng đã tạo

điều kiện, chỉ bảo, hƣớng dẫn và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực tập và

hoàn thành luận văn tốt nghiệp.

Tôi xin trân trọng cảm ơn các cơ quan trong tỉnh Quảng Bình: Sở Nông

nghiệp và PTNT; Sở Tài nguyên và Môi trƣờng; Chi cục Kiểm lâm; Chi cục Phát

triển lâm nghiệp; Chi cục Phát triển nông thôn; phòng Nông nghiệp và PTNT; phòng

Tài nguyên và Môi trƣờng huyện Lệ Thủy, cán bộ, nhân viên BQL rừng phòng hộ

Động Châu đã tạo mọi điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực tập.

Tôi xin chân thành cảm ơn các nhà khoa học, các chuyên gia trong lĩnh vực đã

tận tình giúp đỡ, đóng góp ý kiến quý báu trong quá trình thực hiện luận văn.

Cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của đồng nghiệp, anh em, bạn bè và các học

viên trong lớp K15-SH đã ủng hộ, giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn.

Do điều kiện thời gian và năng lực còn hạn chế, bản thân tôi cũng đã cố

gắng, nỗ lực hết mình đề hoàn thành luận văn tốt nghiệp, song sẽ không tránh khỏi

những khiếm khuyết. Rất mong đƣợc các thầy, cô, các nhà khoa học, các đồng

nghiệp tiếp tục đóng góp ý kiến để đề tài nghiên cứu đƣợc hoàn thiện hơn.

Tôi xin cam đoan các số liệu thu thập, kết quả xử lý, tính toán là trung

thực, khách quan.

Tôi xin trân trọng cảm ơn.

Hà Nội, tháng 12 năm 2013

Tác giả

ii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

Lê Đức Thanh

i

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

MỤC LỤC

TRANG PHỤ BÌA Trang

LỜI CẢM ƠN.............................................................................................................i

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .......................................................................i

DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................ii

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, HÌNH ẢNH.......................................................... iii

.............................................................................................................1

CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.............................................3

1.1. Các khái niệm liên quan đến khu hệ thực vật và bảo tồn.................................3

. ...........................6

1.2.1. Các nghiên cứu về khu hệ thực vật trên thế giới .......................................6

1.2.2. Hệ thống các khu bảo tồn trên thế giới......................................................8

1.3. Tình hình nghiên cứu về khu hệ thực vật và bảo tồn ở Việt Nam .................14

1.3.1. Tình hình nghiên cứu về khu hệ thực vật ở Việt Nam ............................14

1.3.2. Hệ thống rừng đặc dụng ở Việt Nam.......................................................17

CHƢƠNG 2. MỤC TIÊU, NỘI DUNG, PHƢƠNG PHÁP, PHẠM VI, ĐỐI

TƢỢNG VÀ THỜI GIAN NGHIÊN CỨU ..............................................................22

2.1. Mục tiêu nghiên cứu.......................................................................................22

2.2. Đối tƣợng nghiên cứu.....................................................................................22

2.3. Phạm vi nghiên cứu........................................................................................22

2.4. Nội dung nghiên cứu ......................................................................................23

2.5. Phƣơng pháp nghiên cứu................................................................................24

CHƢƠNG 3. .ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ, XÃ HỘI KHU VỰC NGHIÊN

CỨU ..........................................................................................................................33

3.1 Điều kiện tự nhiên khu vực nghiên cứu ..........................................................33

ii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

3.1.1. Vị trí.........................................................................................................33

3.1.3. Địa hình....................................................................................................34

......................................................................................35

3.2 Đặc điểm kinh tế, xã hội khu vực nghiên cứu.................................................36

.....................................................................36

......................................................................................38

............................................................................42

3.3 Đánh giá các điều kiện đối với việc quản lý, bảo vệ khu hệ thực vật trong

vùng. ......................................................................................................................44

CHƢƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN.................................46

4.1. Đặc điểm khu hệ thực vật...............................................................................46

4.1.1. Hệ sinh thái..............................................................................................46

4.1.2. Thảm thực vật rừng..................................................................................49

4.1.3. Thành phần thực vật bậc cao có mạch.....................................................59

4.1.5. Đa dạng thực vật theo các yếu tố địa lý thực vật.....................................62

........................................................64

4.1.7. Giá trị tài nguyên thực vật .......................................................................68

4.2. Hiện trạng quản lý khu vực nghiên cứu .........................................................69

...........................................69

4.2.2. Hiện trạng tổ chức quản lý.......................................................................69

4.2.3. Cơ sở vật chất và trang thiết bị hiện có ...................................................70

..........................................................................71

4.3. Các mố

......................................................................................................73

.......................................................73

trong quản lý tài nguyên rừng .............................75

iii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

4.4. Đề xuất thành lập khu bảo tồn thiên nhiên.....................................................75

........................................................................75

4.4.2. Sự cần thiết phải thành lập khu bảo tồn thiên nhiên Khe Nƣớc Trong ..78

4.4.3. Rà soát tiêu chí rừng đặc dụng ................................................................80

4.4.4. Đề xuất phạm vi ranh giới, diện tích khu BTTN.....................................82

4.4.5. Đề xuất các phân khu chức năng:............................................................84

.....................................89

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ..................................................................93

5.1. KẾT LUẬN ....................................................................................................93

........................................................................................................94

5.3. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ ...................................................................................94

PHỤ LỤC

i

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Chữ viết tắt Nghĩa của các chữ viết tắt

BQL Ban quản lý

BTTN Bảo tồn thiên nhiên

BVNN Bảo vệ nghiêm ngặt

CHDCND Cộng hòa Dân chủ Nhân Dân

CP Chính phủ

CTNS21VN Chƣơng trình nghị sự 21 của Việt Nam

DTSQ Dự trữ sinh quyển

DVHC Dịch vụ Hành chính

ĐDSH Đa dạng sinh học

IUCN Liên minh bảo tồn thiên nhiên quốc tế

KBT Khu bảo tồn

KVNC Khu vực nghiên cứu

NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển nông thôn

PHST Phục hồi sinh thái

PTBV Phát triển bền vững

ODB Ô dạng bản

OTC Ô tiêu chuẩn

QĐ Quyết định

RĐD Rừng đặc dụng

RPH Rừng phòng hộ

UBND Uỷ ban nhân dân

UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc

VQG Vƣờn quốc gia

WWF Quỹ quốc tế về bảo vệ thiên nhiên

ii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

DANH MỤC CÁC BẢNG

Tên bảng Nội dung Trang

Bảng 1.1 Số khu bảo tồn và Vƣờn quốc gia các nƣớc Đông Nam Á 10

Bảng 2.1 Ký hiệu độ nhiều (độ dầy rậm) thảm tƣơi 26

Bảng 3.1 Diện tích, dân số và lao động 36

Bảng 3.2 Thành phần dân tộc 36

Bảng 3.3 Cơ cấu sử dụng đất 37

Bảng 3.4 38

Bảng 3.5 Hiện trạng gia súc, gia cầm 38

Bảng 3.6 Tổng hợp kết quả giao đất Lâm nghiệp 39

Bảng 3.7 Tổng hợp hộ nghèo, khẩu nghèo tại các xã năm 2012 40

Bảng 3.8 Tổng hợp hộ nghèo, khẩu nghèo tại các xã năm 2012 41

Bảng 4.1 Hiện trạng thảm thực vật rừng và sử dụng đất 47

Bảng 4.2 Thành phần thực vật khu vực Khe Nƣớc Trong 56

Bảng 4.3 Mƣời họ thực vật có số loài lớn nhất trong KVNC 57

Bảng 4.4 Mƣời chi thực vật có số loài nhiều nhất trong KVNC 58

Bảng 4.5 Các yếu tố địa lý thực vật 59

Bảng 4.6 Danh lục các loài thực vật quý hiếm bị đe dọa 61

Bảng 4.7 Hiện trạng nhân sự Ban quản lý rừng phòng hộ Động Châu 66

Bảng 4.8 Hiện trạng cơ sở vật chất Ban quản lý RPH Động Châu 66

Bảng 4.9 Hiện trạng Trang thiết bị tại Ban quản lý RPH Động Châu 67

Bảng 4.10 So sánh đa dạng sinh học với các khu rừng đặc dụng 73

Bảng 4.11 Tổng số loài có trong sách đỏ Việt Nam và Thế Giới 73

Bảng 4.12 Đánh giá các giá trị bảo tồn so với tiêu chí rừng đặc dụng 76

Bảng 4.13 Diện tích các kiểu rừng phân khu bảo vệ nghiêm ngặt 79

Bảng 4.14 Diện tích các kiểu rừng phân khu phục hồi sinh thái 80

iii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

Tên bảng Nội dung Trang

Bảng 4.15 Tổng hợp đề xuất các phân khu chức năng 84

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, HÌNH ẢNH

Tên hình vẽ,

hình ảnh

Nội dung Trang

Hình 2.1 Sơ đồ tuyến điều tra 27

Hình 2.2 Sơ đồ tóm tắt quá trình nghiên cứu 31

Hình 3.1 Vị trí khu Khe Nƣớc Trong trong tỉnh Quảng Bình 32

Hình 4.1 Ảnh hệ sinh thái rừng trên núi đất 44

Hình 4.2 Ảnh hệ sinh thái rừng trên núi đá vôi 45

Hình 4.3 Ảnh hệ sinh thái đồng cỏ 46

Hình 4.4 Ảnh hệ sinh thái ngập nƣớc sông suối 46

Hình 4.5 Ảnh rừng kín thƣờng xanh mƣa mùa á nhiệt đới núi thấp 49

Hình 4.6 Ảnh rừng kín thƣờng xanh mƣa ẩm nhiệt đới 51

Hình 4.7 Ảnh kiểu phụ thứ sinh sau khai thác vùng thấp 52

Hình 4.8 Ảnh kiểu phụ thứ sinh phục hồi trên đất mất rừng 53

Hình 4.9 Ảnh kiểu phụ thổ nhƣỡng phát triển trên núi đá vôi 54

Hình 4.10 Ảnh trảng cỏ, cây bụi, cây gỗ rải rác 55

Hình 4.11 Hiện trạng cơ cấu tổ chức quản lý 65

Hình 4.12 Sơ đồ cơ cấu tổ chức Ban quản lý 85

1

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

Thực vật là yếu tố cơ bản của sự sống trên Trái Đất, tạo lớp phủ bề mặt trái

đất, tạo sinh cảnh động thực vật, tạo các mối quan hệ sinh thái. Không có thực vật

thì nhiều sinh vật khác cũng không thể tồn tại, vì các dạng sinh vật khác đều trực

tiếp hoặc gián tiếp phụ thuộc vào thực vật và về cơ bản đều sử dụng thực vật nhƣ là

nguồn thức ăn.

Giới Thực vật nói chung, thực vật rừng nói riêng giữ vai trò quan trọng đối với

các hệ sinh thái. Hệ thực vật không chỉ cung cấp nguồn thức ăn, vật liệu xây dựng,

thuốc chữa bệnh mà còn tham gia vào quá trình giữ đất, giữ nƣớc, điều hoà khí hậu

cải thiện môi sinh. Nhƣng dƣới sức ép khai thác tài nguyên ngày một lớn của con

ngƣời, rừng tự nhiên trên trái đất ngày một thu hẹp, khiến môi trƣờng sinh thái bị

thay đổi theo chiều hƣớng bất lợi và nhiều loài động, thực vật hoang dã có nguy cơ

bị tiêu diệt. Để hạn chế những tổn thất trên, nhiều giải pháp đã đƣợc đặt ra trong đó

có giải pháp tăng cƣờng Bảo tồn đa dạng sinh vật.

Ở nƣớc ta, khu rừng cấm Cúc Phƣơng (nay là VQG Cúc Phƣơng) là khu bảo

tồn đầu tiên đƣợc xây dựng vào năm 1962, đến nay đã có 164 khu rừng đặc dụng,

trong đó có 30 Vƣờn quốc gia, 69 Khu bảo tồn thiên nhiên (KBTTN), 45 Khu bảo

vệ cảnh quan (KBVCQ) và 20 khu rừng nghiên cứu thực nghiệm đại diện cho hầu

hết các hệ sinh thái. Việc thành lập hệ thống các khu rừng đặc dụng là bƣớc đi rất

quan trọng để bảo tồn các loài, quần xã sinh vật và hệ sinh thái, là một phần không

thể thiếu cho cân bằng và phát triển ổn định kinh tế, xã hội và môi trƣờng.

Tỉnh Quảng Bình nằm trong khu vực đƣợc đánh giá là trung tâm đa dạng sinh

học không chỉ của Việt Nam mà trên thế giới (WWF, 2000). Chính vì vậy, trong

những năm qua công tác bảo tồn thiên nhiên đƣợc lãnh đạo các cấp và các ban

ngành luôn quan tâm. Khu Di sản Thiên nhiên Thế giới VQG Phong Nha - Kẻ Bàng

đã đƣợc tỉnh đầu tƣ bảo tồn và đƣợc ủy ban UNESCO đánh giá cao. Nhiều khu vực

2

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

khác có giá trị đa dạng sinh học cao cần phải bảo tồn cũng đƣợc UBND tỉnh quan

tâm đầu tƣ bảo vệ.

Khu Khe Nƣớc Trong nằm ở huyện Lệ Thủy, về phía Tây Nam tỉnh Quảng

Bình, giáp với biên giới Việt Lào và khu Bảo tồn thiên nhiên Bắc Hƣớng Hóa

(Quảng Trị). Khu vực này bao gồm chủ yếu là rừng nhiệt đới thƣờng xanh nằm

trong một vùng sinh thái rừng tự nhiên rộng lớn khoảng 500.000 ha và còn tính chất

nguyên sinh, kéo dài dọc biên giới Việt Lào từ các huyện Minh Hóa nối liền vào các

huyện Bố Trạch, Quảng Ninh và Lệ Thủy (Quảng Bình) sang huyện Hƣớng Hóa

(Quảng Trị). Đây là một trong những diện tích rừng tự nhiên liên tục rộng lớn ở

Việt Nam và chỉ còn thấy tồn tại ở một vài khu vực dọc biên giới Việt Lào và ở Tây

Nguyên. Hơn nữa, khu vực Khe Nƣớc Trong còn bảo tồn đƣợc một diện tích lớn

kiểu rừng nhiệt đới thƣờng xanh còn tính chất nguyên sinh trên vùng đất thấp. Đây

là kiểu rừng đã trở nên rất hiếm ở Việt Nam do chúng bị tác động mạnh và bị thu

hẹp ở các vùng khác trên toàn quốc. Những giá trị đa dạng sinh học ở đây đáp ứng

đầy đủ các tiêu chí thành lập khu bảo tồn thiên nhiên trong hệ thống rừng đặc dụng

Việt Nam.

Xuất phát từ thực tế đó, chúng tôi chọn thực hiện đề tài "Nghiên cứu đặc điểm

khu hệ thực vật để đề xuất thành lập khu bảo tồn thiên nhiên Khe Nước Trong,

tỉnh Quảng Bình" nhằm bảo tồn hệ sinh thái rừng, các loài động, thực vật quý

hiếm, đặc hữu, đặc trƣng cho vùng thấp của dãy Trƣờng sơn, góp phần vào chiến

lƣợc bảo tồn thiên nhiên, bảo tồn đa dạng sinh học, phòng hộ môi trƣờng và phát

triển bền vững trong khu vực miền Trung nói riêng và Việt Nam nói chung.

3

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

Chƣơng 1

TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU

1.1. Các khái niệm liên quan đến khu hệ thực vật và bảo tồn.

(1) Thực vật

Thực vật là những sinh vật có khả năng tạo cho mình chất dinh dƣỡng từ

những hợp chất vô cơ đơn giản và xây dựng thành những phần tử phức tạp nhờ

quá trình quang hợp, diễn ra trong lục lạp của thực vật. Nhƣ vậy thực vật chủ yếu

là các sinh vật tự dƣỡng. Quá trình quang hợp sử dụng năng lƣợng ánh sáng đƣợc

hấp thu nhờ sắc tố màu lục - Diệp lục có ở tất cả các loài thực vật (không có

ở động vật) và nấm là một ngoại lệ. Thực vật còn có đặc trƣng bởi có thành tế

bào bằng xenluloza (không có ở động vật). Thực vật không có khả năng chuyển

động tự do ngoại trừ một số thực vật hiển vi có khả năng chuyển động đƣợc. Thực

vật còn khác ở động vật là chúng phản ứng rất chậm với sự kích thích, sự phản

ứng lại thƣờng phải đến hàng ngày và chỉ trong trƣờng hợp có nguồn kích thích

kéo dài [46].

(2) Thảm thực vât

[6].

[6].

4

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn/

Theo J.Schmithusen (1959) thì thảm thực vật là lớp thực bì của trái đất và

các bộ phận cấu thành khác nhau của nó [24].

Thái Văn Trừng (1998) cho rằng thảm thực vật là các quần hệ thực vật phủ

trên mặt đất nhƣ một tấm thảm xanh [35].

(3) Hệ thực vật

[6].

Mỗi vùng có một tập hợp loài thực vật khác nhau tạo thành các đơn vị hệ

thực vật vùng đó. Nói cách khác, hệ thực vật bao gồm các bậc taxon và tổ hợp các

loài thực vật trên một diện tích nào đó. Nghiên cứu hệ thực vật là nghiên cứu đặc

điểm thành phần, phân bố, nguyên nhân hình thành nó, các điều kiện tự nhiên, lịch

sử, tác động của con ngƣời và mối tƣơng quan giữa các loài thực vật với nhau, cũng

nhƣ cấu tạo diễn thế nguồn gốc và nguyên nhân phân bố [33].

(4)

[6].

(5) Bảo tồn

Theo định nghĩa của IUCN (1991): “Bảo tồn là sự quản lý, sử dụng của con

ngƣời về sinh quyển nhằm thu đƣợc lợi nhuận bền vững cho thế hệ hiện tại trong khi

vẫn duy trì tiềm năng để đáp ứng những yêu cầu và nguyện vọng của thế hệ tƣơng

lai” [17].

(6) Bảo tồn sinh học (Biological Conservation)

Bảo tồn sinh học là biện pháp đặc biệt để duy trì và bảo vệ động thực vật quý

hiếm và có nguy cơ tuyệt chủng [28].

(7) Bảo tồn tại chỗ (in-situ conservation)