Nghiên Cứu Đặc Điểm Hiện Trạng Quần Thể Gụ Mật Sindora Siamensis Teysm Ex Miq Và Giải Pháp Bảo Tồn Loài Tại Vườn Quốc Gia Bù Gia Mập Tỉnh Bình Phước

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP

TRẦN THỊ LIÊN

NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM HIỆN TRẠNG QUẦN THỂ GỤ MẬT

(Sindora siamensis Teysm. ex Miq.) VÀ GIẢI PHÁP BẢO TỒN

LOÀI TẠI VƯỜN QUỐC GIA BÙ GIA MẬP,

TỈNH BÌNH PHƯỚC

LUẬN VĂN THẠC SỸ LÂM NGHIỆP

Đồng Nai, năm 2022

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP

TRẦN THỊ LIÊN

NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM HIỆN TRẠNG QUẦN THỂ GỤ MẬT

(Sindora siamensis Teysm. ex Miq.) VÀ GIẢI PHÁP BẢO TỒN

LOÀI TẠI VƯỜN QUỐC GIA BÙ GIA MẬP,

TỈNH BÌNH PHƯỚC

CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN RỪNG

MÃ SỐ: 862.02.11

LUẬN VĂN THẠC SỸ LÂM NGHIỆP

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

TS. Phạm Văn Hường

Đồng Nai, năm 2022

iii

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM

Độc lập - Tự do - Hạnh phúc

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,

kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong

bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác.

Nếu nội dung nghiên cứu của tôi trùng lặp với bất kỳ công trình nghiên

cứu nào đã công bố, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm và tuân thủ kết luận

đánh giá luận văn của Hội đồng khoa học.

Đồng Nai, ngày … tháng … năm 2022

Người cam đoan

Trần Thị Liên

iv

MỤC LỤC

Trang

LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................... iii

MỤC LỤC................................................................................................................. iv

DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................ iv

DANH MỤC CÁC HÌNH, BIỂU ĐỒ.........................................................................v

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .......................................................................... vi

LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................... vii

ĐẶT VẤN ĐỀ.............................................................................................................1

Chương 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU .................................................................3

1.1. Tổng quan nghiên cứu về đặc điểm lâm học ....................................................3

1.1.1. Nghiên cứu về cấu trúc, lâm học ................................................................3

1.1.2. Nghiên cứu tái sinh .....................................................................................7

1.2. Các nghiên cứu về bảo tồn thực vật nguy cấp, quý, hiếm ..............................11

1.2.1. Hệ thống cơ sở phân cấp thực vật rừng nguy cấp, quý, hiếm...................12

1.2.2. Các nghiên cứu về giải pháp bảo tồn thực vật nguy cấp, quý, hiếm ........15

1.3. Các nghiên cứu về Gụ mật..............................................................................19

1.3.1. Đặc điểm chung của Gụ mật.....................................................................19

1.3.2. Các nghiên cứu về loài.................................................................................20

1.4. Thảo luận chung..............................................................................................21

Chương 2. MỤC ĐÍCH, NỘI DUNG, PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...............23

2.1. Mục tiêu nghiên cứu........................................................................................23

2.1.1 Mục tiêu chung ..........................................................................................23

2.1.2 Mục tiêu cụ thể...........................................................................................23

2.2. Đối tượng, giới hạn nghiên cứu ......................................................................23

2.2.1 Đối tượng nghiên cứu ................................................................................23

2.2.2 Phạm vi nghiên cứu....................................................................................23

2.3. Nội dung nghiên cứu.......................................................................................24

2.4. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................24

2.4.1. Phương pháp thừa kế tài liệu ....................................................................24

2.4.2. Phương pháp điều tra ngoại nghiệp ..........................................................24

2.4.3. Phương pháp xử lý số liệu ........................................................................27

2.4.4. Công cụ xử lý và phân tích số liệu............................................................32

Chương 3. ĐẶC ĐIỂM KHU VỰC NGHIÊN CỨU................................................33

v

3.1. Đặc điểm điều kiện tự nhiên ...........................................................................33

3.1.1. Vị trí địa lý, ranh giới................................................................................33

3.1.2. Địa hình địa thế .........................................................................................33

3.1.3. Khí hậu, thủy văn......................................................................................34

3.1.4. Đất đai.......................................................................................................35

3.1.5. Hiện trạng tài nguyên rừng .......................................................................35

3.1.6. Đánh giá chung .........................................................................................38

3.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội................................................................................39

3.2.1. Dân số, dân tộc, lao động..........................................................................39

3.2.2. Thành phần kinh tế....................................................................................41

Chương 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ......................................45

4.1. Đặc điểm lâm học của quần thể Gụ mật .........................................................45

4.1.1. Đặc điểm vật hậu học của Gụ mật ............................................................45

4.1.2. Phân bố tự nhiên tại VQG Bù Gia Mập....................................................46

4.1.3. Vai trò sinh thái của Gụ mật trong các trạng thái rừng.............................49

4.1.4. Đặc điểm cấu trúc quần thể Gụ mật trưởng thành ở các trạng thái rừng..50

4.1.6. Đặc điểm Gụ mật tái sinh trong các trạng thái rừng.................................55

4.2. Các tác động của cộng đồng đến quần thể cây Gụ mật ..................................61

4.2.1. Nguyên nhân suy thoái quần thể loài........................................................61

4.2.2. Hành vi, hoạt động tác động tiêu cực đến loài..........................................64

4.2.3. Tri thức và hành động tích cực trong bảo tồn, phát triển loài...................66

4.3. Hiện trạng công tác quản lý, BT, PT quần thể cây Gụ mật ............................68

4.3.1. Sự tham gia và mối quan hệ của các bên trong QL, BT, PT loài .............68

4.3.2. Các hoạt động quản lý, bảo tồn, phát triển ...............................................70

4.3.3. Đánh giá SWOT cho thực hiện quản lý, bảo tồn và phát triển Gụ mật....73

4.4. Một số giải pháp quản lý, bảo tồn và phát triển quần thể Gụ mật ..................74

KẾT LUẬN - KIẾN NGHỊ.......................................................................................79

1. Kết luận ..............................................................................................................79

2. Tồn tại ................................................................................................................81

3. Kiến nghị............................................................................................................81

TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................82

PHỤ LỤC................................................................................................................. vii

iv

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

Bảng 3. 1. Hiện trạng rừng và đất lâm nghiệp VQG tính đến tháng 10/2021 ..........35

Bảng 3. 2. Tổng trữ lượng bình quân theo các trạng thái rừng.................................37

Bảng 3. 3. Dân số và lao động các xã có diện tích đất do VQG quản lý..................40

Bảng 3. 4. Thống kê thu nhập bình quân trong lĩnh vực nông, lâm nghiệp..............42

Bảng 4. 1. Đặc điểm cây tiêu chuẩn Gụ mật tại một số địa điểm quan sát...............45

Bảng 4. 2. Các đặc điểm vật hậu của Gụ mật tại VQG Bù Gia Mập........................45

Bảng 4. 3. Các pha vật hậu chính của Gụ mật ..........................................................46

Bảng 4. 4. Đặc điểm phân bố tự nhiên của các quần thể Gụ mật .............................47

Bảng 4. 5. Vai trò của Gụ mật trong trạng thái rừng tại khu vực nghiên cứu ..........49

Bảng 4. 6. Đặc trưng cấu trúc đường kính của quần thụ Gụ mật..............................50

Bảng 4. 7. Đường cong phân bố N/D của Gụ mật ....................................................50

Bảng 4. 8. Đặc điểm phân bố N/D của Gụ mật.........................................................51

Bảng 4. 9. Đặc trưng cấu trúc chiều cao của quần thụ Gụ mật.................................52

Bảng 4. 10. Đường cong phân bố Nlt/H của Gụ mật................................................53

Bảng 4. 11. Đặc điểm phân bố N/H của Gụ mật.......................................................53

Bảng 4. 12. Mật độ Gụ mật tái sinh theo nguồn gốc.................................................55

Bảng 4. 13. Mật độ Gụ mật tái sinh theo phẩm chất sinh trưởng .............................56

Bảng 4. 14. Mật độ Gụ mật tái sinh theo cấp chiều cao (H).....................................58

Bảng 4. 15. Hàm dự đoán phân bố N/H của Gụ mật ................................................59

Bảng 4. 16. Phân bố không gian trên mặt đất của cây tái sinh Gụ mật ....................60

Bảng 4. 17. Cây vấn đề suy thoái quần thể Gụ mật ..................................................61

Bảng 4. 18. Các hành vi, hành động tiêu cực tác động đến loài ...............................65

Bảng 4. 19. Tri thức và hành động tích cực trong QL, BT, PT loài .........................66

Bảng 4. 20. Hiện trạng và hiệu quả của các hoạt động trong QL, BT, PT loài ........70

v

DANH MỤC CÁC HÌNH, BIỂU ĐỒ

Hình 1 1. Đặc điểm hình thái Gụ mật .......................................................................19

Hình 2. 1. Sơ đồ cây vấn đề ......................................................................................31

Hình 2. 2. Sơ đồ Venn...............................................................................................32

Hình 4. 1. Bản đồ phân bố quần thể Gụ mật tại VQG Bù Gia Mập .........................48

Hình 4. 2. Biểu đồ phân bố Ntt/D và Nlt/D của Gụ mật ở rừng giàu .......................52

Hình 4. 3. Biểu đồ phân bố Ntt/D và Nlt/D của Gụ mật ở rừng TB.........................52

Hình 4. 4. Biểu đồ phân bố Ntt/D và Nlt/D của Gụ mật ở rừng nghèo ....................52

Hình 4. 5. Biểu đồ phân bố Ntt/H và Nlt/H của Gụ mật ở rừng nghèo ....................54

Hình 4. 6. Biểu đồ phân bố Ntt/H và Nlt/H của Gụ mật ở rừng trung bình..............54

Hình 4. 7. Biểu đồ phân bố Ntt/H và Nlt/H của Gụ mật ở rừng giàu .......................54

Hình 4. 8. Biểu đồ mật độ cây tái sinh theo cấp H....................................................59

Hình 4. 9. Sơ đồ Venn mối quan hệ của các tổ chức, cá nhân trong QL, BT. PT loài

...................................................................................................................................68

vi

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Từ viết tắt : Nghĩa của từ Từ viết tắt : Nghĩa của từ

BT : Bảo tồn HVVP : Hành vi vi phạm

BV : Bảo vệ IUCN :

Liên minh Bảo tồn Thiên

nhiên Quốc tế

CCKL : Chi cục Kiểm lâm KDCB : Kinh doanh chế biến

CĐ : Cộng đồng KHCN : Khoa học công nghệ

CGCN : Chuyển giao công nghệ LR : Ít nguy cấp

CN : Cá nhân MTR : Môi trường rừng

CR : Rất nguy cấp MTST : Môi trường sinh thái

CSHT : Cơ sở hạ tầng NCKH : Nghiên cứu khoa học

D : Đường kính NE : Không đánh giá

D1.3 : Đường kính ở vị trí 1,3m NN&PTNT :

Nông nghiệp & phát triển

nông thôn

DD : Thiếu dẫn liệu ODB : Ô dạng bản

ĐDSH : Đa dạng sinh học OTC : Ô tiêu chuẩn

Dtán : Đường kính tán PT : Phát triển

EN : Nguy cấp QBVPTR :

Quỹ bảo vệ phát triển

rừng

EW : Tuyệt chủng ngoài thiên nhiên QL : Quản lý

EX : Tuyệt chủng QLBVR : Quản lý bảo vệ rừng

H : Chiều cao S.KHĐT : Sở Kế hoạch đầu từ

Hdc : Chiều cao dưới cành UBND : Ủy ban nhân dân

HGĐ : Hộ gia đình VQG : Vườn quốc gia

HKL : Hạt Kiểm lâm VU : Sẽ nguy cấp

HTQT : Hợp tác quốc tế WWF :

Quỹ Quốc tế về bảo tồn

thiên nhiên

Hvn : Chiều cao vút ngọn (m) XTTSTN : Xúc tiến tái sinh tự nhiên

vii

LỜI CẢM ƠN

Sau hai năm theo học Chương trình đào tạo trình độ thạc sĩ tại Phân hiệu

Trường Đại học Lâm nghiệp, nhất là trong khoảng thời gian thực hiện luận văn tốt

nghiệp với chủ đề: “Nghiên cứu đặc điểm hiện trạng quần thể Gụ mật (Sindora

siamensis Teysm. ex Miq.) và giải pháp bảo tồn loài tại Vườn Quốc gia Bù Gia

Mập, tỉnh Bình Phước”. Cho đến nay, Đề tài cơ bản đã đạt được yêu cầu của khóa

đào tạo.

Để có được kết quả học tập, nghiên cứu này, ngoài sự nỗ lực của bản thân, tôi

còn nhận được sự giúp đỡ quý báu của các tập thể, cá nhân, quý thầy cô, gia đình và

bạn bè đồng nghiệp trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu.

Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến Lãnh đạo Trường Đại

học Lâm nghiệp, quý lãnh đạo Phân hiệu trường Đại học Lâm nghiệp tại Đồng Nai,

tập thể quý thầy cô giáo, quý thầy cô trong phòng KHCN&HTQT, các nhà khoa học

đã giúp đỡ tôi trong việc học tập, nghiên cứu. Tôi cũng xin bày tỏ sự cảm ơn đến đơn

vị công tác đã tạo điều kiện cho tôi được theo học khóa học này. Tôi xin đặc biệt cảm

ơn TS. Phạm Văn Hường người trực tiếp hướng dẫn khoa học, đã tận tình giúp đỡ tôi

hoàn thành luận văn này. Cũng nhân đây, tôi xin cảm ơn đến tập thể anh chị em học

viên lớp K28A2, cán bộ, công nhân viên tại Vườn quốc gia Bù Gia Mập, đã giúp đỡ

tôi trong quá trình học tập và thu thập số liệu. Tôi cũng xin bày tỏ lòng tri ân đến cha

mẹ là những người sinh thành, cảm ơn chồng, con cùng anh chị em đã đồng hành, sát

cánh động viên tôi, hỗ trợ tôi trong thời gian qua.

Trân trọng cảm ơn!

Đồng Nai, tháng 6 năm 2022

Người thực hiện

Trần Thị Liên

1

ĐẶT VẤN ĐỀ

Gụ mật (Sindora siamensis Teysm. ex Miq.) còn có tên gọi khác là Gõ mật,

Gõ đen, Gõ xẻ. Gụ mật thuộc họ Đậu (Fabaceae), là loài cây gỗ lớn, cây sinh trưởng

chậm, cao tới 18 – 20 m và đường kính thân đạt tới 0,7 m. Gụ mật là loài thực vật

rừng nguy cấp, quý, hiếm được xếp vào nhóm IIA của Nghị định số 84/2021/NĐ-CP.

Theo Sách đỏ Việt Nam, Gụ mật thuộc phân hạng EN A1a, c, d nghĩa là loài nguy

cấp đang bị suy giảm quần thể ít nhất 50% tại nơi phân bố. Trên thế giới, Gụ mật

phân bố ở Thái Lan, Lào, Campuchia, Malaysia; ở Việt Nam Gụ mật sống trong rừng

nhiệt đới thường xanh và nửa rụng lá ở các tỉnh Tây nguyên như: Kon Tum, Gia Lai,

Đắk Lắk, Lâm Đồng và các tỉnh Đông Nam Bộ như: Bình Phước, Bình Dương, Tây

Ninh, Đồng Nai (IUCN, 2017; Viện Khoa học Công nghệ Việt Nam, 2007). Tại Vườn

quốc gia Bù Gia Mập, Gụ mật phân bố tập trung ở tiểu khu 1, 3, 5, 6, 7, 9, 22 và 24

(Vườn Quốc Gia Bù Gia Mập, 2021; Vương Đức Hòa, 2019).

Gụ mật là loài có giá trị kinh tế cao do có gỗ tốt, cứng, có màu hồng và có vân

nâu đẹp. Được dùng đóng đồ dùng cao cấp trong gia đình, dùng trong điêu khắc và

trong xây dựng. Các kết quả đánh giá về thực trạng công tác quản lý, bảo tồn loài cho

thấy trong các thập niên vừa qua do gỗ của loài có giá trị cao nên chịu sự tác động

tiêu cực mạnh mẽ từ hoạt động khai thác trái phép. Từ đó dẫn đến số lượng cây giảm

sút nghiêm trọng, dẫn đến ảnh hưởng đến nguồn tài nguyên cây gỗ quý, hiếm của

Việt Nam nói chung và tỉnh Bình Phước nói riêng. Mặt khác, các thông tin dữ liệu

cũng cho thấy hiện nay có nhiều cơ sở sản xuất giống cây trồng đã tập trung gây tạo

giống để cung cấp nguồn cây giống cho trồng rừng, trồng cây đô thị, cây bóng mát.

Tại Vườn quốc gia Bù Gia Mập những thông tin ban đầu ghi nhận còn sót lại các

quần thể cây Gụ mật trong các trạng thái rừng của kiểu rừng kín thường xanh mưa

ẩm nhiệt đới. Từ khi thành lập Vườn quốc gia đến nay, đơn vị cũng đã triển khai áp

dụng đồng bộ các giải pháp quản lý, bảo tồn và phát triển tài nguyên thực vật rừng

nguy cấp, quý, hiếm nói chung và loài Gụ mật nói riêng (Vương Đức Hòa, 2019).

Loài Gụ mật cũng được một số đơn vị quan tâm và thực hiện các giải pháp bảo tồn.

Nhìn chung, những giải pháp quản lý, bảo tồn loài đã nhận được sự quan tâm của các

cơ quan chuyên môn, các đơn vị chủ rừng, chính quyền địa phương (Vườn quốc gia

Bù Gia Mập, 2021). Xong cho đến nay chưa có báo cáo đánh giá cụ thể, chi tiết về

thực trạng quần thể và kết quả của công tác bảo tồn loài Gụ mật. Trong khi tính chất

cấp bách trong công tác bảo tồn, phát triển loài đòi hỏi có những thông tin cụ thể, sát

thực, có cơ sở khoa học. Xuất phát từ thực tiễn yêu cầu đó, việc kế thừa những thành

2

quả nghiên cứu trước đây và tiếp tục đi sâu nghiên cứu về hiện trạng quần thể loài và

công tác bảo tồn loài tại VQG Bù Gia Mập là việc làm hết sức cần thiết và cấp bách.

Đó cũng là lý do đề tài luận văn: “Nghiên cứu đặc điểm hiện trạng quần thể

Gụ mật (Sindora siamensis Teysm. ex Miq.) và giải pháp bảo tồn loài tại Vườn

quốc gia Bù Gia Mập, tỉnh Bình Phước” được đặt ra.