Nghiên Cứu Bổ Sung Một Số Cơ Sở Khoa Học Nhằm Nâng Cao Năng Suất Và Hiệu Quả Rừng Trồng Sở Camellia Sasanqua Thunb Ở Các Tỉnh Miền Bắc Việt Nam

Bé Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT

Tr­êng §¹i Häc L©m nghiÖp

---------------------

Hoµng ThÞ Thanh

Nghiªn cøu Bæ sung mét sè c¬ së khoa häc

nh»m n©ng cao n¨ng suÊt vµ hiÖu qu¶

rõng trång së (Camellia sasanqua thunb)

ë c¸c tØnh miÒn B¾c ViÖt Nam

LuËn V¨n Th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp

Ng­êi h­íng dÉn: TS. NguyÔn Huy S¬n

Hµ T©y - 2007

-1- §Æt vÊn ®Ò

S¶n xuÊt l©m nghiÖp lµ mét ngµnh kinh tÕ ®Æc thï vµ ph¸t triÓn rõng bÒn

v÷ng lµ vÊn ®Ò lu«n ®­îc chó ý ®Æt lªn hµng ®Çu. Thùc tr¹ng rõng vµ tµi

nguyªn rõng cña n­íc ta cho ®Õn nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû 20 bÞ suy gi¶m

nghiªm träng c¶ vÒ diÖn tÝch vµ chÊt l­îng. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do sù can

thiÖp v« ý thøc cña con ng­êi, chÆt ph¸ bõa b·i, ®èt n­¬ng lµm rÉy, vµ nh÷ng

nh÷ng t¸c ®éng sai lÇm kh¸c trong c¸c biÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh, kÓ c¶ c¸c

chÝnh s¸ch kinh tÕ x· héi.

§øng tr­íc t×nh h×nh ®ã ngµnh L©m nghiÖp ®· ®­a ra nh÷ng gi¶i ph¸p

kÞp thêi nh»m b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng bÒn v÷ng. Mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p

®ã lµ nghiªn cøu sö dông nh÷ng loµi c©y ®a t¸c dông, võa ®¸p øng nhu cÇu sö

dông ®a d¹ng cña con ng­êi võa ph¸t huy vai trß b¶o vÖ m«i tr­êng sinh th¸i

cña rõng.

C©y Së (Camellia sasanqua Thunb), thuéc chi Camellia, hä chÌ

(Theaceae), lµ loµi c©y nguyªn s¶n cña vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi nh­ ViÖt

Nam, Ên §é, Trung Quèc, NhËt B¶n, ... Së lµ loµi c©y ®a t¸c dông: h¹t Së

®­îc dïng ®Ó Ðp dÇu, mét lo¹i dÇu thùc vËt cã gi¸ trÞ cao, cã thµnh phÇn axit

bÐo t­¬ng ®­¬ng víi dÇu ¤ liu; b· Së (cßn gäi lµ kh« Së) vµ vá qu¶ cã thÓ

chiÕt dÇu th« ®Ó s¶n xuÊt xµ phßng hoÆc t¸ch bá ®éc tè lµm thøc ¨n giµu ®¹m

cho gia sóc. Ngoµi ra, kh« Së cßn ®­îc dïng lµm thuèc trõ s©u, khö trïng rÊt

tèt cho c¸c ao, hå nu«i trång thuû s¶n hay ®em nghiÒn nhá cã thÓ dïng lµm

ph©n bãn, … H¬n n÷a, Së lµ loµi c©y sèng l©u n¨m víi hÖ rÔ vµ t¸n l¸ ph¸t

triÓn, cã biªn ®é sinh th¸i réng nªn ph¸t huy rÊt tèt vai trß phßng hé.

ë n­íc ta, Së ®­îc chó träng ®­a vµo g©y trång réng r·i tõ nh÷ng n¨m

1968 - 1970 ë nhiÒu vïng khÝ hËu, ®Êt ®ai kh¸c nhau tõ c¸c tØnh biªn giíi phÝa

B¾c gi¸p víi Trung Quèc tíi VÜnh Linh (Qu¶ng TrÞ), tËp trung chñ yÕu ë c¸c

tØnh: L¹ng S¬n, Qu¶ng Ninh, Yªn B¸i, Hµ Giang, Phó Thä, NghÖ An, … §Þa

-2-

ph­¬ng cã phong trµo trång Së nhiÒu nhÊt tr­íc ®©y lµ L¹ng S¬n lªn tíi hµng

chôc ngh×n ha.

Tuy nhiªn, viÖc trång Së chñ yÕu lµ theo kinh nghiÖm truyÒn thèng mµ

ch­a cã h­íng dÉn kü thuËt ®Çy ®ñ, n¨ng suÊt Së b×nh qu©n chØ ®¹t ®­îc 1,6 - 2,0 tÊn qu¶ t­¬i/ha/n¨m. V× thÕ, loµi c©y nµy ch­a ph¸t huy ®­îc vai trß tÝch

cùc trong ph¸t triÓn kinh tÕ cho c¸c hé trång rõng. Ngoµi ra, viÖc ph¸t triÓn

loµi c©y nµy ch­a ®­îc quan t©m ®óng møc, thÞ tr­êng tiªu thô kh«ng æn ®Þnh,

®Çu ra s¶n phÈm gÆp nhiÒu khã kh¨n. ChÝnh v× vËy, hiÖn t¹i rÊt Ýt ng­êi quan

t©m ®Õn viÖc ph¸t triÓn loµi c©y nµy, diÖn tÝch trång Së ë c¸c tØnh miÒn B¾c

n­íc ta nh×n chung ®· vµ ®ang gi¶m ®i ®¸ng kÓ. Cã thÓ nãi, c«ng t¸c trång vµ

ph¸t triÓn loµi c©y nµy ®ang trªn ®µ suy tho¸i vµ thËm chÝ thÊt b¹i nÕu kh«ng

cã gi¶i ph¸p ph¸t triÓn phï hîp.

XuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn nªu trªn, ®Ó gãp phÇn thóc ®Èy c«ng t¸c trång

rõng Së, t¸c gi¶ tiÕn hµnh thùc hiÖn ®Ò tµi “Nghiªn cøu bæ sung mét sè c¬ së

khoa häc nh»m n©ng cao n¨ng suÊt vµ hiÖu qu¶ rõng trång Së (Camellia

sasanqua Thunb) ë c¸c tØnh miÒn B¾c - ViÖt Nam”. LuËn v¨n nµy lµ mét trong nh÷ng néi dung cña ®Ò tµi träng ®iÓm cÊp Bé

giai ®o¹n 2006 - 2010 do Ths. NguyÔn Quang Kh¶i lµm chñ nhiÖm vµ t¸c gi¶

lµ céng t¸c viªn. §­îc sù ®ång ý cña chñ nhiÖm ®Ò tµi, t¸c gi¶ ®· kÕ thõa c¸c

m« h×nh thÝ nghiÖm còng nh­ kÕt qu¶ ®iÒu tra ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng rõng trång

Së ë c¸c tØnh miÒn B¾c n­íc ta lµm c¬ së hoµn thiÖn b¶n luËn v¨n nµy.

-3- Ch­¬ng 1. Tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu

ë ViÖt Nam còng nh­ trªn thÕ giíi, viÖc nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm còng

nh­ kü thuËt g©y trång, chÕ biÕn s¶n phÈm tõ Së ®· ®­îc nhiÒu nhµ khoa häc

quan t©m nghiªn cøu tõ rÊt sím. Cã thÓ ®iÓm qua mét sè c«ng tr×nh nghiªn

cøu ®iÓn h×nh ë trong vµ ngoµi n­íc nh­ sau:

1.1. Trªn thÕ giíi

1.1.1. Ph©n lo¹i vµ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i

1.1.1.1. Ph©n lo¹i

Së lµ tªn gäi chung cña c¸c loµi cã hµm l­îng dÇu trong nh©n t­¬ng

®èi cao thuéc chi Camellia, hä Theacea (M· CÈm L©m, 2005) [46]. Theo

Marjan Kluepfel vµ Bop Polomski (1998) [34], chi Camellia cã kho¶ng 220

loµi vµ h¬n 2300 gièng ®· ®­îc ®Þnh danh. Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 33 loµi

trong chi Camellia cung cÊp dÇu ¨n cã gi¸ trÞ. §ång thêi, c¸c dßng v« tÝnh cña

Së nh­ Du trµ (C. oleifera) vµ Trµ mai (C. sasanqua) cã rÊt nhiÒu, theo thèng

kª cña Chang Hung Ta vµ Bruce Bartholomew (1981) [24] th× cã tíi 503 dßng.

Nh­ vËy, c¸c nghiªn cøu trªn cho thÊy chi Camellia rÊt lín vµ Së lµ tªn chung

gåm nhiÒu loµi vµ dßng kh¸c nhau, viÖc ph©n lo¹i C. sasanqua gÆp rÊt nhiÒu

khã kh¨n, ®· thu hót nhiÒu nhµ khoa häc quan t©m nghiªn cøu.

Tªn C. sasanqua lÇn ®Çu tiªn ®­îc Kaempfer (1712) sö dông khi

nghiªn cøu vÒ mét loµi cã dÇu thuéc chi Camellia (DÉn theo §Æng Th¸i

D­¬ng, 2001) [5]. Tuy nhiªn, trong nghiªn cøu t¸c gi¶ ®· kh«ng m« t¶ vÒ h×nh

th¸i loµi c©y nµy, nªn c«ng tr×nh nµy ch­a thùc sù cã ý nghÜa thùc tiÔn. N¨m

1753, Linnaeus sö dông tªn C. sasanqua nh­ng c¸c m« t¶ l¹i gièng víi ®Æc

®iÓm cña hai loµi C. oleifera vµ C. japonica (DÉn theo §Æng Th¸i D­¬ng,

2004) [6]. Còng trong mét nghiªn cøu kh¸c, Thunberg (1784) ®· gi¸m ®Þnh vµ

m« t¶ loµi nµy nh­ng ®Æc ®iÓm h×nh th¸i ch­a ®­îc m« t¶ chi tiÕt (DÉn theo

NguyÔn Quang Kh¶i, 2004) [12].

-4- Hakoda (1987) [31] cho r»ng C. sasanqua Thunb thùc chÊt lµ tªn gäi kh¸c

cña Thea sasanqua vµ c¶ hai cã thÓ gäi theo tªn chung lµ sasanqua Camellia. Theo Samartin (1992) [35], loµi ®­îc gäi lµ C. sasanqua (ë c¸c n­íc

Ch©u ¢u) vµ Tea seed oil (ë NhËt B¶n) hay C. sasanqua oil (®­îc gäi phæ

biÕn trªn thÕ giíi) ®Òu lµ mét vµ cã tªn chÝnh x¸c lµ C. sasanqua Thunb.

Nh­ vËy, c©y Së (C. sasanqua Thunb) ®­îc rÊt nhiÒu nhµ khoa häc

quan t©m nghiªn cøu tõ rÊt sím. HÇu hÕt c¸c t¸c gi¶ ®Òu thèng nhÊt r»ng C.

sasanqua Thunb lµ loµi thuéc chi Camellia víi ®Æc ®iÓm ®Æc tr­ng nhÊt lµ cã

dÇu trong nh©n, loµi nµy cã nhiÒu ®Æc ®iÓm gièng víi c¸c loµi C. oleifera vµ

C. japonica nªn viÖc ph©n lo¹i th­êng hay nhÇm lÉn.

1.1.1.2. H×nh th¸i

§Æc ®iÓm h×nh th¸i cña loµi Së ®· ®­îc rÊt nhiÒu nhµ khoa häc trªn thÕ

giíi quan t©m nghiªn cøu nh­: Hakoda, N (1987) [28], Hakoda, N. & T.

Akihama (1988) [32], Marjan Kluepfel & Bop Polomski (1998) [37]. C¸c t¸c

gi¶ ®· chØ ra r»ng: C. sasanqua Thunb lµ loµi c©y bôi lín hoÆc c©y gç nhá

th­êng xanh, cao kho¶ng 12 feet (3,7m); ®­êng kÝnh t¸n réng tõ 3-4m; l¸ h×nh

elip hoÆc oval dµi, mµu xanh ®en, bãng, réng kho¶ng tõ 3-5cm, l¸ non cã l«ng

ë phiÕn l¸, l¸ giµ cã l«ng ë g©n l¸, mÐp l¸ h×nh r¨ng c­a cïn; hoa mµu tr¾ng,

®­êng kÝnh tõ 5,1-7,5cm.

M« t¶ c©y Së ®­îc trång t¹i Trung Quèc cña T­ëng V¹n Ph­¬ng (1959)

[45]: c©y Së cao kho¶ng 5m, h×nh d¸ng gièng c©y chÌ l¸, nh­ng l¸ nhá h¬n vµ xuÊt

hiÖn nhiÒu l«ng t¬ nhá; hoa mµu ®á nh¹t, ®á thÉm hoÆc mµu tr¾ng; qu¶ chøa tõ 1-4

h¹t, vá qu¶ máng, gi÷a c¸c h¹t cã mµng ng¨n c¸ch, h¹t lín, h×nh d¸ng h¹t kh«ng

theo quy luËt nhÊt ®Þnh, h¹t cã mµng n©u bªn trong mµu vµng nh¹t.

Theo Chang Hung Ta vµ Bruce Bartholomew (1981) [21], C. sasanqua

Thunb cã hai d¹ng. D¹ng thø nhÊt l¸ nhá, dµi tõ 3-5,5cm; hoa nhá ®­êng kÝnh tõ

-5-

4-6cm; vßi nhuþ xÎ 3; ®­êng kÝnh qu¶ tõ 2-3cm. D¹ng thø hai l¸ dµi tõ 3-7cm,

réng tõ 2-3cm; ®­êng kÝnh qu¶ tõ 2-3cm.

C¸c nghiªn cøu t¹i Anh, NhËt B¶n, Hµn Quèc cña c¸c t¸c gi¶ Chang

Hung Ta & Bruce Bartholomew (1981) [24]; Edward F. Gilmam & Dennis G.

Watson (1993) [25] vµ Hong, Y.S. (1988) [33] ®· chØ ra quan hÖ gÇn gòi gi÷a

C. sasanqua víi loµi C. oleifera dÉn ®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm h×nh th¸i rÊt gièng

nhau gi÷a chóng, chØ kh¸c nhau lµ C. sasanqua cã phiÕn l¸ nhá vµ máng h¬n,

vßi nhuþ ng¾n h¬n. Bªn c¹nh ®ã, hai loµi nµy cã ph©n bè ®Þa lý vµ ph©n vïng

sinh th¸i gièng nhau.

Khi so s¸nh gi÷a C. sasanqua vµ C. japonica, Endo-M & Iwasa-S (1990)

[26] vµ Tanaka-T (1988) [41] còng cho thÊy chóng cã nhiÒu ®Æc ®iÓm h×nh th¸i

rÊt gièng nhau, ®iÓm kh¸c biÖt lµ C. sasanqua cã l¸ nhá vµ máng h¬n l¸ cña C.

japonica. §Æc ®iÓm nµy dÉn tíi nhiÒu tr­êng hîp nhÇm lÉn hai loµi c©y nµy trong

thùc tiÔn.

§iÓm qua c¸c nghiªn cøu vÒ h×nh th¸i cña c¸c t¸c gi¶ trªn thÕ giíi cho

thÊy, ®Æc ®iÓm h×nh th¸i vµ ph©n lo¹i loµi Së C. sasanqua Thunb ®· ®­îc quan

t©m nghiªn cøu t­¬ng ®èi chi tiÕt. C¸c nghiªn cøu trªn ®· chØ ra r»ng loµi Së

C. sasanqua Thunb thuéc chi Camellia, hä Theacea lµ loµi c©y gç nhá th­êng

xanh, ®­êng kÝnh t¸n réng tõ 3-4m, l¸ h×nh elÝp hoÆc ovan dµi, …C. sasanqua

Thunb cã h×nh th¸i rÊt gièng víi C. oleifera vµ C. japoneca, chØ kh¸c lµ c¸c

bé phËn cña C. sasanqua Thunb th­êng nhá h¬n. Loµi C. sasanqua Thunb

®­îc m« t¶ trªn ®©y chÝnh lµ ®èi t­îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi.

1.1.2. §Æc ®iÓm ph©n bè vµ sinh th¸i häc

1.1.2.1. §Æc ®iÓm ph©n bè

Nghiªn cøu ®Çu tiªn vÒ ph©n bè cña loµi Së C. sasanqua Thunb ®­îc

Paul - H. Mensier (1957) [42] c«ng bè trong “ Tõ ®iÓn nh÷ng loµi c©y cã

-6-

dÇu”, theo tµi liÖu nµy Së lµ loµi nguyªn s¶n ë vïng nhiÖt ®íi (§«ng - Nam ¸)

vµ vïng ¸ nhiÖt ®íi (NhËt B¶n). Còng ®ång nhÊt quan ®iÓm víi Paul, Chang

Hung Ta (1981) [24] kh¼ng ®Þnh chi Camellia ph©n bè ë c¸c n­íc nh­: Trung

Quèc, NhËt B¶n, §µi Loan, Myama, Lµo, ViÖt Nam, Ên §é, Th¸i Lan, Hµn

Quèc, Nepal, Campuchia, Indonesia vµ Philipin. Theo T­ëng V¹n Ph­¬ng

(1959) [45], Së th­êng mäc tù nhiªn ë Trung Quèc, NhËt B¶n vµ Ên §é, ®­îc

trång nhiÒu ë vïng rõng nói hoÆc trong v­ên nhµ n¬i cã khÝ hËu Êm ¸p.

Mét c«ng tr×nh kh¸c cña Hakodo (1990) [28] l¹i cho r»ng Së cã nguån

gèc tõ vïng T©y - Nam NhËt B¶n. HÇu hÕt kÕt qu¶ nghiªn cøu tr­íc ®©y vÒ

loµi Së còng cho r»ng loµi nµy ph©n bè tù nhiªn ë NhËt B¶n (DÉn theo Chu

T­¬ng Hång, 1988) [43].

Theo Chang Hung Ta (1981) [24], Jonh M. Ruter (1999) [35] vµ Paul - H. Mensier (1957) [42] th× Së ®· ®­îc dÉn gièng tõ NhËt B¶n vÒ trång ë Anh

tõ n¨m 1879.

T¹i Trung Quèc, Camellia ph©n bè réng r·i kh¾p c¸c tØnh tõ §«ng Nam

®Õn T©y Nam víi h¬n 190 loµi (How Foon - Chew, 1984) [34]. Theo M· CÈm

L©m (2005) [46], t¹i Trung Quèc, c©y Së ph©n bè tù nhiªn tõ 180-340 vÜ ®é

B¾c, ë ®é cao tõ 0-2000m. Theo Fang, J. (1994) [27], c¸c nghiªn cøu vÒ më

réng vïng ph©n bè cña Së ®­îc tiÕn hµnh tõ nh÷ng n¨m 1960 ®Õn 1970 ë

Trung Quèc do ®· sím nhËn thøc ®­îc gi¸ trÞ to lín mµ loµi c©y nµy mang l¹i

cho con ng­êi.

1.1.2.2. §Æc ®iÓm sinh lý, sinh th¸i häc

C¸c nghiªn cøu t¹i Trung Quèc cho thÊy Së sinh tr­ëng tèt ë ®é cao

d­íi 500m so víi mùc n­íc biÓn. Tuy nhiªn, ë ®é cao 900m (An Huy), thËm

chÝ ë ®é cao 1700-2000m (Quý Ch©u, V©n Nam) c©y vÉn sinh tr­ëng vµ ra

hoa kÕt qu¶ b×nh th­êng (T­ëng V¹n Ph­¬ng, 1959) [45].

-7-

Global - Mikhailenko - DA (1988) [29] ®· chØ ra r»ng, t¹i tiÓu bang

Georgia - Mü, tÊt c¶ c¸c c©y Së ®­îc trång ë ®é cao trªn 400m ®Òu chÕt,

ng­îc l¹i, khi ®­îc trång ë d­íi 400m c©y sinh tr­ëng tèt.

Theo M· CÈm L©m (2005) [46], Së thÝch hîp víi ®Êt Feralit, tÇng dµy,

pHKCl 4,5-6,0, nhiÖt ®é b×nh qu©n hµng n¨m 16-210C, l­îng m­a b×nh qu©n

n¨m 900-1800mm, nhiÖt ®é tèi thÊp tuyÖt ®èi -130C.

C¸c t¸c gi¶ Chang Hung Ta & Bruce Bartholomew (1981) [24],

Hakoda, N. (1987) [31], Shanan H. & G. Ying. (1982) [40] cho r»ng, Së sinh

tr­ëng tèt ë n¬i cã nhiÖt ®é b×nh qu©n th¸ng thÊp nhÊt trªn 20C, chÞu ®­îc

tuyÕt l¹nh tíi -100C, nh­ng ®Ó ®¶m b¶o c©y sinh tr­ëng b×nh th­êng cÇn cã

biÖn ph¸p ch¾n giã kh« vµ l¹nh vµo mïa ®«ng.

Së lµ c©y chÞu bãng khi nhá, ®Õn giai ®o¹n tr­ëng thµnh c©y sinh

tr­ëng ph¸t triÓn tèt nhÊt d­íi ®iÒu kiÖn ¸nh s¸ng ®Çy ®ñ nh­ng ph¶i che phñ

gèc c©y b»ng l¸ hoÆc vËt liÖu kh¸c. Víi vïng cã ¸nh s¸ng nhiÒu, cÇn che bãng

vµo buæi s¸ng ®Ó tr¸nh hiÖn t­îng hÐo l¸ (Edward F. Gilmam and Dennis G.

Watson, 1993 [22]; Marjan Kluepfel and Bop Polomski, 1998 [34], Shanan, H.

& G. Ying, 1982 [40] vµ Samartin, A, 1992 [38]).

ViÖn kü thuËt L©m nghiÖp Trung Quèc (1984) ®· kÕt luËn r»ng hÇu hÕt

ho¹t ®éng sinh lý cña c©y ®Òu cao vµo ban ngµy (®Æc biÖt lµ buæi s¸ng), riªng

víi ho¹t ®éng trao ®æi n­íc trong c©y l¹i cao h¬n vµo ban ®ªm, cao nhÊt lµ

kho¶ng tõ 0-3 giê. Kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng s­¬ng gi¸ cña mét sè loµi Së nh­ C.

japonica, C. sinensis, C. sasanqua tõ -18 ®Õn -300C, trong ®ã nhiÖt ®é g©y

chÕt ®èi víi C. sasanqua lµ -240C (DÉn theo Ph¹m Hoµng Hé, 1991) [11].

2.1.3. Sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn

Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn cña Së, T­ëng V¹n

Ph­¬ng (1959) [45] nhËn ®Þnh: Së sinh tr­ëng ph¸t triÓn rÊt chËm, s¶n l­îng