Nghệ thuật nghịch dị trong tiểu thuyết hồ anh thái

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

HÀ THỊ NGỌC HOA

NGHỆ THUẬT NGHỊCH DỊ

TRONG TIỂU THUYẾT HỒ ANH THÁI

LUẬN VĂN THẠC SĨ

VĂN HỌC VIỆT NAM

ĐÀ NẴNG – 2020

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

HÀ THỊ NGỌC HOA

NGHỆ THUẬT NGHỊCH DỊ

TRONG TIỂU THUYẾT HỒ ANH THÁI

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

VĂN HỌC VIỆT NAM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa khoa: PGS. TS. Ngô Minh Hiền

ĐÀ NẴNG - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Nội dung trong luận

văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

ii

TRANG THÔNG TIN LUẬN VĂN THẠC SĨ

Tên đê tài: NGHỆ THUẬT NGHỊCH DỊ TRONG TIỂU THUYẾT HỒ ANH THÁI

Ngành: Văn học Việt Nam

Họ và tên học viên: Hà Thị Ngọc Hoa

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Ngô Minh Hiền

Cơ sở đào tạo: Trƣờng Đại học Sƣ phạm Đại Học Đà Nẵng

Tóm tắt: Luận văn đã thông qua sự khám phá giá trị của thủ pháp nghệ thuật nghịch dị trong tiểu

thuyết Hồ Anh Thái, để đánh giá một cách khách quan về sự sáng tạo và thành công của nhà văn ở

việc vận dụng thủ pháp nghệ thuật này trong tiểu thuyết. Qua đó khẳng định tài năng, vị trí, vai trò của

ông đối với văn chương Việt Nam đương đại.

Hồ Anh Thái với sự tìm tòi, sáng tạo không mệt mỏi vì nghệ thuật, đã cho ra đời nhiều tiểu thuyết

mang đậm dấu ấn riêng, đề cập những vấn đề thời sự của xã hội ngày nay với những đứa con tinh thần

mang hình hài và tính cách khác nhau. Tất cả đã tạo cho nhà văn trở thành một trong những gương

mặt tiêu biểu đã cách tân mạnh mẽ tiểu thuyết Việt Nam. Ông đã rất thành công trong việc phản ánh

hiện thực thông qua cái nhìn nghịch dị.

Đề tài Nghệ thuật nghịch dị trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái đã làm nổi bật những đặc điểm của nghệ

thuật nghịch dị trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái, chỉ ra cách thức Hồ Anh Thái vận dụng các yếu tố, thủ

pháp trong quá trình sáng tạo tiểu thuyết của ông. Đề tài đã làm rõ nghịch dị không đơn thuần là một

thủ pháp mà trở thành tư duy nghệ thuật chi phối quan niệm nghệ thuật của tác giả. Với một thái độ

nghiêm cẩn trong lao động nghệ thuật, ông đã thực sự lăn xả vào cuộc sống và chạm ngòi bút của

mình đến những vấn đề nhạy cảm của xã hội, phản ánh sự phức tạp của cõi đời, cõi người hiện hữu

hôm nay. Từ đó, thông qua các thủ pháp nghịch dị, nhà văn đã đẩy tất cả sự vật, con người và cuộc đời

trở nên khác lạ và hấp dẫn; những cái đời thường, những cái được bọc rất kỹ trong lớp vỏ hào nhoáng

đều bị bóc trần ra và kiến tạo một thế giới đầy những phi lí, mâu thuẫn, nghịch lí, chấn thương. Hiện

thực đời sống không chỉ thu gọn trong những biến cố lịch sử và đời sống cộng đồng mà rộng hơn, sâu

hơn, là cái thường nhật với bao mối quan hệ chằng chịt, chìm ẩn trong những mối quan hệ xã hội,

cộng đồng và cá nhân.

Từ khóa: Nghịch dị, tiểu thuyết, carnaval, tư duy nghệ thuật, Hồ Anh Thái

iii

MASTER THESIS SUMMARY

Name of thesis: THE GROTESQUE IN THE NOVELS BY HO ANH THAI

Major: Vietnamese Literature

Full name of Master student: Ha Thi Ngoc Hoa

Dissertation Instructor: Assos. Prof. PhD. Ngo Minh Hien

Faculty: Pedagogy College of Danang University

Summary: The Thesis has, by discovering the value of the Grotesque in the Novels by Ho Anh Thai,

objectively appraised the creation and success of the Novelist by the wield of this Grotesque in his

Novels.

By his untiring researching and creation for literature, Ho Anh Thai has generated many of his own

Novels, describing the current affairs by “brainchildren” with the typically different personality and

characteristics. All of those has made him become a typical representation, having massively

renovated Vietnamese novels.

The Grotesque in the Novels by Ho Anh Thai has accentuated the characteristics of the Grotesque in

the Novels by Ho Anh Thai, indicating the ways in which, he has used elements of “art tricks” in his

novels. The Thesis has obviously pointed out that the Grotesque is not only “an art trick” but also a

creative thinking of the art, governing his art conception. By his serious attitude in the labor of art, he

has, really and practically, described the sensitive social affairs, reflexing the complications of the

current life, on which, by the Grotesque, he has made the nature and the human beings and life

typically different and attractive and things in common, closely enclosed in the “ shiny crust” have

been exposed to the paradoxical society. The reality of life has not only been within the historical

changings in the social community but also in the routine life with many of the complicated

relationships of the society, community and people.

Key words: Grotesque, Novels, carnaval, creative thinking of art, Ho Anh Thai

iv

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i

MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ........................................................................................2

2.1.Về cảm quan nghệ thuật nghịch dị trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái ...................2

2.2. Về các thủ pháp nghệ thuật làm nên chất nghịch dị trong tiểu thuyết Hồ Anh

Thái .................................................................................................................................4

3. Mục đích nghiên cứu.................................................................................................8

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu............................................................................8

4.1. Đối tƣợng nghiên cứu.............................................................................................8

4.2. Phạm vi nghiên cứu................................................................................................8

5. Phƣơng pháp nghiên cứu..........................................................................................8

5.1. Phƣơng pháp hệ thống – cấu trúc .........................................................................8

5.2. Phƣơng pháp liên ngành ........................................................................................8

5.3. Phƣơng pháp phân tích – tổng hợp.......................................................................8

5.4. Phƣơng pháp so sánh - đối chiếu...........................................................................9

6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài.................................................................9

7. Bố cục của luận văn...................................................................................................9

NỘI DUNG...................................................................................................................10

CHƢƠNG 1. NGHỊCH DỊ VÀ TIỂU THUYẾT HỒ ANH THÁI TRONG DÒNG

CHẢY TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI.................................................10

1.1. Nghịch dị và nghệ thuật nghịch dị trong tiểu thuyết.........................................10

1.1.1.Về khái niệm nghịch dị.......................................................................................10

1.1.2. Nghịch dị - một phƣơng thức nghệ thuật quan trọng trong tiểu thuyết ......12

1.1.3. Sự hồi sinh của nghịch dị trong tiểu thuyết Việt Nam từ sau 1986...............14

1.2. Hồ Anh Thái và hành trình sáng tạo nghệ thuật...............................................16

1.2.1. Hồ Anh Thái - “Nhà văn luôn luôn đi và bao giờ cũng đang viết” ...............16

1.2.2. Tiểu thuyết nghịch dị của Hồ Anh Thái - sự kiếm tìm sáng tạo....................18

1.3. Quan niệm nghệ thuật của Hồ Anh Thái............................................................20

1.3.1. Nhà văn “phải là ngƣời tử tế” ..........................................................................20

1.3.2. Văn chƣơng phải luôn “chung sống với những vấn đề nhạy cảm của xã hội”

...................................................................................................................................22

v

1.3.3. “Tiểu thuyết là một giấc mơ dài”.....................................................................24

Tiểu kết.........................................................................................................................25

CHƢƠNG 2. CẢM QUAN CARNAVAL VÀ HÌNH TƢỢNG NGHỆ THUẬT

NGHỊCH DỊ TRONG TIỂU THUYẾT HỒ ANH THÁI.........................................26

2.1. Cảm quan Carnaval trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái........................................26

2.1.1. Cƣờng điệu hóa những mâu thuẫn trong cuộc sống ......................................26

2.1.2. Sáng tạo những tƣơng phản kỳ quặc...............................................................30

2.1.3. Cái nhìn trào lộng về cuộc sống, con ngƣời.....................................................32

2.1.4. Kế thừa tƣ duy văn hóa, văn học dân gian......................................................35

2.2. Hình tƣợng nghệ thuật nghịch dị trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái...................38

2.2.2. Con ngƣời - Nhân vật mặt nạ diễn trò.............................................................41

2.2.3. Không - thời gian trò diễn.................................................................................47

Tiểu kết.........................................................................................................................50

CHƢƠNG 3. NGHỆ THUẬT NGHỊCH DỊ TRONG TIỂU THUYẾT HỒ ANH

THÁI.............................................................................................................................51

QUA CÁC THỦ PHÁP BIỂU HIỆN.........................................................................51

3.1. Carnaval hóa thế giới nghệ thuật........................................................................51

3.1.1. Xây dựng tình huống nghịch lý ........................................................................51

3.1.2. Lạ hóa biểu tƣợng nghệ thuật ..........................................................................54

3.2. “Hoàn cảnh hóa” ngôn ngữ nghệ thuật..............................................................58

3.2.1. Sử dụng các biệt ngữ xã hội và lớp “thuật ngữ thời đại” ..............................58

3.2.2. “Thông tục, suồng sã hóa” ngôn ngữ...............................................................61

3.3. Linh hoạt trong giọng điệu nghệ thuật...............................................................65

3.3.1. Tối đa hóa giọng giễu nhại................................................................................65

3.3.2. Kết hợp giọng trào phúng dân gian với triết lý hiện đại ...............................69

Tiểu kết.........................................................................................................................71

KẾT LUẬN ..................................................................................................................72

TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................................74

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Nghịch dị là một thủ pháp nghệ thuật nhằm tổ chức hình tượng nghệ thuật dựa

vào huyễn tưởng, tiếng cười, sự phóng đại, lối kết hợp và tương phản một cách kỳ

quặc giữa cái huyễn hoặc với cái thực, cái đẹp với cái xấu, cái bi với cái hài, cái giống

như thực với cái biếm họa... Trên thế giới, nghệ thuật nghịch dị đã tồn tại khá phổ biến

trong các sáng tác văn học dân gian hay văn học cổ đại châu Âu, không chỉ trong tác

phẩm của F. Rabelais (Gacganchuya và Pantagruyen), nghịch dị còn được tìm thấy

trong nhiều tác phẩm sau đó của các nhà văn nổi tiếng như Muguelde Cervantes (Don

Quixote), Franz Kafka (Biến dạng, Vụ án, Lâu đài), Victor Hugo (Nhà thờ Đức Bà

Paris), Nikolai Gogol (Chiếc áo khoác, Quan thanh tra)…

Ở Việt Nam, nghịch dị xuất hiện từ rất sớm bằng sự phóng đại gây cười trong

ca dao, hát đối đáp; bằng việc xây dựng những hình tượng nhân vật xấu xí trong truyện

cổ tích; bằng việc tạo tiếng cười trào lộng trong các tác phẩm của Hồ Xuân Hương,

Nguyễn Khuyến, Tú Xương và xuất hiện với tần suất dày đặc trong truyện ngắn của

Nam Cao, tiểu thuyết của Vũ Trọng Phụng,…

Sau 1986, cùng với sự đổi mới toàn diện trong xã hội, văn học Việt Nam đương

đại đã đạt được những thành tựu đáng kể về nội dung và nghệ thuật. Một trong những

thành tựu phải kể tới là sự cách tân nghệ thuật nhằm đáp ứng nhu cầu thẩm mĩ mới của

xã hội. Cùng với các thủ pháp nghệ thuật hiện đại, nghệ thuật nghịch dị được các nhà

văn Việt Nam sử dụng như một phương tiện nhằm thể hiện lối tư duy nghệ thuật hiện

đại, tiếng nói tự do dân chủ cùng với sự nhìn nhận, đánh giá hiện thực cuộc sống con

người một cách mới mẻ. Cảm quan nghịch dị trong văn xuôi đương đại Việt Nam

thường được các nhà văn cụ thể hóa bằng việc kiến tạo những hình tượng lệch chuẩn,

gắn với nhu cầu phê phán những điều lệch lạc, xấu xa trong hiện thực đời sống. Thành

công với nghệ thuật nghịch dị là các tác giả tiêu biểu như Nguyễn Huy Thiệp, Phạm

Thị Hoài, Nguyễn Bình Phương, Hồ Anh Thái… Bằng sự thành công này, họ không

chỉ tạo ra trong tác phẩm của mình những thông điệp giàu ý nghĩa xã hội và nhân sinh

mà còn góp phần đáng kể vào quá trình đổi mới tiểu thuyết đương đại Việt Nam nói

riêng và văn học Việt Nam nói chung.

Hồ Anh Thái là nhà văn đã khẳng định được phong cách nghệ thuật độc đáo

qua những tác phẩm nghệ thuật đầy ấn tượng. Ở thể loại tiểu thuyết, với cái nhìn tỉnh

táo, sắc sảo, ông đã thiết lập được trong các tác phẩm của mình cái nhìn tự do, thái độ

2

châm biếm độc đáo nhằm vào mảng hiện thực chứa chất những vô lý, nực cười, quái

lạ. Tiểu thuyết của Hồ Anh Thái, vì thế không chỉ là tiếng cười giễu nhại mà còn ẩn

chứa những thông điệp ý nghĩa thức tỉnh con người. Có thể nói những cách tân nghệ

thuật của Hồ Anh Thái đặc biệt ở nghệ thuật nghịch dị đã tạo nên giá trị nghệ thuật cho

tiểu thuyết của ông, giúp ông khẳng định phong cách nghệ thuật tiểu thuyết của mình

đồng thời góp phần không nhỏ vào việc cách tân, làm phát triển mạnh mẽ văn xuôi

Việt Nam đương đại.

Chọn nghiên cứu đề tài Nghệ thuật nghịch dị trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái,

chúng tôi mong muốn chỉ ra những đặc điểm nổi bật của nghệ thuật nghịch dị mà Hồ

Anh Thái đã sử dụng trong tiểu thuyết của ông, phân tích, đánh giá giá trị của chúng

trong việc tạo ra những đặc sắc cho tiểu thuyết Hồ Anh Thái, đồng thời khẳng định tài

năng, sự sáng tạo và những đóng góp của nhà văn đối với văn học Việt Nam hiện đại.

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

2.1.Về cảm quan nghệ thuật nghịch dị trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

Huỳnh Thị Thu Hậu, khi nghiên cứu về Nghệ thuật nghịch dị trong tiểu thuyết

Việt Nam từ 1986 đến 2012 đã cho rằng: “Nhờ có nghịch dị, tính chất tiểu thuyết được

gia tăng. Tuy nhiên, nghịch dị ở mỗi tác giả, trong từng tác phẩm cũng không hoàn

toàn giống nhau về cấp độ. Hay nói cách khác, có một số tác giả như Hồ Anh Thái,

Nguyễn Bình Phương, Tạ Duy Anh, nghịch dị được biểu hiện đậm nét, mang tính thế

giới quan” [28,138].

Phan Trọng Hoàng Linh khi nghiên cứu Tiểu thuyết Carnaval hóa tiểu thuyết

Hồ Anh Thái nhìn từ nhân vật nghịch dị đã phát hiện tiếng cười chính là cảm quan

nghệ thuật chi phối sáng tác của Hồ Anh Thái: “Có thể lấy tiếng cười làm tiêu chí

nhận diện cảm quan carnaval trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái, mặc dù không phải tác

phẩm văn học carnaval hóa nào cũng hài hước (như tiểu thuyết Dostoievski), và không

phải cái hài nào cũng có tính carnaval (như cái hài phủ định thuần túy). Là bởi trong

hành trình sáng tạo của Hồ Anh Thái, sự xuất hiện của tiếng cười, ngay từ bề nổi, đã đi

kèm (hay là hệ quả) các hình thức của cái tục, sự giễu nhại, tình trạng “hôn phối không

tương xứng”…, từ đó chi phối đến cấu trúc hình tượng và cấu trúc văn bản truyện kể.

Tiếng cười đánh dấu sự chuyển biến khá căn bản trong cái nhìn nghệ thuật của nhà

văn” [42].

Trong bài viết Cái hài trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái, tác giả Phan Trọng

Hoàng Linh có nhận xét “tư duy carnaval gần như đã làm thay đổi toàn bộ cấu trúc tác