Năng suất lao động trong doanh nghiệp Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP.HCM

-------------------

ĐÀO VŨ PHƯƠNG LINH

NĂNG SUẤT LAO ĐỘNG TRONG

DOANH NGHIỆP VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

TP. Hồ Chí Minh – Năm 2020

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP.HCM

-------------------

ĐÀO VŨ PHƯƠNG LINH

NĂNG SUẤT LAO ĐỘNG TRONG

DOANH NGHIỆP VIỆT NAM

Chuyên ngành : Kinh tế Phát triển

Mã số : 9310105

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. TS. PHẠM KHÁNH NAM

2. TS. LÊ VĂN CHƠN

TP. Hồ Chí Minh- Năm 2020

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ kinh tế “Năng suất lao động trong doanh

nghiệp Việt Nam” là nghiên cứu riêng của tôi.

Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng được công

bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Nghiên cứu sinh

MỤC LỤC

TRANG PHỤ BÌA

LỜI CAM ĐOAN

MỤC LỤC

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU CHỮ VIẾT TẮT

DANH MỤC BẢNG BIỂU

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ ĐỒ THỊ

TÓM TẮT

CHƯƠNG 1. GIỚI THIỆU .......................................................................................... 1

1.1 Bối cảnh và khoảng trống nghiên cứu................................................................... 1

1.1.1 Bối cảnh thực tiễn..............................................................................................1

1.1.2 Bối cảnh lý thuyết..............................................................................................9

1.1.3 Khoảng trống nghiên cứu...............................................................................12

1.2 Mục tiêu nghiên cứu.............................................................................................. 15

1.3 Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................... 15

1.4 Phạm vi và đối tượng nghiên cứu ........................................................................ 15

1.4.1 Phạm vi nghiên cứu.........................................................................................15

1.4.2 Đối tượng nghiên cứu......................................................................................16

1.5 Phương pháp nghiên cứu...................................................................................... 16

1.6 Ý nghĩa của luận án............................................................................................... 17

1.7 Cấu trúc của luận án............................................................................................. 18

CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU............... 20

2.1 Giới thiệu................................................................................................................ 20

2.2 Khái niệm và đo lường năng suất lao động ........................................................ 20

2.3 Lý thuyết phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến NSLĐ của doanh nghiệp ....... 23

2.4 Đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) và năng suất lao động của doanh nghiệp. 26

2.4.1 Các lý thuyết về mối quan hệ giữa FDI và năng suất lao động ..................26

2.4.2 Những nghiên cứu thực nghiệm về mối quan hệ giữa FDI và NSLĐ ........28

2.5 Xuất khẩu và năng suất lao động ........................................................................ 32

2.5.1 Lý thuyết cơ chế tự lựa chọn (self selection).................................................32

2.5.2 Lý thuyết học hỏi thông qua xuất khẩu (Learning by exporting)..............33

2.5.3 Những nghiên cứu thực nghiệm giữa xuất khẩu và năng suất lao động ...35

2.6. Chính sách phúc lợi ngoài lương và ảnh hưởng đến năng suất lao động ....... 39

2.6.1 Chính sách phúc lợi ngoài lương ...................................................................41

2.6.2 Lý thuyết về sự tác động của các chính sách phúc lợi ngoài lương đến

năng suất lao động doanh nghiệp ...........................................................................42

2.6.2.1 Lý thuyết nhu cầu của Maslow ..................................................................43

2.6.2.2 Lý thuyết kỳ vọng ......................................................................................45

2.6.2.3 Lý thuyết môi trường .................................................................................46

2.6.3 Vai trò của các chế độ phúc lợi ngoài lương.................................................47

2.6.4 Các nghiên cứu thực nghiệm về sự tác động của chế độ phúc lợi ngoài

lương đến năng suất lao động .................................................................................54

TÓM TẮT CHƯƠNG................................................................................................. 57

CHƯƠNG 3.TÁC ĐỘNG ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI VÀ XUẤT

KHẨU ĐẾN NĂNG SUẤT LAO ĐỘNG CỦA CÁC DOANH NGHIỆP CÓ

QUY MÔ VÀ THÂM DỤNG VỐN KHÁC NHAU ................................................. 58

3.1 Giới thiệu chung .................................................................................................... 59

3.2 Dữ liệu nghiên cứu ................................................................................................ 61

3.2.1 Giới thiệu và lý do lựa chọn bộ dữ liệu .........................................................61

3.2.2 Làm sạch dữ liệu .............................................................................................62

3.3 Tổng quan mô hình ước lượng NSLĐ ở cấp độ doanh nghiệp ......................... 64

3.4 Đo lường biến và các giả thuyết nghiên cứu....................................................... 68

3.4.1 Biến phụ thuộc: Năng suất lao động..............................................................68

3.4.2 Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài và sự tác động của nó đến năng suất

lao động doanh nghiệp.............................................................................................68

3.4.3 Tác động của xuất khẩu..................................................................................70

3.4.4 Quy mô và mức độ thâm dụng vốn của ngành và doanh nghiệp ...............72

3.4.5 Các biến đặc điểm của doanh nghiệp............................................................74

3.5 Khung phân tích và mô hình kinh tế lượng cụ thể phân tích sự tác động

khác biệt của FDI và xuất khẩu đến NSLĐ của các doanh nghiệp thuộc các

ngành có mức độ thâm dụng vốn khác nhau........................................................... 78

3.6 Kết quả nghiên cứu ............................................................................................... 80

3.6.1 Thống kê mô tả ................................................................................................80

3.6.1.1 Mô tả dữ liệu nghiên cứu ...........................................................................80

3.6.1.2 Thống kê mô tả một số biến chính trong mô hình nghiên cứu ............84

3.6.2 Kết quả ước lượng mô hình nghiên cứu phân tích sự tác động khác

nhau của FDI và xuất khẩu đến năng suất lao động các doanh nghiệp có

mức độ thâm dụng vốn khác nhau .........................................................................85

3.6.2.1 Nhóm ngành thâm dụng lao động. .............................................................86

3.6.2.2 Nhóm ngành thâm dụng vốn......................................................................92

3.7 Tóm tắt chương ..................................................................................................... 98

CHƯƠNG 4.................................................................................................................. 99

MỨC ĐỘ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC CHẾ ĐỘ PHÚC LỢI NGOÀI LƯƠNG

ĐẾN NĂNG SUẤT LAO ĐỘNG ............................................................................... 99

4.1 Giới thiệu chung .................................................................................................... 99

4.2 Dữ liệu nghiên cứu .............................................................................................. 102

4.3 Phương pháp nghiên cứu.................................................................................... 102

4.4 Mô tả biến và giả thuyết nghiên cứu ................................................................. 104

4.4.1 Biến phụ thuộc Năng suất lao động.............................................................104

4.4.2 Các biến thể hiện sự thực thi phúc lợi của doanh nghiệp nhỏ và vừa .....105

4.4.3 Đặc điểm của doanh nghiệp .........................................................................106

4.5 Khung phân tích và mô hình.............................................................................. 114

4.6 Kết quả nghiên cứu ............................................................................................. 115

4.6.1 Mô tả dữ liệu nghiên cứu..............................................................................115

4.6.2 Thống kê mô tả các biến chính trong mô hình nghiên cứu.......................118

4.6.3 Kết quả ước lượng mô hình nghiên cứu đánh giá mức độ tác động của

phúc lợi đến năng suất lao động ...........................................................................123

4.7 Tóm tắt chương ................................................................................................... 144

CHƯƠNG 5. KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH ........................................ 145

5.1 Những kết quả chính của nghiên cứu................................................................ 147

5.1.1 FDI, xuất khẩu và năng suất lao động của doanh nghiệp .........................147

5.1.2 Tác động của các chính sách phúc lợi đến năng suất lao động.................148

5.2 Đóng góp mới của nghiên cứu............................................................................ 149

5.3 Hàm ý chính sách ................................................................................................ 149

5.4 Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo................................. 151

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................. 154

DANH MỤC CÁC KÝ KIỆU, CHỮ VIẾT TẮT

DNNVV: Doanh nghiệp nhỏ và vừa

FDI: Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài

HCM: Thành phố Hồ Chí Minh

IMF: Quỹ tiền tệ quốc tế

MNEs: Công ty đa quốc gia

NSLĐ: Năng suất lao động

OECD: Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế

TCTK: Tổng cục thống kê

TFP: Nhân tố tổng hợp

TNEs: Công ty xuyên quốc gia

VCCI: Phòng thương mại và công nghiệp Việt Nam

DANH MỤC BẢNG BIỂU

Bảng 3.1: Tỷ lệ số lượng doanh nghiệp và mức độ thâm dụng vốn của các tiểu

ngành trong ngành chế biến chế tạo .............................................................................65

Bảng 3.2: Bảng tổng hợp định nghĩa các biến số trong mô hình .................................80

Bảng 3.3: Số lượng doanh nghiệp phân theo ngành theo các năm ..............................83

Bảng 3.4: Số lượng doanh nghiệp phân theo ngành nghề và quy mô ..........................83

Bảng 3.5: Doanh nghiệp được phân theo loại hình sở hữu ..........................................84

Bảng 3.6: Số lượng doanh nghiệp nhận FDI và xuất khẩu phân theo quy mô và

ngành ....................................................................................................................85

Bảng 3.7: Doanh nghiệp được phân theo vị trí khu công nghiệp và vùng....................87

Bảng 3.8: Thống kê mô tả nhóm biến chính của mô hình của doanh nghiệp thuộc

ngành may trang phục ...................................................................................................89

Bảng 3.9: Thống kê mô tả nhóm biến chính của mô hình của doanh nghiệp thuộc

ngành sản xuất sản phẩm từ kim loại đúc sẵn ..............................................................89

Bảng 3.10: Bảng thống kê số lượng doanh nghiệp có xuất khẩu và có vốn FDI trong

ngành thâm dụng lao động ............................................................................................90

Bảng 3.11: Bảng thống kê số lượng các loại hình doanh nghiệp ngành may trang

phục ..............................................................................................................................90

Bảng 3.12: Kết quả mô hình ước lượng FEM và REM ................................................ 92

Bảng 3.13: Quy mô và mức độ vốn hóa tại 3 mức tứ phân vị của các doanh nghiệp

ngành may trang phục ..................................................................................................93

Bảng 3.14: Tác động quy mô doanh nghiệp đến năng suất lao động ..........................94

Bảng 3.15: Các trường hợp có thể xảy ra của tác động của mức độ vốn hóa của

doanh nghiệp đến NSLĐ............................................................................................... 95

Bảng 3.16: Bảng thống kê số lượng doanh nghiệp ngành sản xuất sản phẩm từ kim

loại đúc xuất khẩu và nhận đầu tư FDI. .......................................................................97

Bảng 3.17: Bảng thống kê số lượng các loại hình doanh nghiệp ngành sản xuất sản

phẩm từ kim loại đúc..................................................................................................... 98

Bảng 3.18: Bảng kết quả ước lượng mô hình FEM và REM........................................ 98

Bảng 3.19: Quy mô và mức độ vốn hóa tại 3 mức tứ phân vị của các doanh nghiệp

ngành chế biến sản phẩm từ kim loại đúc sẵn............................................................... 99

Bảng 3.20: Tác động quy mô doanh nghiệp đến năng suất lao động ..........................100

Bảng 3.21: Tác động của mức độ vốn hóa của doanh nghiệp đến năng suất lao động 101

Bảng 4.1: Bảng tổng hợp định nghĩa các biến số trong mô hình 2...............................118

Bảng 4.2: Phân phối mẫu nghiên cứu phân theo ngành nghề qua các năm ………….121

Bảng 4.3: Số lượng doanh nghiệp được phân theo quy mô và vùng miền ............ ......122

Bảng 4.4: Số lượng doanh nghiệp phân theo quy mô và loại hình doanh nghiệp . ......124

Bảng 4.5: Trình bày thống kê mô tả các biến số chính trong mô hình nghiên cứu ......124

Bảng 4.6: Trình bày số lượng doanh nghiệp xuất khẩu và FDI phân theo quy mô

doanh nghiệp ......................................................................................................... ......125

Bảng 4.7: Số lượng doanh nghiệp có thành lập tổ chức công đoàn ...................... ......126

Bảng 4.8: Trình bày số lượng doanh nghiệp đóng các loại bảo hiểm phân theo quy

mô........................................................................................................................... ......125

Bảng 4.9: Số lượng doanh nghiệp thực thi phúc lợi cho người lao động qua các năm 128

Bảng 4.10: Số lượng các doanh nghiệp thực thi chính sách phúc lợi phân theo miền .130

Bảng 4.11: Số lượng doanh nghiệp đóng bảo hiểm xã hội và bảo hiểm y tế......... ......130

Bảng 4.12: Số lượng doanh nghiệp đóng bảo hiểm xã hội và bảo hiểm thất nghiệp....131

Bảng 4.13: Mức độ tương quan của BHXH, BHYT và BHTN............................. ......132

Bảng 4.14: Bảng thống kê số doanh nghiệp đóng bảo hiểm xã hội theo quy mô

doanh nghiệp .......................................................................................................... 132

Bảng 4.15: Kết quả ước lượng mô hình xác suất thực hiện BHXH, BHYT và BHTN

tại các doanh nghiệp nhỏ và vừa ........................................................................... ......134

Bảng 4.16: Thống kê mô tả xác suất thực hiện các chính sách phúc lợi thuộc quỹ xã

hội bắt buộc ........................................................................................................... ......136

Bảng 4.17: Kết quả mô hình ước lượng tác động của BHXH, BHYT và BHTN đến

năng suất lao động tại các doanh nghiệp nhỏ và vừa ............................................ ......136

Bảng 4.18: Năng suất trung bình của doanh nghiệp có hình thức sở hữu là công ty

trách nhiệm hữu hạn và các hình thức khác .......................................................... ......143

Bảng 4.19: Kết quả ước lượng mô hình tác động của các chính sách phúc lợi đến

năng suất lao động tại DNNVV ............................................................................ ......145

Bảng 4.20: Mức độ tác động của các chính sách phúc lợi đến NSLĐ của doanh

nghiệp .................................................................................................................... ......147

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ

Hình 1.1: Lao động trong doanh nghiệp giai đoạn 2007-2015 .....................................2

Hình 1.2: Năng suất lao động của Việt Nam trong bối cảnh các nhóm nước năm

1991-2022 ....................................................................................................................3

Hình 2.1: Các yếu tố quyết định đến năng suất lao động .............................................25

Hình 2.2: Khung phân tích năng suất lao động của nghiên cứu ............................. .....26

Hình 3.1: Sự phát triển của 10 ngành xuất khẩu hàng đầu Việt Nam giai đoạn 2013-

2018 ..............................................................................................................................63

Hình 3.2: Khung phân tích mục tiêu số 1 .....................................................................82

Hình 4.1: Mức độ phát triển của bảo hiểm xã hội theo tỉnh thành của các DNNVV

giai đoạn 2006-2015......................................................................................................106

Hình 4.2: Khung phân tích mục tiêu số 2 ............................................................... .....120

TÓM TẮT

Chủ đề nghiên cứu của luận án xuất phát từ việc năng suất lao động của Việt Nam

trong 20 năm trở lại đây tăng trưởng không tương xứng với tiềm năng kinh tế mà

chúng ta có được. Trong nhiều năm qua, chúng ta vẫn đang loay hoay tìm các

phương án giúp cải thiện năng suất lao động cho bản thân mình. FDI và xuất khẩu

vốn được xem là hai kênh được trông cậy sẽ giúp cải thiện tình trạng của năng suất

lao động nhờ lan tỏa công nghệ từ nước ngoài, tuy nhiên, không phải các kênh này

đều phù hợp với tình trạng của tất cả các doanh nghiệp thuộc các ngành nghề khác

nhau. Để gia nhập vào bất kỳ một chế độ toàn cầu nào, các doanh nghiệp cũng đều

tốn rất nhiều thời gian cũng như công sức để chuẩn bị cho lộ trình gia nhập cho dù

đó là thông qua thu hút FDI hay xuất khẩu. Do đó, để giúp các doanh nghiệp có

định hướng rõ ràng, cụ thể đồng thời giảm bớt rủi ro cho các doanh nghiệp trong

quá trình đầu tư vào lộ trình toàn cầu hóa nhằm tìm kiếm phương thức cải thiện

năng suất lao động không phù hợp mà luận án đã đưa ra mục tiêu phân tích sự tác

động khác nhau của FDI và xuất khẩu đến năng suất lao động của các doanh nghiệp

có mức độ thâm dụng vốn khác nhau. Thêm vào đó, chính sách phúc lợi hiện nay

càng ngày càng chiếm một khoảng lớn trong chi phí của các gói chế độ đãi ngộ cho

nhân viên của các doanh nghiệp. Tuy nhiên, việc các chính sách này ảnh hưởng đến

năng suất lao động như thế nào lại chưa thu hút được nhiều nghiên cứu hoặc nghiên

cứu theo những phương pháp chưa phù hợp ở Việt Nam. Luận án này tập trung vào

tìm kiếm bằng chứng cho thấy sự tác động của các chính sách phúc lợi đến năng suất

lao động tập trung là tại các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Kết quả luận án cho thấy có sự khác biệt trong sự tác động của FDI và xuất khẩu

đến năng suất lao động của doanh nghiệp thuộc các ngành có thâm dụng vốn khác

nhau. Đối với ngành thâm dụng lao động việc xuất hiện của FDI đối với một doanh

nghiệp trong ngành có tác động đến năng suất lao động của doanh nghiệp. Việc các

doanh nghiệp có xuất khẩu hay không xuất khẩu không làm thay đổi năng suất lao

động của doanh nghiệp. Ngược lại, đối với ngành thâm dụng vốn, dường như việc

xuất hiện của FDI đối với một doanh nghiệp trong ngành lại không làm thay đổi

năng suất lao động của doanh nghiệp đó. Tuy nhiên, xuất khẩu sản phẩm ra thị

trường nước ngoài của ngành thâm dụng vốn lại mang lại ý nghĩa tích cực đối với

năng suất lao động. Luận án cũng tìm thấy bằng chứng về sự tác động của các chính

sách phúc lợi đến năng suất lao động. Chiều và độ lớn của sự tác động của các

chính sách đồng thời còn phụ thuộc vào quy mô doanh nghiệp.

Từ khóa: Năng suất lao động, FDI, xuất khẩu, chính sách phúc lợi.

ABSTRACT

The research topic of the thesis comes from the fact that Vietnam's labor

productivity in the past 20 years has not grown up to the economic potential that we

have. For many years, we are still struggling to find ways to improve labor

productivity for ourselves. FDI and export are considered to be the two channels

that can be expected to help improve labor productivity by spreading technology

from abroad, but not for all. Therefore, to help businesses have a clear, specific

direction and reduce risks for businesses in the process of investing in the

globalization roadmap to find ways to improve unsuitable labor productivity. The

thesis has set the goal of analyzing the impact of FDI and export on the labor

productivity of enterprises with different levels of capital intensity. In addition, the

current welfare policy increasingly accounts for a large part of the cost of incentive

packages for employees of businesses. However, how these policies affect labor

productivity has not attracted many studies in Vietnam. This thesis focuses on

finding evidence that the impact of welfare policies on labor productivity is

concentrated in SMEs.

The dissertation results show that there is a difference in the impact of FDI and

exports on labor productivity of enterprises in different capital intensive industries.

For labor-intensive industries, the appearance of FDI for an enterprise in the

industry has an impact on the labor productivity of the enterprise. Whether

businesses export or not export does not change the labor productivity of

enterprises. In contrast, for capital-intensive industries, it seems that the presence of

FDI for a firm in the industry does not change the labor productivity of that

enterprise. However, the export of products to foreign markets by the capital

intensive industry has brought a positive meaning to labor productivity. The thesis

also finds evidence of the impact of welfare policies on labor productivity. Positive

or negative impact and magnitude of the impact of policies also depend on the size

of the business.

Key word: labor productivity, FDI, export, employee benefits.