Mỹ học của cái chết trong tập truyện ngắn chết giữa mùa hè của mishima yukio

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

TRẦN THỊ THẢO

MỸ HỌC CỦA CÁI CHẾT TRONG TẬP TRUYỆN NGẮN

CHẾT GIỮA MÙA HÈ CỦA MISHIMA YUKIO

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

NGÀNH SƢ PHẠM NGỮ VĂN

Đà Nẵng, tháng 5 năm 2022

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

TRẦN THỊ THẢO

MỸ HỌC CỦA CÁI CHẾT TRONG TẬP TRUYỆN NGẮN

CHẾT GIỮA MÙA HÈ CỦA MISHIMA YUKIO

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC NƢỚC NGOÀI

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:

TS. Nguyễn Phƣơng Khánh

Đà Nẵng, tháng 5 năm 2022

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dƣới sự hƣớng dẫn

của TS. Nguyễn Phƣơng Khánh.

Các kết quả nêu trong khóa luận là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố trong

bất kì công trình nào khác.

Tôi xin chịu trách nhiệm hoàn toàn về lời cam đoan của tôi.

Đà Nẵng, tháng 5 năm 2022

Tác giả luận văn

Trần Thị Thảo

LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận văn này, em đã nhận đƣợc rất

nhiều sự ủng hộ cũng nhƣ giúp đỡ từ các thầy cô ở khoa Ngữ văn trƣờng Đại học Sƣ

phạm – Đại học Đà Nẵng. Em xin gửi đến quý thầy cô lời cảm ơn chân thành bởi

những kiến thức mà các thầy cô đã truyền cho em trong suốt quá trình học tập tại

trƣờng.

Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến TS. Nguyễn Phƣơng

Khánh, cô đã theo sát và hỗ trợ em hết mình trong quá trình hoàn thành luận văn này.

Cuối cùng, em cảm ơn các thầy cô ở khoa Ngữ văn đã tạo điều kiện để em thực

hiện luận văn tốt nghiệp. Mặc dù đã rất cố gắng nhƣng luận văn không thể tránh khỏi

những thiếu sót, em hi vọng sẽ nhận đƣợc lời góp ý của thầy cô để hoàn thiện bài làm

của mình.

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

LỜI CẢM ƠN

A - MỞ ĐẦU ..................................................................................................................1

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ..........................................................................................1

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ .................................................................................................2

3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU.................................................................................14

4. PHẠM VI NGHIÊN CỨU....................................................................................15

5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.........................................................................15

6. BỐ CỤC................................................................................................................16

B – NỘI DUNG ............................................................................................................17

CHƢƠNG 1. MISHIMA YUKIO TRONG DÒNG CHẢY VĂN HỌC NHẬT

BẢN HIỆN ĐẠI HẬU THẾ CHIẾN..........................................................................17

1.1. Bức tranh văn học Nhật Bản thời kỳ đầu thế kỷ XX và hậu Thế chiến II .17

1.1.1. Bối cảnh xã hội và các xu hƣớng văn học Nhật Bản đầu thế kỷ XX .........17

1.1.2. Một số tên tuổi văn học nổi tiếng của Nhật Bản giai đoạn đầu thế kỷ XX và

hậu Thế chiến II....................................................................................................22

1.2. Mishima Yukio – nhà văn “tử vì đạo” gây tranh cãi bậc nhất trong văn học

Nhật Bản ..................................................................................................................28

1.2.1. Một cuộc đời nhiều đấu tranh vì lý tƣởng ..................................................30

1.2.2. Ngƣời Samurai cuối cùng – Ám ảnh về cái chết ........................................36

1.3. Tinh thần Bushido và sự mâu thuẫn trong bản sắc dân tộc Nhật Bản biểu

đạt qua sáng tác của Mishima Yukio ....................................................................40

CHƢƠNG 2. CÁI CHẾT TRONG TẬP TRUYỆN NGẮN CHẾT GIỮA MÙA HÈ

CỦA MISHIMA YUKIO............................................................................................45

2.1. Ám ảnh về cái chết trong xây dựng cốt truyện và nhân vật ........................46

2.1.1. Cốt truyện hƣớng về cái chết......................................................................46

2.1.2. Nhân vật và sự lựa chọn hành động/ thái độ trƣớc cái chết........................52

2.2. Chết, là để cho lý tƣởng – chủ đề trung tâm của truyện ngắn Mishima.....57

2.2.1. Lý tƣởng anh hùng......................................................................................57

2.2.2. Niềm tin bất diệt .........................................................................................59

2.2.3. Sự thức tỉnh.................................................................................................61

2.3. Vẻ đẹp tự hủy vào bạo tàn dƣới hình bóng của cái chết...............................64

CHƢƠNG 3. CHẾT GIỮA MÙA HÈ VÀ MỸ HỌC CỦA CÁI CHẾT TRONG

MỐI TƢƠNG QUAN VỚI MỸ HỌC TRUYỀN THỐNG NHẬT BẢN................68

3.1. Cái đẹp vốn mong manh không bền ...............................................................68

3.1.1. Từ nỗi niềm bi cảm aware trong văn chƣơng Nhật…................................68

3.1.2. … đến vẻ đẹp tàn khuyết mong manh trong sáng tác của Mishima...........71

3.1.3. Hủy hoại một vẻ đẹp đang ở giữa đỉnh cao là cách duy nhất để giữ cho nó

tồn tại vĩnh viễn ....................................................................................................75

3.2. Mỹ học về cái chết của Mishima Yukio – sự kết hợp kỳ lạ giữa mỹ học

truyền thống với tính chính trị và chủ nghĩa dân tộc ..........................................78

3.2.1. Cái chết trong quan niệm văn hoá Nhật Bản truyền thống.........................78

3.2.2. Chủ nghĩa dân tộc nhƣ một đặc trƣng văn hoá trong quan niệm nghệ thuật

về cái chết của Mishima Yukio ............................................................................82

C - KẾT LUẬN ............................................................................................................88

D – TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................90

E. PHỤ LỤC............................................................................................................. PL1

1

A - MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Đến với văn học Nhật Bản, một trong những nền văn học độc đáo với bề dày

thành tựu lớn trong khu vực văn học phƣơng Đông, bạn đọc nhớ nhiều đến các tác

phẩm của nhiều bậc thầy văn chƣơng nhƣ Kawabata Yasunari, Oe Kenzaburo,

Ishiguro Kazuo – ba nhà văn nhận đƣợc giải Nobel văn học. Hoặc những cái tên xuất

sắc khác nhƣ: Tanizaki Junichiro, Abe Shinzo, Haruki Murakami, … cũng đƣợc đặc

biệt quan tâm dịch thuật, nghiên cứu khá mạnh mẽ ở Việt Nam, nhất là trong vòng hai

thập kỷ gần đây.

Trong số khá nhiều tên tuổi nhà văn Nhật Bản đƣợc yêu thích ở Việt Nam,

Mishima Yukio không phải là một cái tên xa lạ. Có thể khẳng định ông là một trong

những nhà văn có tên tuổi lớn của Nhật Bản, không chỉ ở sân nhà mà ngay cả ở văn

đàn quốc tế, từng đƣợc đề cử giải thƣởng Nobel. Nhiều truyện ngắn và tiểu thuyết của

ông đã đƣợc chuyển Việt ngữ từ trƣớc năm 1975 ở miền Nam Việt Nam, và gần đây,

hàng loạt các tác phẩm thuộc hàng “danh tác” của Mishima đã đƣợc dịch lại, dịch mới

cũng nhƣ trở thành đề tài nghiên cứu của độc giả và giới chuyên môn trong nƣớc. Tất

cả đều khẳng định cá tính sáng tạo độc đáo riêng biệt của Mishima Yukio trong đông

đảo nhiều tác giả Nhật Bản đƣợc giới thiệu và tiếp nhận ở Việt Nam hiện nay.

Mishima Yukio thu hút nhiều sự quan tâm, một phần bắt nguồn từ đời tƣ và sự

lựa chọn cho cái chết của nhà văn, mặt khác, quan trọng hơn, vì rằng: “Mishima là một

tài năng đích thực và là một tồn tại hãn hữu” [21, tr.5] nhƣ GS.TS Nguyễn Nam Trân

đã nhận định. Có thể nói, Mishima sở hữu những đặc tính rất nổi bật của văn học Nhật.

Thứ nhất, ở văn học Nhật Bản thƣờng xuyên tồn tại sự dung hòa của hai thái cực đối

nghịch nhau trong một chỉnh thể, nhƣ nhà văn hóa Hữu Ngọc đã cho rằng: “Ngƣời

Nhật có thể thƣởng thức vẻ đẹp mong manh của hoa anh đào và ánh thép sắc lạnh

ngƣời của thanh bảo kiếm” [14]. Đây cũng là một trong những điểm đặc sắc trong các

sáng tác của Mishima, bởi trong ông là sự kế thừa của những hệ tƣ tƣởng trƣớc về một

Nhật Bản nguyên sơ hơn với thần thoại cùng trật tự xã hội cũ và sự tiếp biến của

những phƣơng pháp sáng tác Tây Âu. Ông “vồ vập” trong việc tiếp cận cái mới nhƣng

chƣa bao giờ buông tay với cái cũ. Cũng chính vì lẽ đó, văn chƣơng của Mishima lại là

sự hòa quyện giữa những dòng chảy “nóng - lạnh” đối nghịch nhau, tƣởng nhƣ không

thể dung hòa nhƣng lại hợp thành chỉnh thể, trọn vẹn đến không ngờ. Tiếp cận với các

2

trào lƣu văn học phƣơng Tây, nhƣng ông lại đi tìm nguồn cảm hứng ở văn chƣơng cổ

điển. Bên trong văn chƣơng của ông chúng ta vừa nhìn thấy cái phần mới, vừa cảm

nhận thấy cái phần truyền thống, chính cách dung hòa tồn tại trong các mặt đối nghịch

đã làm nên nét đặc sắc trong phong cách sáng tác của Mishima. Thứ hai, tinh thần duy

mỹ luôn là nét đặc trƣng nổi bật của văn học Nhật Bản trong suốt hàng thế kỷ qua,

không giống với Kawabata – ngƣời chuyên viết về những nét đẹp truyền thống của xứ

Phù Tang, Mishima cũng viết về cái đẹp nhƣng cái đẹp trong văn chƣơng của ông là

cái đẹp khắc kỷ, cái đẹp nhƣ một “công án”, cái đẹp mang đậm chất hiện sinh, cái đẹp

đẩy ông đến gần hơn với cái chết “Sắc đẹp, những thứ đẹp đẽ, đó là những chất xúc tác

dẫn tôi đến với suy tƣởng chết chóc bên trong mình” [34]. Rõ ràng, bƣớc sang thời kỳ

hiện đại, cái đẹp trong văn học Nhật Bản đã bắt đầu trở khác, và đến với Mishima thì

cái đẹp lại đƣợc ông đẩy lên, nhƣ là một “tín ngƣỡng” đầy ám thị cho tâm hồn. Thậm

chí, triết lý mỹ học đặc biệt của ngƣời Nhật về cái chết cũng đƣợc biểu lộ đỉnh cao

trong các sáng tác của nhà văn, giống nhƣ cái cách ông đã lựa chọn cái chết cho chính

mình trong đời thực.

Bắt nguồn từ mong muốn làm sáng tỏ thêm về quan niệm thẩm mỹ trong các văn

bản văn học của Mishima, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: Mỹ học của cái Chết

trong tập truyện ngắn Chết giữa mùa hè của Mishima Yukio. Toàn bộ tập truyện

với cảm hứng chủ đạo về cái chết và cách diễn giải cái chết nhƣ là sự biểu lộ đỉnh cao

của cái Đẹp khiến cho văn chƣơng của Mishima đầy tính ám ảnh, cho đến nay vẫn tạo

nên nhiều cảm hứng nghiên cứu không ngừng nghỉ.

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

Có thể nói, Mishima Yukio là một trong những nhà văn nổi tiếng bậc nhất Nhật

Bản. Tuy nhiên rất nhiều cuộc tranh cãi xung quanh nhà văn này lại bắt nguồn từ quan

điểm chính trị và cái chết của ông. Chính vì vậy, trên thế giới đặc biệt là phƣơng Tây

có rất nhiều cuốn sách, nghiên cứu, bài báo, … viết về ông nhƣng lại đặc biệt quan

tâm, xoáy sâu vào cuộc sống, con ngƣời, quan điểm chính trị, đạo đức và là cả về cái

chết đã đƣợc ông soạn sẵn cho mình. Điều đó đã có ảnh hƣởng không nhỏ đến các

nghiên cứu khoa học mang tính học thuật về các tác phẩm của Mishima. Nghiên cứu

về Mishima Yukio, các nhà nghiên cứu thƣờng tập trung vào những vấn đề: tâm lý,

phạm trù thẩm mỹ, chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa hiện thực, nhân vật, … và đã khai

phá ra nhiều vùng tiếp cận mới cho các tác phẩm của Mishima Yukio.

3

Những dòng nghiên cứu chủ lƣu về Mishima Yukio trên thế giới

Trƣớc tiên, điểm qua những nghiên cứu hƣớng đến bản chất thẩm mỹ. Khi đọc

các tác phẩm của Mishima Yukio không khó để nhận thấy cái đẹp luôn hiện hữu trong

các sáng tác của ông, tuy nhiên phạm trù thẩm mỹ mà tác phẩm của ông thể hiện lại

không đẹp theo kiểu mà ngƣời ta thƣờng gặp trong các sáng tác ở thời kỳ cận đại. Cái

đẹp trong mắt Mishima không còn duy mỹ nữa. “Bằng nhiều cách, bạn có thể nhận ra

Mishima ngay từ cái nhìn đầu tiên: những kẻ tự ái bị tra tấn và ám ảnh bởi vẻ đẹp và

suy tƣởng bạo lực.” [33]. Chính xác là ông luôn hƣớng tới cái đẹp nhƣng lại tuyệt

vọng vẫy vùng trong chính những giá trị thẩm mỹ mà mình hằng tôn thờ. Vì vậy, nỗi

ám ảnh về cái đẹp thƣờng đƣợc đẩy lên trong các tác phẩm của ông nhƣ Kim Các Tự,

Lời tự thú của chiếc mặt nạ, … hoặc cũng có thể trong một số vở kịch Nô hiện đại của

ông. Trong Vượt ra khỏi Byzantium: Chủ nghĩa bi quan về mặt thẩm mỹ trong các vở

kịch Nô hiện đại của Mishima (Beyond Byzantium: Aesthetic Pessimism in Mishima’s

Modern Noh Plays) John K. Grillespie đã có những lập luận nhằm làm sáng tỏ sự bi

quan về mặt thẩm mỹ trong các vở kịch Noh của Mishima. Bƣớc đầu, tác giả bài báo

đã đƣa ra một quan điểm về nghệ thuật: “nghệ thuật bảo tồn sự vĩnh cửu và bản thân

nó cũng trở nên vĩnh cửu” [35, tr.29] của William Butler Yeats. Rất nhiều nhà văn kể

cả các tác giả Nhật Bản ở một số giai đoạn cụ thể cũng đã chịu sự ảnh hƣởng của quan

điểm này và tìm đến nghệ thuật nhƣ một bến đỗ để dựa vào. Đối với họ nghệ thuật là

cái đẹp là cái cứu vớt con ngƣời ta khỏi sự trống rỗng và vô nghĩa của cuộc đời. Tuy

nhiên, tác giả bài báo cho rằng quan điểm Mishima ngƣợc lại với những gì Yeats đặt

ra cho nghệ thuật, và nghệ thuật thì không đủ để cứu vớt ông, chính vì thế quan điểm

thẩm mỹ trong các tác phẩm của Mishima bị ảnh hƣởng với chủ nghĩa cực đoan. Khảo

sát qua những vở kịch Nô của Mishima, tác giả bài báo cho rằng từ những chất liệu cũ

của những vở kịch Noh truyền thống nhƣ tiêu đề, tình huống, cao trào cơ bản Mishima

đã tái tạo nên những vở kịch Nô hiện đại đậm chất Mishima. Nếu những vở kịch Nô

truyền thống mang tƣ tƣởng tâm lý phù hợp với dƣ âm cuộc sống, thì những vở kịch

của Mishima lại làm nảy sinh những lo lắng mơ hồ, những dƣ âm về cái chết, sự héo

úa lụi tàn. Phủ nhận sự trọn vẹn của nghệ thuật, những vở kịch Nô hiện đại này đã thể

hiện quan điểm bi quan về cái đẹp của Mishima. Grillespie đã chứng minh quan điểm

này thông qua ba ý chính: “sự vô nghĩa của tinh thần thẩm mỹ” (the Sterility of the

Aesthetic Spirit), “sự vô nghĩa của khoảnh khắc thẩm mỹ” (the Sterility of the

4

Aesthetic Moment), “sự vô nghĩa của ngƣời nghệ sĩ hiện đại” (the Sterility of the

Modern Artist). Sau cùng, ông đi đến kết luận rằng Mishima đã chiếm lĩnh mọi khía

cạnh của kịch Nô trong khi xử lí chúng, tuy nhiên quan điểm cực đoan về thẩm mỹ đã

khiến Mishima cho rằng thẩm mỹ không đủ để trở thành chốn trú ẩn của con ngƣời,

càng không thể đƣơng đầu với sự khắc nghiệt của cuộc sống “ông ấy nhận ra “thành

phố thánh Byzantium” là vô ích và không đáp ứng đƣợc nhu cầu sâu sắc của con

ngƣời” [35, tr. 39] và “nghệ thuật không đủ để duy trì ông ấy.” [35, tr.39].

Một nghiên cứu khác về sự tác động của bi kịch cổ điển đến quan điểm thẩm mỹ

của Mishima đƣợc viết bởi Annie Cecchi cũng cung cấp cho chúng ta một vấn đề mới.

Trong Mishima Yukio: Mỹ học cổ điển, vũ trụ bi kịch: Từ Apollo và Dionysos đến

Sade và Bataille (Mishima Yukio: Esthétique classique, univers tragique: D‟Apollon

et Dionysos à Sade et Bataille), phần đầu Cecchi khảo sát lại tác phẩm Lời tự thú của

chiếc mặt nạ để có cái nhìn sâu sắc hơn về sự phát triển của Mishima với tƣ cách là

một nhà văn mà không quan tâm quá nhiều đến chính trị hoặc đời tƣ của ông. Cecchi

tập trung vào các khía cạnh tâm lý và sự giao thoa với quan điểm thẩm mỹ trong tiểu

thuyết của ông, cô cho rằng Mishima dồn trọng tâm vào “bi kịch” khi nhắc đến những

chuyển biến nội tâm của một ngƣời trẻ: mối quan hệ với gia đình, sự nghiệp, xu hƣớng

tình dục cấm kỵ. Cô đặc biệt quan tâm đến vẻ đẹp của sự tàn phá và sự tầm thƣờng của

đời sống hằng ngày nhƣng cũng nhấn mạnh tới những chuẩn mực đạo đức và thẩm mỹ

của ông, điều làm Mishima trở nên khác biệt với những văn sĩ cùng thời. Phần hai của

nghiên cứu này Cecchi tập trung vào vấn đề đạo đức và thẩm mỹ của Mishima, đồng

thời cũng triển khai các khái niệm về chủ nghĩa cổ điển và bi kịch. Cô đƣa ra nhận

định rằng: đối với Mishima, vẻ đẹp gắn với cái chết bi thảm của những anh hùng nhƣ

Oshio hay Saigo – những ngƣời bị lạc lõng bởi đạo đức và nhạy cảm trƣớc những

chuyển biến của thời đại. Mishima đã tìm thấy trong bi kịch cổ điển phƣơng Tây

không chỉ là một mô hình đạo đức cho các nhân vật Nhật bản của ông mà còn là một

thần thoại cổ điển, và ông bị thu hút bởi những cấu trúc bi kịch. Ở phần thứ ba, Cecchi

nhằm khẳng định sự ảnh hƣởng của văn học Pháp điển hình là những cái tên nhƣ:

Raymond Radiguet, Jean Cocteau, de Sade, Georges Bataille trong việc hình thành

quan niệm thẩm mỹ của Mishima. Cô cho rằng chủ nghĩa cổ điển Pháp “cung cấp một

cái nhìn sâu sắc quan trọng về nguồn gốc của giọng kể và tầm nhìn cá nhân của

Mishima” [31] . Tóm lại, việc nghiên cứu về phƣơng diện thẩm mỹ của Mishima trong