Một số nhóm từ chỉ văn hóa trong từ điển tiếng Huế của Bùi Minh Đức

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

TRẦN THỊ THANH BẮC

MỘT SỐ NHÓM TỪ CHỈ VĂN HÓA

TRONG TỪ ĐIỂN TIẾNG HUẾ CỦA BÙI MINH ĐỨC

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

Thái Nguyên - 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

TRẦN THỊ THANH BẮC

MỘT SỐ NHÓM TỪ CHỈ VĂN HÓA

TRONG TỪ ĐIỂN TIẾNG HUẾ CỦA BÙI MINH ĐỨC

Chuyên ngành: Ngôn ngữ học

Mã số: 60.22.01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS.TS PHẠM VĂN HẢO

Thái Nguyên - 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Phạm Văn Hảo, người

thầy đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành

luận văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo khoa Ngữ văn, khoa Sau

Đại học - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên cùng các thầy giáo ở Viện

Ngôn ngữ học, Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam đã giảng dạy và

giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học.

Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đã động viên

khích lệ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu.

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2011

Tác giả luận văn

Trần Thị Thanh Bắc

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số

liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực, được các đồng

tác giả cho phép sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công

trình nào khác.

Tác giả

Trần Thị Thanh Bắc

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cảm ơn ...........................................................................................................i

Lời cam đoan.......................................................................................................ii

Mục lục.............................................................................................................. iii

MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1

NỘI DUNG......................................................................................................... 6

Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN..... 6

1.1. Cơ sở lý thuyết ......................................................................................... 6

1.1.1. Phương ngữ ....................................................................................... 6

1.1.2. Các phương ngữ tiếng Việt ............................................................... 9

1.1.3. Từ địa phương và từ toàn dân ......................................................... 12

1.2. Thừa Thiên - Huế và Từ điển tiếng Huế................................................ 15

1.2.1. Giới thiệu về Thừa Thiên - Huế...................................................... 15

1.2.2. Tác giả Bùi Minh Đức với Từ điển tiếng Huế................................ 17

1.3. Tiểu kết................................................................................................... 21

Chƣơng 2. MỘT SỐ NHÓM TỪ THỂ HIỆN VĂN HOÁ ĐƢỢC PHẢN

ÁNH QUA CUỐN TỪ ĐIỂN ......................................................................... 22

2.1. Văn hoá và các nhóm từ thể hiện văn hoá ............................................. 22

2.1.1. Định nghĩa văn hoá ......................................................................... 22

2.1.2. Nhóm từ thể hiện văn hoá ............................................................... 23

2.2. Các nhóm từ chỉ văn hoá trong Từ điển tiếng Huế................................ 24

2.2.1. Nhóm từ chỉ quan hệ tín ngưỡng, tôn giáo. .................................... 24

2.2.2. Nhóm từ chỉ quan hệ giữa con người với con người trong xã hội. 27

2.2.3. Nhóm từ về triều đình phong kiến .................................................. 33

2.2.4. Nhóm từ chỉ miếu, đình .................................................................. 38

2.2.5. Nhóm từ thể hiện phương thức tồn tại và đặc trưng sống của vùng...... 40

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

2.3. Tiểu kết................................................................................................... 50

Chƣơng 3. ĐẶC ĐIỂM CỦA LỚP TỪ ĐỊA PHƢƠNG HUẾ TRONG

VIỆC KHẮC HỌA CÁC ĐẶC TÍNH VĂN HÓA VÙNG .......................... 51

3.1. Cách đưa thôngtin ở lời giải thích mang tính Bách Khoa...................... 51

3.2. Từ điển tiếng Huế đưa rất nhiều tên riêng ............................................. 55

3.3. Từ ngữ văn hóa phản ánh các đặc điểm văn hóa vùng .......................... 56

3.3.1. Phản ánh các đặc điểm địa hình địa phương................................... 56

3.3.2. Phản ánh phương thức canh tác, sản xuất của địa phương. ............ 57

3.3.3. Phản ánh quan hệ xã hệ giữa người với người ở địa phương ......... 59

3.4. Tiểu kết................................................................................................... 62

KẾT LUẬN ...................................................................................................... 64

TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 66

PHỤ LỤC......................................................................................................... 69

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Mỗi một vùng địa lý, với những hoàn cảnh lịch sử riêng sẽ ảnh hưởng

tới mọi mặt của đời sống xã hội, trong đó có ngôn ngữ. Huế là thủ phủ của

vùng Thừa Thiên - Huế, là vùng đất có lịch sử lâu đời trong quá trình phát

triển của Dân tộc Việt Nam. Thừa Thiên - Huế là một dải đất dài và hẹp nằm

ở cực nam của Bắc Trung Bộ, muốn ra Bắc thì phải qua đèo Ngang, muốn

vào Nam thì phải vượt đèo Hải Vân, phía trước mặt là biển cả mênh mông.

Như vậy “ba bề bốn bên” Huế được bao bọc bởi hoặc là núi cao hoặc là biển

sâu. Điều đó khiến cho việc giao lưu kinh tế văn hoá với các vùng khác trên

cả nước gặp nhiều hạn chế, mặc dù trong một thời gian dài nơi đây đã là kinh

đô của nước ta.

Tiền thân của Thừa Thiên - Huế ngày nay là Thuận Hoá – Phú Xuân,

địa danh được xây dựng từ thời chúa Nguyễn. Nơi đây nhanh chóng trở thành

đô thị thịnh vượng. Không chỉ có thế, Huế từng là thủ phủ của xứ Đàng Trong

(1687-1774), là kinh đô của nước Đại Việt thống nhất, là kinh đô của nước

Việt Nam suốt 150 năm với 13 đời vua nhà Nguyễn (1802-1945). Cách Mạng

Tháng Tám thành công, vua Bảo Đại thoái vị, nhưng sau đó không lâu, tỉnh

này lại bị chia cắt với miền Bắc sau hiệp định Giơnevơ. Đại thắng Mùa Xuân

năm 1975, Thừa Thiên - Huế, Quảng Bình, Quảng Trị được sát nhập thành

Bình Trị Thiên. Năm 1989, Thừa Thiên - Huế trở thành một tỉnh riêng tách

khỏi hai tỉnh còn lại. Cùng cả nước vượt qua khó khăn chiến tranh, Huế ngày

nay đã đạt được nhiều thành tựu đáng tự hào, một nền kinh tế phát triển, một

nền văn hoá đậm đà bản sắc dân tộc, với quần thể di sản văn hoá nhân loại.

Như vậy, Huế trải qua nhiều cuộc chiến tranh với hai lần bị chia cắt với

miền Bắc. Dân cư nơi đây chủ yếu là di dân Đàng Ngoài theo chân Chúa

Nguyễn vào Đàng Trong lập nghiệp. Đặc điểm về lịch sử và văn hoá tạo cho

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

người dân nơi đây tính cách vừa lắng đọng lại vừa u trầm, vừa xông xáo trong

thực tế, vừa lạc quan hóm hỉnh. Những nét tính cách đặc trưng đó thể hiện rõ

trong ngôn ngữ của người dân xứ Huế. Điều đó tác động mạnh mẽ đến sự

phát triển văn hoá của vùng, trong đó có sự phát triển ngôn ngữ.

Người làm từ điển ngôn ngữ địa phương lấy công việc ghi chép lại những

từ ngữ mà nhân dân sư dụng làm tư liệu chủ yếu. Từ điển cung cấp cho mọi

người vốn ngôn ngữ dân tộc, những hiểu biết về mọi mặt về ngôn ngữ, về văn

hoá xã hội nói chung. Vai trò của từ điển ngôn ngữ là rất to lớn, nhưng ở Việt

Nam, từ điển học ra đời khá muộn. Mặc dù vậy, những năm gần đây từ điển

tiếng Việt nói chung từ điển phương ngữ nói riêng đã phát triển nhanh chóng.

Cuốn “Từ điển tiếng Huế” của Bùi Minh Đức ( Quyển 1, tập 1 in tại mĩ

năm 2001) dày 531 trang, “được khởi thảo trong một khung cảnh hoàn toàn

cá biệt cảm quan, nặng về tình cảm riêng tư”[5]. Là bác sĩ, không chuyên về

ngôn ngữ nhưng Bùi Minh Đức đã có nhiều thành công trong công việc của

nhà ngôn ngữ. Từ điển tiếng Huế: “Là cuốn từ điển có quy mô trong loại từ

điển phương ngữ Việt Nam. Nó chứng tỏ sức làm việc mạnh mẽ của một y sỹ

bận rộn, của một nhà nghiên cứu nghiêm túc cẩn trọng, có phương pháp và

một trái tim rộng mở để yêu mến và cảm thông với tiếng nói quê hương” [5].

Việc tìm hiểu phương ngữ Huế là cần thiết và có ý nghĩa quan trọng

trong việc nghiên cứu ngôn ngữ và văn hoá khu vực. Vì những lẽ đó, chúng

tôi chọn đề tài: “Một số nhóm từ chỉ văn hoá trong Từ điển tiếng Huế của

Bùi Minh Đức” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn thạc sĩ của mình.

2. Lịch sử vấn đề

s

Phương ngữ Huế từ lâu đã trở thành đề tài nghiên cứu của nhiều nhà

nghiên cứu ngôn ngữ.

Trước năm 1975 đã có nhiều công trình nghiên cứu nhưng nhìn chung

chưa thu được nhiều kết quả. Sau năm 1975, đất nước thống nhất, cùng với sự