Lý Thường Kiệt

H oàng Xuân Hãn

LÚ

ĩhường

tông giáo￾triều Lý*

"...Lần thứ hai, dưới triều

Tống Thần Tông, thế vua

Tống và Tể tướng Vưong An

Thạch rất to, nên sự xuất

quân được dự bị một cách cẩn

thận và đầy đủ: quân hơn

mười vạn, sửa soạn một năm,

tướng tá tinh nhuệ, kế hoạch

định rõ tCmg chi tiết.

Đáng lẽ nước ta lúc ấy bị đổi

thành châu quận của Tống.

May! đương thời, có một vĩ

nhân cầm quyền, có đủ óc

chính trị, biết kết thúc nhân

tâm, có cao tài lợi dụng thời

cơ, có kinh nghiệm điều binh,

khiển tướng.

Bậc ấy là Lý Thường Kiệt...."

-Trích Lời tựa.

Ảnh bìa:

Lá đề cánh phượng thời Lý.

sách khai tâm Nhà xuất bản Khoa học xã hội

LÝ THƯỜNG KIỆT

Lịch sử ngoại giao và tông giáo triều Lý

LÝ THƯỜNG KIỆT

Lịch sử ngoại giao và tông giáo triều Lý

(Hoàng Xuân Hãn)

Được xuất bản theo sự chấp thuận trao quyền sử dụng tác phẩm giữa người thừa kế tác quyền

với công ty TNHH Văn Hóa Khai Tâm, 2014.

H O À N G X U Â N H Ã N

LÝ THƯỜNG KIỆT

Lịch sử ngoại giao và tông giáo triều Lý

sách khai tâm Nhà xuất bản Khoa học xã hội

Tặng

tất cả những người

hy sinh cho Tổ Quốc

MỤC LỤC

Lời giới thiệu......................................................................................................13

Tựa...................................................................................................................... 15

Dẫn tài liệu.........................................................................................................19

Phàm lệ .............................................................................................................. 27

Bảng viết tắt các tên tài liệu..............................................................................29

Bảng đối chiếu các đời vua Lý Tống............................................................... 33

Bảng đối chiếu lịch Đông Tây.......................................................................... 37

Phần thứ nhất

BẠI CHIÊM-PHÁ TỐNG

Chương I-G Ố C TÍCH

1. Gốc tích...................................................................................................41

2. Vào cấm đình ........................................................................................ 42

3. Kinh phỏng Thanh Nghệ........................................................................44

Chương II - ĐÁNH CHIÊM THÀNH

1. Duyên c ớ ................................................................................................47

2. Sửa soạn ................................................................................................. 49

3. Xuất quân. Trận Nhật L ệ ...................................................................... 51

4. Trận Tu M ao.......................................................................................... 54

5. Bắt vua C hiêm ........................................................................................55

6. Khải hoàn. Tha vua C hiêm ....................................................................57

7. Kết quả ...................................................................................................59

Chương III - CẦM QUYỀN BÍNH

1. Văn võ phân tranh ................................................................................67

2. Liên kết nhân tâm .................................................................................70

Chương IV - CHÍNH SÁCH BẮC CƯONG TRIỀU lý

1. Cương vực Đại V iệt............................................................................... 73

2. Dân vùng biên giới................................................................................ 76

3. Họ Nùng và châu Quảng N guyên.......................................................78

4. Phủ d ụ ....................................................................................................83

5. Chinh p h ạ t............................................................................................. 84

Chương V -B AN G GIAO LÝ TỐNG

1. Giao thông ............................................................................................. 89

2. Giao d ịc h ................................................................................................ 90

3. Tu cống...................................................................................................93

4. Biên sự buổi đầu ....................................................................................97

5. Can thiệp trực tiếp ................................................................................. 98

6. Việc động Tư Lẫm ................................................................................. 99

7. Việc châu Tây Bình. Thân Thiệu T hái................................................ 101

8. Việc động Lôi Hỏa. Nùng Tông Đán ................................................. 102

9. Kết luận ................................. " .......................................................... 105

Chương VI - VƯƠNG AN THẠCH VỚI ĐẠI VIỆT

1. Chính sách tân p h á p ...........................................................................111

2. Phòng thủ nam th ù y ...........................................................................113

3. Chính sách kiềm c h ế .......................................................................... 114

4. Chính sách hòa hoãn. Tiêu Chú ........................................................117

5. Chính sách khiêu khích Thẩm K h ỉ....................................................118

6. Chính sách do dự ............................................................................... 121

7. Tình hình nghiêm trọng. An Thạch trở lạ i........................................122

Chương VII - LÝ THƯỜNG KIỆT TẤN c ô n g TỐNG

1. Dự bị tấn công......................................................................................127

2. Binh tư ớ ng............................................................................................128

3. Khởi công. Trận Khâm, Liêm ..............................................................129

4. Tiến vào nội địa ................................................................................... 133

5. Phản động của Vương An Thạch ....................................................... 134

6. Vây Ung C hâu......................................................................................137

7. Diệt viện binh. Trận Côn Lôn quan ..................................................139

8. Phá Ung C h âu ......................................................................................139

9. Lui quân và đề phòng......................................................................... 141

10. Ảnh hưởng......................................................................................... 143

Phần thứ hai

KHÁNG TỐNG - ĐÒI ĐẤT

Chương VIII - TỐNG SỬA SOẠN PHỤC THÙ

1. Tướng t á ............................................................................................... 153

2. Bộ binh ................................................................................................. 157

3. Thủy binh ............................................................................................ 158

4. Lương thực .......................................................................................... 159

5. Chuyên chở ......................................................................................... 160

6. Y dược...................................................................................................162

Chương IX- KẾ HOẠCH ĐÁNH ĐẠI VIỆT

1. Mục đích .............................................................................................. 165

2. Liên minh và ngoại viện......................................................................166

3. Phòng thủ ............................................................................................ 166

4. Trinh sát và phản trinh s á t..................................................................168

5. An ủi nạn nhân ....................................................................................169

6. Chiêu dụ khê động ............................................................................. 170

7. Dùng lục q u ân ......................................................................................174

8. Dùng thủy quân ..................................................................................176

9. Chỉ thị đại cương.................................................................................178

10. Dư lu ận ............................................................................................... 179

11. Ý kiến Triều Bổ Chi ........................................................................... 180

12. Ý kiến Trương Phương Bình ........................................................... 183

Chương X -X Â M LĂNG ĐẠI VIỆT

1. Thế thủ t a ............................................................................................. 189

2. Tống xuất q u â n ....................................................................................192

3. Dọn đường. Dẹp khê đ ộ n g .................................................................193

4. Chuyển quân. Trận Vĩnh A n ............................................................. 194

5. Tuớng Tống bất h ò a ............................................................................196

6. Quân ốm, lương thiếu ........................................................................198

7. Phòng hông. Trận Quảng Nguyên ................................................... 199

8. Trận biên thùy: Quyết Lý, Môn, Tô M ậu ..........................................201

Chương X I-HÒA VÀ HÒA BÌNH

1. Tránh phục binh: trận Đâu Đ ỉnh........................................................207

2. Tiền phong qua sông: trận Như N guyệt............................................209

3. Tống tấn công thất bại: trận Nam Định .............................................212

4. Lý tấn công thất bại: trận Kháo T úc................................................... 214

5. Thủy chiến: trận Đông Kênh............................................................... 215

6. Tống lui quân .......................................................................................216

7. Giảng h ò a ............................................................................................. 218

8. Kết cục ..................................................................................................221

ChươngXII-KHÔI PHỤCĐẤTMẤT

1. Tống tổ chức nhượng đ ịa ....................................................................227

2. Khôi phục Quang L ang.......................................................................229

3. Đòi Quảng Nguyên: Đào Tông N guyên............................................233

4. Tống trả nhượng đ ịa ............................................................................236

5. Dư lu ận ................................................................................................. 239

6. Bang giao thân th iện ............................................................................241

7. Đòi Vật Ác, Vật Dương. Lại Đào Tông N guyên................................ 243

8. Phái đoàn Lê Văn Thịnh .....................................................................248

9. Lý cố nài. Tống quyết từ ......................................................................254

Phần thứ ba

VÌ DÂN - VÌ ĐẠO

CHƯONG XIII-COI ĐẤT MIỀN NAM

1. Tu bổ nội trị .........................................................................................267

2. Thôi chức tể tướng ............................................................................. 268

3. Trị trấn Thanh Hóa ............................................................................ 270

10

4. Trở về triều .......................................................................................... 273

5. Dẹp loạn Lý Giác .................................................................................276

6. Đuổi quân Chiêm ................................................................................ 277

7. Huân dự cuối cùng.............................................................................. 278

8. Du lu ận ................................................................................................. 280

Chương XIV-ĐẠO PHẬT ĐỜI LÝ

1. Tín ngưỡng ở Giao C hâu....................................................................291

2. Đạo Phật tới Việt.................................................................................292

3. Đạo Phật bành trư ớ ng........................................................................295

4. Chế độ tăng và chùa .......................................................................... 297

5. Tăng và chính tr ị................................................................................ 300

6. Đạo Phật và phong h ó a ......................................................................302

7. Đạo Phật và văn h ó a .......................................................................... 305

Chương XV - LÝ THƯỜNG KIỆT VỚI ĐẠO PHẬT

1. Sư Đạo Dung. Chùa Hương Nghiêm................................................321

2. Núi An Hoạch. Chùa Báo Ân ............................................................ 327

3. Núi Ngưỡng Sơn. Chùa Linh X ứng..................................................329

CÁC BẢN PHỤ LỤC

Bảng chỉ tên đ ấ t.............................................................................................361

Bảng chỉ tên người và các tên khác.............................................................. 365

LỜI GIỚI THIỆU

Hoàng Xuân Hãn (1908-1996), tên hiệu La Sơn Yên Hồ, là học giả, nhà

văn hóa lớn của Việt Nam. ớ ông có sự kết tinh của hai nền văn hóa Đông -

Tây, là sự kết hợp hài hòa giữa phong cách nghiên cứu khoa học tự nhiên và

khoa học nhân văn. ô n g đã để lại những dấu ấn sâu đậm trong các lĩnh vực

văn hóa, lịch sử, giáo dục Việt Nam thông qua các công trình nghiên cứu và

khảo cứu quan trọng như: Lý Thường Kiệt - Lịch sử ngoại giao và tông giáo triều

Lý, La Sơn Phu Tử, vần Quốc ngữ, Danh từ khoa học, Chinh phụ ngâm bị khảo,

Bích Câu kỳ ngộ, Truyện Song Tinh... Với tác phong làm việc nghiêm cẩn,

klioa học, tiên phong trong việc đề cao văn bản học..., ông xứng đáng là

tấm gương tiêu biểu cho lớp hậu bối noi theo.

Hơn 60 năm kể từ lần xuất bản đầu tiên (1949), cuốn sách Lý Thường

Kiệt - Lịch sử ngoại giao và tông giáo triều Lý vẫn là một công trình mẫu

mực trong việc nghiên cứu lịch sử Việt Nam nói chung và về Lý Thường

Kiệt cũng như giai đoạn kháng chiến chống quân xâm lược Tống nói riêng.

Cuốn sách là một đại diện tiêu biểu cho phong cách nghiên cứu khoa học

Hoàng Xuân Hãn; mang đến cho bạn đọc nguồn sử liệu phong phú và quý

giá; là tài liệu quan trọng để nhìn nhận văn hóa, tôn giáo, lịch sử ngoại giao

triều Lý; qua đó đánh giá một cách toàn diện công trạng của Lý Thường

Kiệt trong công cuộc bảo vệ sự toàn vẹn lãnh thổ và mở mang bờ cõi đất

nước.

Công ty Văn hóa Khai Tâm chọn cuốn sách Lý Thường Kiệt - Lịch sử

ngoại giao và tông giáo triều Lý của học giả Hoàng Xuân Hãn để mở đầu cho

dòng sách lịch sử mà chúng tôi đang triển khai và sẽ lần lượt cho ra mắt bạn

đọc, gồm có: Việt Nam thế kỷ 17 (Hồng Nhuệ Nguyễn Khắc Xuyên), Việt sử

diễn nghĩa (Tôn Thất Hân - Hồng Thiết - Hồng Nhung), Việt sử xứ Đàng

13

Trong (Phan Khoang), Việt - Pháp bang giao sử lược (Phan Khoang), Nam triều

công nghiệp diễn chí (Nguyễn Khoa Chiêm)...

ở lần tái bản này, chúng tôi dựa theo bản in năm 1949 của Nhà xuất

bản Sông Nhị, Hà Nội. Nội dung, cách sử dụng phuơng ngữ, địa danh, cách

phiên âm Hán-Việt cũng nhu một số từ hiếm tác giả dùng, chúng tôi tôn

trọng giữ nguyên. Để bạn đọc tiện theo dõi, chúng tôi có một số thao tác

biên tập theo nguyên tắc sau: thống nhất cách viết hoa tên người và tên đất;

chinh sửa một số sai sót do in ấn; chuyển từ i sang y một số tên như Hồ Quí

Li thành Hồ Quý Ly, Quách Quì thành Quách Quỳ...-, bỏ dấu gạch ngắn (-) nối

nhau giữa các âm như Lý Thường-Kỉệt thành Lý Thường Kiệt, Tự-Đức thành

Tự Đức, tình-hình thành tình hình...; dùng số cho ngày tháng năm; thống

nhất trên toàn văn bản việc dùng các chữ xung quanh, nguyên soái, sửa soạn...

thay vì dùng song song xung quanh và chung quanh, nguyên soái và nguyên

súy, sửa soạn và soạn sửa...; đánh máy lại phần chữ Hán ở bảng chỉ tên đất,

tên người ở cuối sách cho rõ ràng hơn; bổ sung một số chú thích cần thiết,

tất cả chú thích được đánh dấu (*) đều là của Ban biên tập, viết tắt BBT.

Chúng tôi trân trọng giới thiệu và trao tay bạn đọc cuốn sách quý giá

này với tinh thần tôn trọng sự thật lịch sử, khơi gợi niềm tự hào dân tộc

xuyên suốt hàng nghìn năm trong việc bảo vệ toàn vẹn non sông gấm vóc.

Mong bạn đọc đón nhận cuốn sách như một tài liệu tham khảo với tinh

thần phê bình xây dựng và khai phóng, nhằm giúp chúng tôi hoàn thiện

hơn nữa cho những ấn bản về sau.

Xin chân thành cảm ơn!

BAN BIÊN TẬP

CỞNG TY VĂN HÓA KHAI TAM

14

TỰA

Từ đời Tần, mỗi lúc có một họ thống nhất Trung Hoa, họ ấy liền nghĩ

đến việc chiếm các nước nhỏ xung quanh. Tần có Nhâm Hiêu, Triệu Đà;

Hán có Lộ Bác Đức đều đã đạt mục đích là diệt họ đang cầm quyền ở đất

Việt.

Sau, trong khoảng độc lập hoàn toàn trở lại ở nước ta, những cuộc xâm

lăng bắt đầu từ đời Tống, dưới triều Tống Thái Tông, tướng Tống tưởng lấy

nước ta dễ, đã khinh cử, nên thất bại hoàn toàn bởi tay Lê Hoàn.

Lần thứ hai, dưới triều Tống Thần Tông, thế vua Tống và tể tướng

Vương An Thạch rất to, nên sự xuất quân được dự bị một cách cẩn thận và

đầy đủ: quân hơn mười vạn, sửa soạn một năm, tướng tá tinh nhuệ, kế

hoạch định rõ từng chi tiết.

Đáng lẽ nước ta lúc ấy bị đổi thành châu quận của Tống. May! Đương

thời, có một vĩ nhân cầm quyền, có đủ óc chính trị, biết kết thúc nhân tâm,

có cao tài lợi dụng thời cơ, có kinh nghiệm điều binh, khiển tướng.

Bậc ấy là Lý Thường Kiệt.

Bằng một trận tấn công chớp nhoáng, Thường Kiệt phá các căn cứ địch,

trước khi Tống klrởi việc động binh; rồi rút về, cương quyết cố thủ trên

sông, ngăn cản xâm lăng xuống đồng bằng. Khí hậu nóng, lam chướng độc,

địa thế hiểm, thêm vào sự bất lực của tướng Tống, sự bất hòa giữa các kẻ

cầm quyền xung quanh Tống Thần Tông, đã khiến cho trận tấn công vĩ đại

của Tống đã phải ngừng trước cửa Thăng Long, gần nơi lăng tẩm nhà Lý và

trước cánh đồng phì nhiêu ở trung nguyên nước ta.

Thường Kiệt hiểu thời cơ, chịu tạm nhường về thể diện, khiến Tống lui

quân và ta bảo toàn binh lực. Sau đó, Thường Kiệt biết dùng ngoại giao dựa

vào binh lực ấy làm hậu thuẫn, mà đòi được đất đã mất. Cuối cùng không

15

những Tống không dám dòm ngó cõi ta, mà bắc thùy nước Việt lại được

khuếch trương và củng cố.

Đó là một kỳ công của Lý Thường Kiệt.

Nhưng còn một kỳ công khác, đương thời không kém việc trên, mà đối với

vận mệnh tương lai nước ta, lại còn to hơn nữa. Ấy là việc đánh Chiêm Thành.

Tuy trước thế kỷ XI, Chiêm Thành đã bị quân Trung Quốc hay quân ta

đánh thua nhiều trận, nhưng dân Chiêm vẫn là dân thiện chiến và hiếu

chiến. Vùng Thanh, Nghệ nước ta luôn luôn bị đe dọa, và Thăng Long cũng

dễ bị phục kích từ bể đánh vào. Cho nên Lý Thánh Tông đã có cuộc đánh

Chiêm. Lý Thường Kiệt làm nguyên soái.

Đặc điểm là, không phải như mọi lần, chiến tranh chỉ có mục đích phá

thành, giết chúa. Trái lại, vua Chiêm được tha mà ta được ba châu cực bắc

của Chiêm. Bước đầu của cuộc nam tiến của dân tộc ta là từ đó. Ta lại đẩy

xa, về phương nam, những căn cứ khởi công của Chiêm; khiến cho đời sau,

lúc thế nước ta suy, quân Chiêm không đủ sức thôn tính nước ta được.

Khuếch trương và củng cố biên thùy miền nam, miền bắc đã rồi,

Thường Kiệt còn phủ dụ dân miền thượng du ở vùng Thanh Hóa; khiến

cho thanh thế nước ta trong triều Lý Thánh Tông và Nhân Tông đã đến tột

bực, và các đời sau được yên ở mặt tây.

Đối với một anh hùng dân tộc bậc nhất trong lịch sử nước ta, sử sách ta

tuy có ghi công, nhưng chép sự nghiệp một cách sơ sài và sai lạc. Lại thêm

các nhà văn phụ họa, làm cho ngày nay chúng ta rất mơ hồ về đoạn sử oanh

liệt nhất của tiền nhân.

Trong hồi năm 1943, vì tránh nạn máy bay oanh tạc Hà Nội, tôi đã phải

theo trường học vào Thanh Hóa. Trong khi nhàn rỗi, tôi đã để ý tìm tòi cổ

tích, mà tôi biết có nhiều ở trong vùng. Tôi đã may mắn tìm thấy bốn tấm

bia còn rõ chữ, trong đó có ba bia ghi công Lý Thường Kiệt đối với các chùa.

Tôi đã sắp công bố sự phát giác kia liền. Nhưng tôi nghĩ đối với các võ công

16

của Lý Thường Kiệt, sử sách há lại không có đâu chép kỹ càng, để ta có thể

soạn một sách kể lại toàn sự nghiệp sao?

Sau khi tìm tòi cẩn thận, tôi đã thấy một bộ sách đời Tống để lại, là Tục

tư trị thông giám trường biên. Tuy nay đã mất lỗ mỗ vài phần, nhưng trong

năm trăm hai mươi quyển còn nguyên, ta có thể lượm lặt những sự có liên

quan đến việc bang giao Tống Lý.

Nhờ đó ta biết được một cách tường tận việc Lý Thường Kiệt đánh

Tống, việc Tống xâm lăng nước ta, việc ta điều đình đòi đất. Những chi tiết

vụn vặt rất nhiều, khiến ta có thể sống lại, hằng ngày, những phút vua tôi

nhà Tống lo việc đánh nước ta, và nhờ đó, biết công lao của Lý Thường Kiệt.

Tham khảo với các sách cũ khác, soạn bởi người Tống hay người ta, tôi

đã dọn xong quyển sách này. Tuy nhan đề Lý Thường Kiệt, nhưng thật ra là

sử bang giao với Tống của nước ta về thế kỷ thứ XI, trong triều Lý.

Chắc có độc giả sẽ trách sự chênh lệch trong cách chép chuyện Tống và

chuyện Lý: chuyện Tống kỹ càng mà chuyện Lý đơn sơ. Tác giả cũng lấy

điều ấy làm ân hận. Nhưng lỗi là tại dân tộc ta, hoặc đã ít biên chép việc

đương thời để di truyền lại đời sau, hoặc không biết giữ những vết tích xưa;

cho nên nay rất hiếm tài liệu của ta về việc ta. Tôi cũng biết rằng, muốn

tránh sự chênh lệch, còn có thể bớt phần nói đến các việc Tống. Nhưng

những việc vụn vặt ấy, trải qua chín trăm năm còn truyền lại, khiến ta như

còn thấy trước mắt; há ta lại bỏ qua mà không công bố sao? Vả chăng, tôi đã

ước lược đi nhiều, và chỉ giữ đại cương hay chọn những chi tiết, nó càng rõ

ràng bao nhiêu, lại làm ta đoán được bấy nhiêu hành động cửa người nước

ta, mà sử ta không biết bảo tồn.

Những việc tôi kể trong sách, hoàn toàn có chứng và được dẫn chứng.

Cũng trong các hạng chứng, tôi chỉ để ý đến chứng chính xác mà thôi.

Không bịa đặt, không tây vị^'^ hết sức rõ ràng: đó là những chuẩn

thằng'"’ tôi đã theo, trong khi viết cuốn sách này.

Tây vị = thiên vị. (BBT).

Chuẩn thằng = nguyên tắc. (BBT).

17