LUẬN VĂN CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM HƯU TRÍ

LUẬN VĂN

CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM HƯU TRÍ

chuyên đề thực tập tốt nghệp ĐHKTQD

Nguyễn Tiến Linh 2 Lớp Bảo Hiểm 41B

PHẦN I. LÝ LUẬN CHUNG VỀ CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM HƯU TRÍ

I. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CỦA CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM

HƯU TRÍ

1. Quá trình hình thành và phát triển của bảo hiểm xã hội trên thế giới

Bảo hiểm xã hội đã hình thành một cách khách quan, do nhu cầu, nguyện

vọng chính đáng của người lao động và người chủ sử dụng lao động. Từ thế kỷ

XV đến thế kỷ XVII, một số nghiệp đoàn thợ thủ công ra đời để bảo vệ nhau

trong hoạt động nghề nghiệp và họ đã thành lập nên các quỹ tương trợ ( như ở

Anh năm 1473 đã thành lập hội “ Bằng hữu” ) nhằm giúp đỡ các hội viên khi bị

ốm đau, tai nạn…Đến năm 1883, Đức cũng đã ban hành luật bảo hiểm ốm đau

đầu tiên trên thế giới, sau đó tiếp tục ban hành luật bảo hiểm tai nạn lao động và

luật bảo hiểm người già- người tàn tật do lao động vào năm 1884 và 1889. Sau

đó một số nước ở Châu Âu, Bắc Mỹ tiếp tục đưa ra luật bảo hiểm xã hội vào cuối

năm 1920. Sự ra đời các bộ luật chính thức đầu tiên đó phản ánh một yêu cầu tất

yếu khách quan của BHXH.

Qua thời gian thực hiện và tiếp tục hoàn thiện các chế độ bảo hiểm chúng ta

có thể hiểu được bản chất BHXH:

“ BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập đối với

người lao động khi họ gặp phải những biến cố làm giảm hoặc mất khả năng

lao động, mất việc làm trên cơ sở hình thành và sử dụng một quỹ tiền tệ tập

trung nhằm đảm bảo đời sống cho người lao động và gia đình họ, góp phần

đảm bảo an toàn xã hội”.

Nguyên tắc chung trong hoạt động bảo hiểm này là gắn liền quyền lợi được

hưởng với nghĩa vụ đóng góp. Tuy vậy BHXH chỉ thực sự trở thành một lĩnh

vực hoạt động mang tính chất và ý nghĩa xã hội sâu sắc từ đầu thế kỷ XIX. Quá

trình đó gắn liền với sự phát triển sản xuất công nghiệp, của nền kinh tế thị

trường và thị trường sức lao động mà trong đó có quan hệ chủ thợ trong lao động

được trở nên phổ biến.

Sang thế kỷ XX, hầu hết các nước trên thế giới mà trước hết là các nước công

nghiệp phát triển đều ban hành và thực hiện điều luật về BHXH đối với người

lao động. Đặc biệt vào tháng 6 năm 1952 tại Giơnevơ, Tổ chức Lao động Quốc

tế (ILO) thông qua công ước số 102 với những quy phạm tối thiểu về BHXH,

trong đó có quy định hệ thống gồm 9 chế độ đó là: chăm sóc y tế, trợ cấp ốm

đau, trợ cấp thất nghiệp, trợ cấp tuổi già, trợ cấp tai nạn lao động- bệnh nghề

nghiệp, trợ cấp gia đình, trợ cấp sinh đẻ, trợ cấp khi tàn phế, trợ cấp cho người

còn sống. Chín chế độ trên hình thành một hệ thống các chế độ BHXH. Với sự

phát triển như vậy, BHXH đã trở thành một lĩnh vực mang tính quốc tế rộng lớn.

Hiện nay có hơn 160 quốc gia trên thế giới thực hiện BHXH.

chuyên đề thực tập tốt nghệp ĐHKTQD

Nguyễn Tiến Linh 3 Lớp Bảo Hiểm 41B

2. Cơ sở hình thành chế độ bảo hiểm hưu trí trong hệ thống các chế độ

BHXH

Trong qúa trình lao động tạo ra của cải vật chất để đáp ứng nhu cầu của bản

thân. Nhưng cùng với thời gian tuổi tác và sức khỏe của họ bị giảm sút và đến

một lúc nào đó họ sẽ không còn khả năng lao động. Lúc đó khoản thu nhập mà

họ có thể sinh sống hoặc là do tích góp trong quá trình lao động hoặc do con

cháu nuôi dưỡng... Những nguồn thu nhập này không thường xuyên và phụ

thuộc vào điều kiện của từng người. Để đảm bảo lợi ích cho người lao động khi

họ hết tuổi lao động và giúp họ có nguồn thu nhập thường xuyên, ổn định, nhà

nước đã thực hiện chế độ BHXH hưu trí.

Vậy Bảo hiểm hưu trí là hình thức bảo đảm thu nhập cho người lao động

khi hết tuổi lao động. Người lao động tạo ra thu nhập để nuôi sống chính họ

trong quá trình lao động. Quá trình này diễn ra ngay trong các nhà máy, xí

nghiệp, đơn vị kinh tế, hành chính sư nghiệp trong lĩnh vực quốc doanh và ngoài

quốc doanh. Trong quá trình đó, họ cống hiến sức lao động để xây dựng đất nước

bằng cách tạo ra thu nhập cho xã hội và cho cả chính họ nữa. Do đó đến khi họ

không còn khả năng lao động nữa thì họ phải được sự quan tâm ngược lại từ phía

xã hội. Đó chính là khoản tiền trợ cấp hưu trí hàng tháng phù hợp với số phí

BHXH mà họ đã đóng góp trong suốt quá trình lao động. Nguồn trợ cấp này tuy

ít hơn so với lúc đang làm việc nhưng nó rất quan trọng và cần thiết giúp cho

người về hưu ổn định về mặt vật chất cũng như tinh thần trong cuộc sống, tạo

cho họ có thêm điều kiện để cống hiến cho xã hội những kinh nghiệm quý báu

trong quá trình lao động sản xuất mà họ đã tích luỹ được nhằm xây dựng đất

nước ngày càng phồn vinh hơn.

Bảo hiểm hưu trí bảo đảm quyền lợi cho người lao động giúp họ tự bảo vệ

mình khi hết tuổi lao động, tự lo cho chính mình một cách hợp lý nhất nhờ vào

việc họ đã cống hiến sức lao động của mình để tạo ra của cải vật chất cho xã hội

trước đó. Người lao động chỉ cần trích ra một tỷ lệ % tiền lương tương đối nhỏ

khi còn đang làm việc trong một thời gian nhất định. Đến khi hết tuổi lao động

phải nghỉ việc họ sẽ có được sự bảo đảm của xã hội làm giảm bớt phần nào khó

khăn về mặt tài chính do không còn lao động được nữa.

Như vậy bảo hiểm hưu trí là một chế độ mang tính xã hội hóa cao được thực

hiện một cách thường xuyên và đều đặn, kế tiếp từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Nói cách khác, chế độ bảo hiểm hưu trí lấy đóng góp của thế hệ sau chi trả cho

chuyên đề thực tập tốt nghệp ĐHKTQD

Nguyễn Tiến Linh 4 Lớp Bảo Hiểm 41B

các thế hệ trước. Vì vậy, nó tạo ra sự ràng buộc và đoàn kết giữa các thế hệ, làm

cho mọi người trong xã hội quan tâm và gắn bó với nhau hơn thể hiện mối quan

tâm sâu sắc giữa người với người trong xã hội .

3. Vai trò của chế độ Bảo hiểm hưu trí trong hệ thống các chế độ BHXH

Trong hệ thống các chế độ BHXH thường bao gồm nhiều chế độ khác nhau (

chế độ ốm đau, chế độ thai sản, chế độ tai nạn lao động-bệnh nghề nghiệp, chế

độ hưu trí …). Tuy nhiên các chế độ BHXH được xây dựng và thực hiện phụ

thuộc vào trình độ phát triển và mục tiêu cụ thể của hệ thống BHXH trong từng

thời kỳ của mỗi nước. Và đặc biệt trong bất cứ hệ thống BHXH nào cũng có

những chế độ chính thể hiện đặc trưng những mục tiêu chủ yếu của hệ thống bảo

hiểm xã hội. Một trong những chế độ đó là chế độ hưu trí hay chế độ bảo hiểm

tuổi già cho người lao động.

Theo quy định của ILO thì chế độ này là một trong những chế độ bắt buộc, là

chế độ chính sách khi mỗi quốc gia muốn xây dựng cho mình một hệ thống bảo

hiểm xã hội. Theo thống kê của ILO, trong tổng số 163 nước trên thế giới có hệ

thống BHXH (1993) thì có tới 155 nước có thực hiện chế độ hưu trí chiếm tỷ lệ

95,1%. Điều đó chứng tỏ chế độ hưu trí rất được các nước cũng như người lao

động quan tâm.

Trên thực tế, tất cả những người tham gia vào BHXH đều có mong muốn

tham gia vào chế độ hưu trí. Trong phần đóng góp phí BHXH nói chung thì phần

chủ yếu là đóng cho chế độ này. Đối với hệ thống BHXH thì hoạt động của

ngành này tập trung chủ yếu vào chế độ hưu trí cho người lao động. Điều này

được thể hiện cụ thể trong các hoạt động nghiệp vụ của bảo hiểm xã hội. Chẳng

hạn ở Việt Nam, chế độ hưu trí có vị trí đặc biệt quan trọng với người tham gia

bảo hiểm xã hội. Chế độ này được quy định và đưa vào thực hiện ngay từ khi hệ

thống BHXH mới được thành lập ( 1947). Theo các quy định hiện hành thì tỷ lệ

giành cho bảo hiểm hưu trí và các chế độ khác có liên quan tới người về hưu là

75% ( phí bảo hiểm là 20% tổng quỹ tiền lương thì giành tới 15% đóng cho hưu

trí ). Do đó thu cho chế độ hưu trí cũng chiếm tỷ trọng chủ yếu trong tổng thu

của bảo hiểm xã hội, khoảng từ 60-80%. Tương tự như vậy trong tổng chi của

BHXH thì việc chi cho chế độ này cũng rất lớn. Trong những năm gần đây tiền

chi cho chế độ hưu trí chiếm khoảng trên 70% tổng chi cho BHXH . Như vậy,

hoạt động thu chi của chế độ hưu trí có ảnh hưởng sống còn tới toàn bộ hoạt

chuyên đề thực tập tốt nghệp ĐHKTQD

Nguyễn Tiến Linh 5 Lớp Bảo Hiểm 41B

động của hệ thống bảo hiểm xã hội, ảnh hưởng đến sự ổn định của BHXH nói

riêng cũng như cả xã hội nói chung.

Một vấn đề nữa đặt ra là xu hướng già hoá của dân số thế giới dẫn đến số

lượng người nghỉ hưu ngày càng tăng. Điều đó cho thấy rõ vai trò ngày càng

quan trọng của chế độ hưu trí trong đời sống kinh tế xã hội của mỗi quốc gia.

Hơn nữa, chế độ bảo hiểm hưu trí còn thể hiện được sự quan tâm chăm sóc của

Nhà nước, người sử dụng lao động đối với người lao động, và nó còn thể hiện

đạo lý của dân tộc đồng thời còn phản ánh trình độ văn minh của một chế độ xã

hội .

4. Tác dụng và đặc trưng của Bảo hiểm hưu trí

4.1 Tác dụng của Bảo hiểm hưu trí

Bảo hiểm hưu trí giúp đảm bảo đời sống cho người lao động khi họ về hưu do

đó giúp cho xã hội ổn định và gắn bó. Ngày nay, tỷ lệ người già trong dân số

càng tăng do đó ổn định đời sống cho bộ phận này là rất quan trọng. Mặt khác,

khi nghỉ hưu người lao động được sống thoải mái hơn và an nhàn hơn. Đối với

người có trình độ có khả năng họ lại tiếp tục cống hiến, truyền đạt kinh nghiệm

cho thế hệ sau.

Người lao động trong quá trình lao động họ có được sự bảo đảm chắc chắn về

phần thu nhập khi họ nghỉ hưu, làm cho họ yên tâm chú ý, không lo nghĩ về điều

kiện sống khi nghỉ hưu do đó có thể làm việc với năng suất và chất lượng cao

hơn.

Giúp người lao động tiết kiệm cho bản thân mình ngay trong quá trình lao

động để bảo đảm đời sống khi nghỉ hưu, giảm bớt phần nào gánh nặng cho người

thân, gia đình và xã hội .

4.2 Đặc trưng của chế độ Bảo hiểm hưu trí

Bảo hiểm hưu trí là một chế độ BHXH dài hạn nằm ngoài qúa trình lao động.

Đặc trưng này thể hiện cả trong quá trình đóng và hưởng bảo hiểm hưu trí.

Người lao động tham gia đóng phí BHXH trong một thời gian khá dài. Thời gian

đó liên tục đủ lớn theo quy định thì sẽ đủ một trong những điều kiện để được

hưởng bảo hiểm hưu trí. Khi đã đủ các điều kiện thì người lao động sẽ được

hưởng trợ cấp hưu trí trong khoảng thời gian tính từ lúc về hưu cho đến khi

người lao động chết. Quá trình hưởng này dài, ngắn bao nhiêu tuỳ thuộc vào tuổi

chuyên đề thực tập tốt nghệp ĐHKTQD

Nguyễn Tiến Linh 6 Lớp Bảo Hiểm 41B

thọ của từng người và những người hưởng bảo hiểm hưu trí là những người đã

kết thúc quá trình làm việc của mình mà theo quy định được nghỉ ở nhà và

hưởng lương hưu.

Trong chế độ hưu trí có sự tách biệt giữa đóng và hưởng. Vì đây là một chế

độ nằm ngoài quá trình lao động, cho nên để được hưởng chế độ hưu trí khi về

hưu thì người lao động phải tham gia đóng phí trong quá trình lao động. Trong

suốt quá trình lao động, số tiền người lao động đóng góp vào quỹ bảo hiểm hưu

trí dùng để chi trả lương hưu ( trợ cấp tuổi già ) cho thế hệ trước. Như vậy có sự

kế thừa giữa các thế hệ lao động trong việc hình thành quỹ bảo hiểm hưu trí, qua

đó thể hiện nguyên tắc lấy số đông bù số ít của bảo hiểm.

Ngoài ra còn có sự phụ thuộc chặt chẽ giữa người lao động và người sử dụng

lao động. Người sử dụng lao động muốn ổn định và phát triển sản xuất kinh

doanh thì ngoài việc đầu tư cho thiết bị máy móc hiện đại, còn phải chăm lo tới

đời sống người lao động mà mình đang sử dụng, tạo cho họ việc làm, đảm bảo

cuộc sống cho họ khi hết tuổi lao động bằng việc đóng BHXH cho người lao

động. Từ những tác dụng và đặc trưng trên, quỹ bảo hiểm hưu trí chiếm tỷ trọng

tương đối lớn trong quỹ bảo hiểm xã hội. Do đó bộ phận quản lý quỹ có thể sử

dụng phần quỹ bảo hiểm hưu trí nhàn rỗi để đầu tư sinh lời nhằm ổn định, bảo

đảm cân bằng và tăng trưởng quỹ. Từ đó góp phần thúc đẩy đầu tư tăng trưởng

vào nền kinh tế quốc dân, tạo ra nhiều việc làm cho người lao động, góp phần

hạn chế nạn thất nghiệp hiện nay.

II. NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM HƯU TRÍ

Đối với mỗi người lao động niềm mong mỏi lớn nhất của họ sau khi kết thúc

quá trình làm việc là có một cuộc sống ổn định, vui vẻ. Với mong muốn đó chế

độ bảo hiểm hưu trí có ý nghĩa lớn lao là đã mang lại cho người lao động một

niềm tin trong lao động và trong cuộc sống.

Như vậy, chế độ hưu trí là một chế độ có liên quan đến rất nhiều mặt trong

quá trình tổ chức thực hiện. Do vậy, có rất nhiều yếu tố ảnh hưởng đến quá trình

nghiên cứu để đi đến xác lập một chế độ bảo hiểm hưu trí. Sau đây là một số nội

dung cơ bản:

1. Điều kiện để hưởng bảo hiểm hưu trí

chuyên đề thực tập tốt nghệp ĐHKTQD

Nguyễn Tiến Linh 7 Lớp Bảo Hiểm 41B

Độ tuổi hưởng chế độ BHXH dài hạn nói chung và chế độ hưu trí nói riêng

đóng một vai trò quan trọng trong việc xác định chi phí của hệ thống chế độ.

Tuổi hưởng chế độ hưu trí có thể được ấn định theo một loạt các cân nhắc như :

- Khả năng làm việc tổng thể của người cao tuổi

- Vị thế của người cao tuổi trong thị trường lao động

- Khả năng kinh tế của chế độ hưu trí

Điều quan trọng là phải cân đối từ giác độ mức hưởng thoả mãn đóng và chi

phí liên quan đến tuổi thọ bình quân của người cao tuổi. Mặc khác, khi quy định

tuổi về hưu còn phải dựa vào quy luật sinh - lão- bệnh - tử và điều kiện kinh tế

xã hội của mỗi nước.

Ngoài ra, tuổi nghỉ hưu còn được quy định hạ thấp so với độ tuổi bình quân đối

với những người làm những công việc trong điều kiện lao động và môi trường

nặng nhọc, nguy hiểm đã có ảnh hưởng nhất định làm suy giảm một phần khả

năng lao động so với bình thường hay những người có thể chất yếu không đủ sức

đảm đương công việc.

2. Thời gian đóng bảo hiểm

Thời gian đóng bảo hiểm hưu trí là tổng số đơn vị thời gian có đóng phí bảo

hiểm để được hưởng chế độ này. Việc quy định thời gian đóng phí BHXH nhằm

xác định sự cống hiến về mặt lao động của mỗi người với xã hội nói chung và

phần đóng góp vào BHXH nói riêng. Thời gian đóng BHXH là một trong những

căn cứ để đãi ngộ ( chi trả ) đối với người lao động như theo luật định nhằm bảo

đảm sự công bằng, bình đẳng giữa những người tham gia bảo hiểm xã hội, thực

hiện một trong những nguyên tắc cơ bản của BHXH .

Việc xác định thời gian đóng phí BHXH được dựa trên căn cứ: độ tuổi về

hưu, tỷ lệ đóng góp , tuổi thọ của những người về hưu, mức được hưởng... tóm

lại tuỳ thuộc vào khả năng tài chính về chế độ hưu trí nói riêng và BHXH nói

chung... Về nguyên tắc nếu xuất phát từ việc đóng BHXH để hình thành quỹ sử

dụng cho chế độ hưu trí thì phải tính đến tổng số thời gian đóng phí BHXH thực

tế. Còn trong trường hợp người lao động làm việc trong những trường hợp đặc

biệt như người lao động làm việc ở nơi độc hại, vùng sâu, vùng xa... được điều lệ

BHXH quy định số thời gian này được làm căn cứ để giảm tuổi đời khi nghỉ hưu.