Kiểm toán ngân hàng góp phần ổn định hệ thống tài chính Việt Nam: Luận án tiến sĩ tài chính ngân hàng / Trương Đức Thành ; Lê Thị Mận người hướng dẫn khoa học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP.HỒ CHÍ MINH

TRƯƠNG ĐỨC THÀNH

KIỂM TOÁN NGÂN HÀNG GÓP PHẦN

ỔN ĐỊNH HỆ THỐNG TÀI CHÍNH VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG

TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2020

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP.HỒ CHÍ MINH

TRƯƠNG ĐỨC THÀNH

KIỂM TOÁN NGÂN HÀNG GÓP PHẦN

ỔN ĐỊNH HỆ THỐNG TÀI CHÍNH VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG

Chuyên ngành: Tài chính - Ngân hàng

Mã số: 9.34.02.01

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. LÊ THỊ MẬN

TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi tên là Trương Đức Thành,

Sinh ngày 15 tháng 5 năm 1980 tại Bắc Giang

Quê quán: Bắc Giang

Hiện đang công tác tại Kiểm toán nhà nước khu vực IX – Kiểm toán nhà nước, là

nghiên cứu sinh khóa 19 của Trường Đại học Ngân hàng Thành phố Hồ Chí Minh.

Chuyên ngành : Tài chính – Ngân hàng

Mã số : 9.34.02.01

Người hướng dẫn khoa học : PGS.TS. Lê Thị Mận

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nghiên

cứu, các nguồn trích dẫn được chú thích, có nguồn gốc rõ ràng. Các các kết quả

nghiên cứu có tính độc lập, không sao chép từ bất cứ tài liệu nào, và chưa công bố

toàn bộ nội dung này ở bất kỳ nơi đâu.

Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan của mình.

Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 08 tháng 6 năm 2020

Trương Đức Thành

ii

LỜI CẢM ƠN

Trước tiên, tôi trân trọng gửi lời cảm ơn đến Quý Thầy/Cô của trường Đại học

Ngân hàng Thành phố Hồ Chí Minh đã trang bị cho tôi nhiều kiến thức quý báu trong

thời gian học tập tại đây.

Tôi trân trọng gửi lời cảm ơn đến PGS.TS. Lê Thị Mận, người hướng dẫn

khoa học cho luận án, đã giúp tôi tiếp cận hướng nghiên cứu, phương pháp nghiên

cứu và hướng dẫn tôi hoàn thành luận án này.

Tôi xin gửi lời cảm ơn đến cán bộ, lãnh đạo Kiểm toán nhà nước khu vực IX

đã giúp đỡ, động viên và tạo mọi điều kiện thuận lợi trong quá trình học tập cũng như

trong thời gian thực hiện luận án.

Tôi xin gửi lời tri ân đến gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đã tham gia hỗ trợ,

đóng góp ý kiến và hỗ trợ tôi hoàn thành nghiên cứu này.

Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 08 tháng 6 năm 2020

Trương Đức Thành

iii

TÓM TẮT

Luận án này nghiên cứu về các hoạt động Kiểm toán nhà nước (KTNN) trong

việc kiểm toán ngân hàng trung ương (NHTW), ngân hàng thương mại (NHTM) có

vốn nhà nước và ngân hàng chính sách xã hội (NHCSXH).

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tư duy (diễn giải, quy nạp) để hệ thống hóa

lý luận về KTNN đối với hoạt động của ngân hàng; thống kê mô tả, phân tích và tổng

hợp để phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động kiểm toán ngân hàng (KTNH). Từ

đó đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng KTNH của KTNN Việt Nam. Ngoài ra,

tác giả còn sử dụng phương pháp chuyên gia, phỏng vấn trực tiếp các chuyên gia

trong KTNN với hình thức phiếu khảo sát gửi qua mail để có những ý kiến về ưu,

nhược điểm trong công tác điều hành của NHTW, NHCSXH, NHNo, NHNT, NHCT

qua hoạt động kiểm toán nhằm hoàn thiện quy trình kiểm toán, nâng cao chất lượng

kiểm toán tại các ngân hàng này và góp phần ổn định hệ thống tài chính (HTTC) Việt

Nam. Luận án đã trình bày, hệ thống lại các lý thuyết có liên quan đến kiểm toán,

HTTC và các hoạt động kiểm toán trong lĩnh vực kiểm toán các tổ chức tài chính nhà

nước làm cơ sở đề luận giải các kết quả thu được khi phân tích. Nghiên cứu sử dụng

hai nguồn dữ liệu sơ cấp và thứ cấp. Dữ liệu sơ cấp được thu thập thông qua việc

khảo sát ý kiến của các chuyên gia của KTNN có kinh nghiệm trong lĩnh vực kiểm

toán NHTW, NHNo, NHCT, NHNT và NHCSXH. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ

Báo cáo tài chính (BCTC), báo cáo kiểm toán (BCKT) cũng như các văn bản Luật,

Nghị định, Thông tư của nhà nước Việt Nam để phân tích thực trạng, ưu nhược điểm

của hoạt động KTNN trong việc kiểm toán các hoạt động đặc thù của kiểm toán

NHTW, NHNo, NHCT, NHNT và NHCSXH của KTNN.

Luận án cũng làm rõ những ưu, nhược điểm của hoạt động KTNN trong việc

kiểm toán NHTW, NHNo, NHCT, NHNT và NHCSXH. Tuy nhiên, hoạt động

KTNN đối với KTNH vẫn còn có một số tồn tại như các số liệu kiểm toán gồm các

BCTC là số liệu thứ cấp. Ngoài ra, công tác kiểm toán NHTW và các ngân hàng có

vốn nhà nước chi phối luôn phải tuân thủ theo các Luật, Nghị định và Thông tư,

nhưng trong thực tế vấn đề đồng bộ trong các văn bản này chưa cao dẫn đến các kết

luận của KTNN chưa thực sự thỏa đáng.

Từ kết quả nghiên cứu thu được, tác giả cũng trình bày định hướng và các giải

pháp nâng cao chất lượng hoạt động kiểm toán NHTW và các ngân hàng có vốn nhà

nước chi phối, đối với cơ quan quản lý nhà nước, Chính phủ trong việc điều hành,

iv

quản lý các ngân hàng. Nghiên cứu cũng nêu ra các giải pháp nghiệp vụ theo hướng

chuyên sâu để nâng cao năng lực, trình độ của các Kiểm toán viên nhà nước

(KTVNN) trong hoạt động kiểm toán tại NHTW và các ngân hàng có vốn nhà nước

chi phối tại Việt Nam ngày một tốt hơn nhằm ổn định HTTC quốc gia.

v

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN...........................................................................................................i

TÓM TẮT ................................................................................................................... iii

MỤC LỤC.....................................................................................................................v

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT................................................................ix

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH ................................................................xi

DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ ............................................................................... xii

PHẦN MỞ ĐẦU...........................................................................................................1

1. SỰ CẦN THIẾT CỦA ĐỀ TÀI ...........................................................................1

2. TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN VÀ XÁC

ĐỊNH KHOẢNG TRỐNG NGHIÊN CỨU..................................................................3

2.1. Các nghiên cứu ngoài nước..............................................................................3

2.2. Các nghiên cứu trong nước ..............................................................................6

2.3. Khoảng trống trong lĩnh vực nghiên cứu .......................................................10

3. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU...............................................................................12

4. CÂU HỎI NGHIÊN CỨU..................................................................................12

5. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ...................................................12

6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................................................14

7. ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI ................................................................................15

8. QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU ............................................................................17

9. KẾT CẤU NGHIÊN CỨU.................................................................................18

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ KIỂM TOÁN NGÂN HÀNG CỦA KIỂM TOÁN

NHÀ NƯỚC VÀ VẤN ĐỀ ỔN ĐỊNH HỆ THỐNG TÀI CHÍNH ............................19

1.1. TỔNG QUAN VỀ HOẠT ĐỘNG KIỂM TOÁN NGÂN HÀNG CỦA KIỂM

TOÁN NHÀ NƯỚC....................................................................................................19

1.1.1. Kiểm toán nhà nước .......................................................................................19

1.1.1.1. Khái niệm kiểm toán.................................................................................19

1.1.1.2. Hoạt động kiểm toán nhà nước .................................................................21

1.1.1.3. Chức năng, nhiệm vụ của Kiểm toán nhà nước .........................................21

1.1.1.4. Vai trò của Kiểm toán nhà nước đối với ổn định hệ thống tài chính ..........21

1.1.2. Ngân hàng và hoạt động kiểm toán ngân hàng của Kiểm toán nhà nước......22

vi

1.2. HỆ THỐNG TÀI CHÍNH VÀ TÍNH ỔN ĐỊNH CỦA HỆ THỐNG TÀI

CHÍNH ........................................................................................................................35

1.2.1 Hệ thống tài chính ..........................................................................................35

1.2.1.1 Khái niệm .................................................................................................35

1.2.1.2 Các khâu trong hệ thống tài chính.............................................................36

1.2.1.3 Vai trò của hệ thống tài chính ...................................................................38

1.2.1.4 Chức năng của hệ thống tài chính .............................................................39

1.2.1.5 Phân loại hệ thống tài chính ......................................................................40

1.2.2 Ổn định hệ thống tài chính .............................................................................40

1.3. MỐI QUAN HỆ GIỮA HOẠT ĐỘNG KTNH CỦA KTNN VÀ TÍNH ỔN

ĐỊNH CỦA HỆ THỐNG TÀI CHÍNH QUỐC GIA ..................................................44

1.4. KINH NGHIỆM VỀ HOẠT ĐỘNG KTNH CỦA KTNN TẠI CÁC NƯỚC VÀ

BÀI HỌC CHO VIỆT NAM.......................................................................................45

1.4.1. Kinh nghiệm kiểm toán trong khu vực công của kiểm toán nhà nước ở các

nước................................................................................................................45

1.4.1.1. Kinh nghiệm của Malaysia........................................................................45

1.4.1.2. Kinh nghiệm của Sierra Leone..................................................................46

1.4.1.3. Kinh nghiệm từ Kenya..............................................................................47

1.4.1.4. Kinh nghiệm từ Hoa Kỳ............................................................................48

1.4.2. Bài học cho Việt Nam trong quản lý và điều hành hoạt động kiểm toán nhà

nước tại các khu vực công..............................................................................48

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1............................................................................................50

CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG KIỂM TOÁN NGÂN HÀNG CỦA

KIỂM TOÁN NHÀ NƯỚC VIỆT NAM....................................................................51

2.1. GIỚI THIỆU VỀ KIỂM TOÁN NHÀ NƯỚC VIỆT NAM VÀ HỆ THỐNG

TÀI CHÍNH VIỆT NAM ............................................................................................51

2.1.1. Cơ quan Kiểm toán Nhà nước Việt Nam.......................................................51

2.1.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển ................................................................51

2.1.1.2. Chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của Kiểm toán nhà nước Việt Nam....52

2.1.1.3. Hoạt động kiểm toán ngân hàng của Kiểm toán nhà nước Việt Nam.........54

2.1.2. Hệ thống tài chính Việt Nam .........................................................................56

vii

2.2. THỰC TRẠNG KIỂM TOÁN NGÂN HÀNG CỦA KIỂM TOÁN NHÀ

NƯỚC VIỆT NAM.....................................................................................................58

2.2.1 Kiểm toán ngân hàng trung ương (phụ lục C) ...............................................58

2.2.1.1. Phương pháp đánh giá...............................................................................58

2.2.1.2. Đánh giá kết quả đạt được.........................................................................60

2.2.2 Kiểm toán ngân hàng Nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt Nam.........68

2.2.2.1 Phương pháp đánh giá...............................................................................68

2.2.2.2 Đánh giá kết quả đạt được (phụ lục D)........................................................68

2.2.3 Kiểm toán ngân hàng công thương Việt Nam................................................72

2.2.3.1 Phương pháp đánh giá...............................................................................72

2.2.3.1 Kết quả đạt được (phụ lục E) ....................................................................72

2.2.4 Kiểm toán ngân hàng ngoại thương Việt Nam ..............................................78

2.2.4.1 Phương pháp đánh giá...............................................................................78

2.2.4.2 Kết quả đạt được.......................................................................................78

2.2.5 Kiểm toán ngân hàng chính sách xã hội Việt Nam........................................83

2.2.5.1 Phương pháp đánh giá...............................................................................84

2.2.5.2 Đánh giá kết quả đạt được (phụ lục G)......................................................84

2.3. KẾT QUẢ KHẢO SÁT CHUYÊN GIA............................................................89

2.3.1. Phương pháp khảo sát ....................................................................................89

2.3.2. Đối tượng khảo sát .........................................................................................89

2.3.3. Kết quả khảo sát .............................................................................................90

2.4. ĐÁNH GIÁ CÁC KẾT QUẢ KIỂM TOÁN CÁC NGÂN HÀNG GÓP PHẦN

ỔN ĐỊNH HỆ THỐNG TÀI CHÍNH .........................................................................93

2.4.1 Đối với ngân hàng trung ương .......................................................................93

2.4.2 Đối với các ngân hàng có vốn nhà nước ........................................................96

2.4.2.1 Đối với ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt Nam ..............96

2.4.2.2 Đối với ngân hàng công thương Việt Nam ..................................................103

2.4.2.3 Đối với ngân hàng ngoại thương Việt Nam.................................................107

2.3.3. Đối với ngân hàng chính sách xã hội ...........................................................109

2.5. ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HOẠT ĐỘNG KIỂM TOÁN CÁC NGÂN HÀNG

NHÀ NƯỚC CỦA KIỂM TOÁN NHÀ NƯỚC.......................................................112

2.5.1. Kết quả đạt được ..........................................................................................112

viii

2.5.2. Hạn chế và nguyên nhân của các hạn chế ....................................................113

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2..........................................................................................118

CHƯƠNG 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG........................................119

HOẠT ĐỘNG KIỂM TOÁN NGÂN HÀNG CỦA KIỂM TOÁN NHÀ NƯỚC GÓP

PHẦN ỔN ĐỊNH HỆ THỐNG TÀI CHÍNH VIỆT NAM.......................................119

3.1. ĐỊNH HƯỚNG KIỂM TOÁN NGÂN HÀNG CỦA KIỂM TOÁN NHÀ

NƯỚC VIỆT NAM...................................................................................................119

3.1.1. Định hướng chung giai đoạn 2020-2025 tầm nhìn 2030 .............................119

3.1.2. Định hướng nâng cao chất lượng kiểm toán tại ngân hàng của kiểm toán nhà

nước Việt Nam ..........................................................................................................120

3.2. GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG HOẠT ĐỘNG KIỂM TOÁN

NGÂN HÀNG CỦA KIỂM TOÁN NHÀ NƯỚC GÓP PHẦN ỔN ĐỊNH HỆ

THỐNG TÀI CHÍNH VIỆT NAM ...........................................................................121

3.2.1. Giải pháp nâng cao chất lượng hoạt động kiểm toán...................................121

3.2.1.1 Nhóm giải pháp nghiệp vụ ...........................................................................121

3.2.1.2 Nhóm giải pháp hỗ trợ ..............................................................................127

3.2.2. Kiến nghị......................................................................................................127

KẾT LUẬN CHUNG................................................................................................134

TÀI LIỆU THAM KHẢO..............................................................................................i

PHỤ LỤC.................................................................................................................. viii

ix

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT

TỪ VIẾT TẮT CỤM TỪ TIẾNG VIỆT

BCTC Báo cáo tài chính

BCKT Báo cáo kiểm toán

BTC Bộ Tài chính

CN Chi nhánh

CSH Chủ sở hữu

DTBB Dự trữ bắt buộc

DTNH Dự trữ ngoại hối

GTCG Giấy tờ có giá

GTGT Giá trị gia tăng

HTTC Hệ thống tài chính

QPPL Quy phạm pháp luật

ISQC Chuẩn mực kiểm toán quốc tế về chất lượng

ISA Chuẩn mực kế toán quốc tế

ISSAI Các tiêu chuẩn quốc tế của các tổ chức kiểm toán tối

cao

KBNN Kho bạc nhà nước

KTNN Kiểm toán nhà nước

KTNH Kiểm toán ngân hàng

KTV Kiểm toán viên

KTVNN Kiểm toán viên nhà nước

KSCLKT Kiểm soát chất lượng kiểm toán

KSNB Kiểm soát nội bộ

NHCSXH Ngân hàng Chính sách xã hội Việt Nam

NHNN Ngân hàng Nhà nước Việt Nam

NHTM Ngân hàng thương mại

NHTW Ngân hàng trung ương

NSNN Ngân sách nhà nước

TCTD Tổ chức tín dụng

TNDN Thu nhập doanh nghiệp

x

TSCĐ Tài sản cố định

TSĐB Tài sản đảm bảo

VAMC Công ty Quản lý tài sản của các tổ chức tín dụng Việt

Nam

VDB Ngân hàng phát triển Việt Nam

VSA Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam

xi

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH

CHỮ VIẾT

TẮT

TÊN ĐẦY ĐỦ

BẰNG TIẾNG VIỆT

TÊN ĐẦY ĐỦ BẰNG

TIẾNG ANH

NHNo Ngân hàng nông nghiệp và phát triển

nông thôn Việt Nam

Bank for Agriculture and

Rural Development

ASOSAI Tổ chức các Cơ quan Kiểm toán tối

cao châu Á

Asian Organization of

Supreme Audit Institutions

BIDV Ngân hàng Thương mại Cổ phần

Đầu tư và Phát triển Việt Nam

Bank for Investement and

Development of Viet Nam

CIC Trung tâm Thông tin tín dụng Credit Information Center

GDP Tổng sản phẩm quốc nội Gross domestic product

INTOSAI Tổ chức Quốc tế các cơ quan kiểm

toán tối cao

International Organization of

Supreme Audit Institutions

FSI Bộ chỉ số lành mạnh tài chính Financial Soundness

Indicators

IMF Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế International Monetary Fund

NAPAS Công ty Cổ phần Thanh toán Quốc

gia Việt Nam National Payment Services

NHCT Ngân hàng Thương mại Cổ phần

Công thương Việt Nam

Industrial and commercial

Bank of Viet Nam

NHNT Ngân hàng Thương mại Cổ phần

Ngoại thương Việt nam

Bank for Foreign Trade of

Viet Nam

xii

DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ

Biểu đồ 2.1: Top 10 NHTM Việt Nam uy tín năm 2018...........................................55

Biểu đồ 2.2 : Vị trí công tác hiện tại của các chuyên gia tham gia khảo sát .............89

Biểu đồ 2.3 : Thời gian tham gia công tác kiểm toán................................................89

Biểu đồ 2.4 : Vị trí khi tham gia công tác kiểm toán.................................................89

Biểu đồ 2.5 : Tỷ lệ Nam/Nữ.......................................................................................89

Sơ đồ 1.1: Quy trình nghiên cứu của luận án...............................................................8

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. SỰ CẦN THIẾT CỦA ĐỀ TÀI

Trên thế giới, ở một số nước phát triển như Canada, Mỹ…các cuộc kiểm toán

trong lĩnh vực tài chính ngân hàng nhằm mục tiêu chủ yếu là đưa ra các cảnh báo và

khuyến nghị cho Ủy ban Tài chính quốc gia trong vấn đề quản lý rủi ro và hiệu quả

của hệ thống ngân hàng. Các hoạt động được thực hiện bởi các KTV độc lập thường

được coi là cần thiết cho hoạt động của thị trường tài chính và vốn dựa trên vai trò

của KTV để đưa ra ý kiến về thông tin kế toán, góp phần tạo ra môi trường kinh

doanh đặc trưng bởi sự tin cậy và tín nhiệm cao hơn (Newman, Patterson và Smith,

2005; Ojo, 2008). Do đó, KTV đóng vai trò trung gian cho thông tin tài chính trong

việc hỗ trợ cho các cơ quan giám sát, đặc biệt trong lĩnh vực ngân hàng, từ đó giúp

xây dựng nhận thức về độ tin cậy và sự vững chắc của HTTC.

Trong những năm gần đây, việc mở rộng hoạt động kinh doanh của các ngân

hàng đã hàm chứa nhiều rủi ro. Do đó, việc thiết lập và vận hành hiệu quả một hệ

thống ngân hàng nhằm giảm thiểu rủi ro là một nhiệm vụ quan trọng đối với ngành

kiểm toán góp phần vào ổn định HTTC quốc gia. Theo KTNN (2019), trong lĩnh vực

tài chính ngân hàng, đối tượng kiểm toán của KTNN gồm các tổ chức tài chính tín

dụng có quy mô, số lượng giao dịch và mức độ tiềm ẩn các rủi ro lớn, có ảnh hưởng

đến nền kinh tế nói chung và HTTC nói riêng. Trong giai đoạn 2010-2018, trong lĩnh

vực tài chính ngân hàng tổng kiến nghị xử lý của KTNN đạt trên 2.177 tỷ đồng, tăng

thu ngân sách nhà nước (NSNN) trên 1.770 tỷ đồng, giảm chi thường xuyên trên 32

tỷ đồng; kiến nghị sửa đổi 72 văn bản; kiến nghị chuyển hồ sơ đề nghị cơ quan điều

tra 05 vụ việc. Cuộc kiểm toán trong giai đoạn 2010 – 2015 về tái cơ cấu lại hệ thống

tổ chức tín dụng (TCTD), KTNN đã phát hiện và đưa ra các ý kiến đánh giá, kiến

nghị về chính sách tiền tệ mang tầm vĩ mô đối với HTTC Việt Nam như: Thực chất

nợ xấu, các vấn đề còn tồn tại của nhóm 03 ngân hàng 0 đồng, đánh giá tỷ lệ an toàn

vốn của toàn hệ thống các TCTD, tình trạng sở hữu chéo, tình trạng tài chính của một

số TCTD thua lỗ, mất vốn để lại hậu quả nghiêm trọng.

Trong giai đoạn 1994-2018 đã có 2.624 cuộc KTNN được thực hiện, trong đó