Khuynh hướng thế sự trong tiểu thuyết Việt Nam giai đoạn 1975-1985

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ THU THỦY

KHUYNH HƢỚNG THẾ SỰ

TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM

GIAI ĐOẠN 1975- 1985

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

THÁI NGUYÊN - 2013

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ THU THỦY

KHUYNH HƢỚNG THẾ SỰ

TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM

GIAI ĐOẠN 1975- 1985

CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM

Mã số: 60 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Phan Trọng Thưởng

THÁI NGUYÊN - 2013

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn này tôi xin chân thành cảm ơn:

- Ban giám hiệu, Ban chủ nhiệm khoa Ngữ Văn, khoa Sau đại học

trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên.

- Các thầy cô giáo ở Viện Văn học, trường Đại học Sư phạm Thái

Nguyên, trường Đại học Sư phạm I Hà Nội, trường Đại học Khoa học xã hội

và nhân văn Hà Nội.

Đặc biệt tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Phó giáo sư- Tiến

sĩ Phan Trọng Thưởng, người thầy đã động viên, giúp đỡ tôi rất nhiều để luận

văn có thể hoàn thành.

Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp

trường THPT Xuân Giang (Sóc Sơn, Hà Nội) đã động viên, khích lệ, tạo điều

kiện và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu.

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Thu Thủy

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố

trong bất cứ công trình nào khác.

Thái Nguyên, ngày 3 tháng 4 năm 2013

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Thu Thủy

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Trang

PHẦN MỞ ĐẦU................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài..............................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................3

3. Nhiệm vụ và đối tượng nghiên cứu.................................................................8

4. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................8

5. Đóng góp của luận văn....................................................................................9

6. Cấu trúc của luận văn......................................................................................9

PHẦN NỘI DUNG ..........................................................................................10

CHƢƠNG 1: TIỀN ĐỀ LỊCH SỬ THẨM MỸ NẢY SINH KHUYNH

HƢỚNG THẾ SỰ............................................................................................10

1.1. Bối cảnh lịch sử xã hội...............................................................................10

1.1.1. Tình hình đất nước sau chiến tranh.........................................................10

1.1.2. Khắc phục hậu quả chiến tranh, khôi phục kinh tế, hoàn thành

thống nhất về mặt nhà nước, bước đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội. ................11

1.1.3. Đấu tranh bảo toàn lãnh thổ Tổ quốc......................................................13

1.2. Bối cảnh văn học........................................................................................14

1.3. Nhu cầu nhận thức sâu sắc hơn, đầy đủ hơn về hiện thực văn học. ..........18

1.4. Bước chuyển của văn học. .........................................................................22

1.4.1. Chuyển đổi quan niệm nghệ thuật về hiện thực......................................22

1.4.2. Chuyển đổi quan niệm về con người. .....................................................27

1.4.3. Dấu hiệu vận động của thể loại tiểu thuyết.............................................33

CHƢƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM VÀ NHỮNG DẠNG THỨC NGHỆ

THUẬT CỦA KHUYNH HƢỚNG THẾ SỰ. ..............................................38

2.1. Những đặc điểm của khuynh hướng thế sự................................................38

2.1.1. Đề tài hướng vào những vấn đề xã hội hậu chiến...................................38

2.1.2. Số phận con người cá nhân. ....................................................................44

2.1.3. Tình huống bi kịch, éo le. .......................................................................49

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2.1.4. Những chuyện đời thường, vụn vặt.........................................................54

2.1.5. Cảm hứng nhân đạo. ...............................................................................57

2.2. Các dạng thức nghệ thuật quen thuộc .......................................................61

2.2.1. Dạng thức các xung đột...........................................................................61

2.2.2. Dạng thức tự chiêm nghiệm, triết lý. ......................................................64

2.2.3. Dạng thức đời tư, đời thường, những mảnh đời bất hạnh.......................67

CHƢƠNG 3: NHỮNG THÀNH TỰU NGHỆ THUẬT TIÊU BIỂU.........69

3.1. Nghệ thuật xây dựng kết cấu cốt truyện. ...................................................69

3.2. Nghệ thuật trần thuật..................................................................................73

3.2.1. Trần thuật từ nhiều điểm nhìn ................................................................73

3.2.2. Sự đa thanh trong giọng điệu trần thuật..................................................76

3.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ...................................................................79

3.3.1. Sự xuất hiện kiểu nhân vật mới...............................................................79

3.3.2. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình, hành động. ............................................81

3.3.3. Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật. .......................................................83

3.4. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ. ...................................................................85

3.4.1. Ngôn ngữ đậm chất hiện thực:................................................................85

3.4.2. Ngôn ngữ mang đậm cá tính nhân vật và cá tính nhà văn. .....................87

3.4.3. Yếu tố thông tin và tính triết luận. ..........................................................88

PHẦN KẾT LUẬN..........................................................................................91

TÀI LIỆU THAM KHẢO ..............................................................................94

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Đại thắng mùa xuân năm 1975 không chỉ mở ra một trang mới trong lịch

sử dân tộc ta mà còn đưa tới một chặng đường mới của nền văn học. Trong

bối cảnh ấy, giai đoạn 1975- 1985 chính là thời kì đầu của nền văn học Việt

Nam độc lập thống nhất đi lên chủ nghĩa xã hội. Đây là chặng đường chuyển

tiếp từ văn học thời chiến sang văn học thời bình, từ văn học sử thi sang văn

học thế sự. Khác với sự nở rộ của thơ ca thời kì trước, ở giai đoạn này, văn

xuôi, trong đó có tiểu thuyết chiếm một địa vị ưu trội.

So với các thể loại văn xuôi khác, tiểu thuyết có những ưu thế đặc biệt.

Bởi tiểu thuyết có khả năng rộng lớn trong việc phản ánh hiện thực và những

diễn biến phức tạp của tâm hồn con người. Hơn thế, tiểu thuyết còn là thể văn

cho phép nhà văn bộc lộ nhiều nhất khả năng sáng tạo của mình. Qua tiểu

thuyết, người đọc cũng có thể hình dung, cảm nhận đầy đủ và sâu sắc hơn về

cuộc sống, xã hội, con người…Giai đoạn 1975- 1985 với hiện thực cuộc sống

bộn bề những khó khăn của một đất nước vừa bước ra từ chiến tranh đang

trên con đường tiến lên chủ nghĩa xã hội đầy chông gai, thử thách đã nảy sinh

rất nhiều vấn đề mới về kinh tế chính trị, xã hội…Đây chính là mảnh đất màu

mỡ để tiểu thuyết phát huy ưu thế đó của mình. Đồng thời, từ đây tiểu thuyết

nói riêng, văn xuôi nói chung đã xuất hiện nhiều những vấn đề mới mà chúng

ta cần phải nghiên cứu thấu đáo.

Tìm hiểu tiểu thuyết giai đoạn 1975- 1985, chúng tôi nhận thấy có những

đổi mới cơ bản so với giai đoạn trước. Bởi từ trước 1975, đất nước ta còn

chìm trong khói lửa chiến tranh ác liệt. Vì thế, nền văn học chủ yếu mang

khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn. Nhưng sau 1975, bên cạnh sự

nối tiếp dòng mạch của giai đoạn trước, thể văn này đã nổi lên những khuynh

hướng mới trong một bối cảnh lịch sử mới, với những điều kiện mới, tiêu biểu

là khuynh hướng thế sự.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

Ở khuynh hướng thế sự, nhiều tác phẩm đã dành sự quan tâm cho thời hậu

chiến như quá trình hòa hợp dân tộc, từ bỏ các thói quen trong thời chiến để

hòa nhịp với cuộc sống thời bình, những vấn đề đạo đức mới xuất hiện trong

quan hệ thường nhật, phổ biến….Một số tác giả đã đề cập kịp thời những vấn

đề nảy sinh trong buổi giao thời đó của đất nước. Góp phần tạo nên hướng mới

của văn học, chúng ta phải kể đến Nguyễn Minh Châu- với tiểu thuyết Miền

cháy (1977), Lửa từ những ngôi nhà (1977), Những người từ trong rừng ra

(1982), đặc biệt là với tập truyện ngắn Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành

(1983), Bến quê (1985)- Nguyễn Minh Châu xứng đáng là người “mở đường

tinh anh và tài năng” đã đi được xa nhất” ở chặng đầu này. Ngoài ra, một loạt

các tác giả khác (Nguyễn Khải với tiểu thuyết Cha và con và…(1979), Gặp gỡ

cuối năm (1982), Thời gian của người (1985); Nguyễn Mạnh Tuấn với

Những khoảng cách còn lại (1980), Đứng trước biển (1982), Cù lao tràm

(1985); Ma Văn Kháng với Mưa mùa hạ (1982), Mùa lá rụng trong vườn

(1985)…) đã cùng đem đến một diện mạo mới mẻ cho văn học nước nhà.

Nhìn chung, văn học thời kì này đã bứt ra khỏi những mô típ đề tài quen

thuộc từ giai đoạn trước, mở ra hướng tiếp cận mới với hiện thực nhiều mặt,

nhất là cái hiện thực đời thường với nhiều vấn đề thế sự nổi cộm, nhức nhối.

Thậm chí, có những vùng phản ánh bị coi là cấm kị trong chiến tranh cũng

được đưa vào trong văn học. Những tác phẩm có ý nghĩa tiên phong ấy đã

giúp văn học xích lại gần hơn với đời sống. Đặc biệt khi chú ý mối quan tâm

tới “cái thường ngày”, các nhà văn tỏ ra rất nhạy cảm trước những chuyển

động sâu xa trong đời sống tâm lí thời bình. Những điều như trên cho thấy,

khuynh hướng thế sự là một vùng khám phá đầy bí ẩn và hấp dẫn của tiểu

thuyết thời kì hậu chiến.

Tuy vậy, quan sát tình hình nghiên cứu văn xuôi giai đoạn 1975- 1985

nói chung và tình hình nghiên cứu tiểu thuyết chặng đường này nói riêng,

chúng tôi nhận thấy tuy đã được nghiên cứu nhưng còn có những vấn đề cần

được tiếp tục sâu hơn. Vì thế, với sự yêu mến tiểu thuyết Việt Nam của mình,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

qua đề tài, tác giả luận văn hy vọng sẽ có cơ hội đi sâu tìm hiểu để thấy được

diện mạo phong phú, mới mẻ của tiểu thuyết giai đoạn này. Từ đó thấy được

quá trình đổi mới và ý nghĩa nhân văn tích cực của nền văn học nước nhà.

Trên cơ sở vận dụng những hiểu biết về văn học Việt Nam, bằng việc khảo

sát, phân loại, so sánh, phân tích,tổng hợp, đánh giá tiểu thuyết giai đoạn

1975- 1985, chủ yếu là tiểu thuyết của những nhà văn tiêu biểu một cách có

hệ thống, chúng tôi mong rằng luận văn sẽ góp phần làm rõ thêm một phương

diện và khẳng định thêm những thành tựu, giá trị của văn học 1975- 1985 nói

chung và của nền tiểu thuyết Việt Nam hiện đại nói riêng.

Hơn nữa, hiện nay, học sinh trung học phổ thông đã tiếp xúc với tác

phẩm chứa đựng những vấn đề thế sự trong văn xuôi thời kì hậu chiến. Việc

nghiên cứu khuynh hướng thế sự trong tiểu thuyết giai đoạn 1975- 1985 chính

là cơ hội để tác giả luận văn mở rộng diện tư liệu tham khảo, bổ sung kiến

thức làm giàu vốn văn học của bản thân và rèn luyện các thao tác nghiên cứu

khoa học cũng như một số kĩ năng phân tích, thẩm bình tác phẩm…Đó là

những công việc hết sức quan trọng và cần thiết đối với một giáo viên dạy

Văn sống trong xã hội hiện đại, học sinh luôn được tiếp cận với kiến thức từ

nhiều nguồn phương tiện thông tin đại chúng và nhất là trong cơ chế đổi mới

phương pháp dạy- học văn trong nhà trường như hiện nay.

Với những lí do trên, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài “Khuynh

hướng thế sự trong tiểu thuyết Việt Nam giai đoạn 1975- 1985” để nghiên

cứu. Tác giả luận văn không kì vọng nhiều chỉ mong muốn góp một phần nhỏ

bé vào công việc nghiên cứu một phương diện trong một giai đoạn văn học

quan trọng của nền văn học nước nhà.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Những bài nghiên cứu, những ý kiến có đề cập đến khuynh hướng thế

sự trong văn xuôi sau 1975 nói chung và tiểu thuyết 1975- 1985 nói riêng.

Mười năm sau chiến tranh, văn xuôi được đánh giá là loại hình văn học

phát triển và có những thành tựu đáng kể ở cả thể loại tiểu thuyết, truyện ngắn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

và ký. Chính vì thế, giai đoạn này đã thu hút được sự chú ý của nhiều nhà

nghiên cứu, phê bình văn học. Chúng tôi nhận thấy có khá nhiều ý kiến, bài

viết nghiên cứu về văn xuôi sau 1975 nói chung, về tiểu thuyết 1975- 1985

nói riêng trong đó có đề cập đến khuynh hướng thế sự. Những bài viết đó tập

trung ở các công trình như: Văn học 1975- 1985, tác phẩm và dư luận (Nxb

Hội nhà văn, 1997), Văn học Việt Nam thế kỉ XX, những vấn đề lịch sử và lí

luận (Nxb Giáo dục, 2004), Văn học Việt Nam sau 1975, những vấn đề

nghiên cứu và giảng dạy (Nxb Giáo dục, 2009)...

Trong bài “Một số vấn đề cơ bản trong nghiên cứu lịch sử văn học Việt

Nam từ sau 1975”, nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Long đã phân loại văn xuôi

thành các khuynh hướng chính là khuynh hướng sử thi, khuynh hướng

nhận thức lại, khuynh hướng thế sự đời tư và khuynh hướng triết luận.

Đồng thời, tác giả cũng phác họa những nét lớn của sự đổi mới biểu hiện qua

sự mở rộng quan niệm về hiện thực, sự đổi mới quan niệm nghệ thuật về con

người, đổi mới nghệ thuật trần thuật và ngôn ngữ, giọng điệu. Từ đó, nhà

nghiên cứu đã đặt ra vấn đề rất có ý nghĩa là muốn hình dung chính xác và

đầy đủ về diện mạo và đặc điểm của văn xuôi thì còn cần làm rõ hơn các

khuynh hướng, các thể tài, các mảng đề tài lớn với cái mới mà nó đem lại cho

văn xuôi ba mươi năm qua [48\22]. Đây là bài viết có ý nghĩa khái quát toàn

cảnh văn học Việt Nam sau 1975, trong đó có tiểu thuyết. Đặc biệt, tác giả bài

viết đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nghiên cứu các khuynh hướng cụ

thể để thấy được diện mạo phong phú của văn học sau 75. Bài viết này chính

là một gợi ý quan trọng để chúng tôi đi đến lựa chọn đề tài này.

Riêng đối với tiểu thuyết giai đoạn 1975- 1985, tác giả Nguyễn Thị Bình

cho rằng giai đoạn 1975- 1985, tiểu thuyết vừa mở rộng đề tài vừa cố cưỡng

lại từ trường của tiểu thuyết sử thi để gia tăng chất đời tư và thế sự [10\50].

Vì thế, bên cạnh cảm hứng ngợi ca, tiểu thuyết giai đoạn này đã xuất hiện

cảm hứng phê phán, góc độ quan sát, đánh giá con người cũng dịch chuyển

dần về phía đạo đức sinh hoạt.