Khu di tích quốc gia đặc biệt Tân Trào

NGÔ QUÂN LẬP

K h u ,

DI TÍCH QUỐC GIA

ĐẶC BIỆT

K hu

DI TÍCH

QUỐC GIA ĐẶC BIỆT

T âN TRÌRO

NGÔ QUÂN LẬP

K hu

DI TÍCH

QUỐC GIA ĐẶC BIỆT

TÂN TRÀO

(Xuất bản lần thứ ba có sửa chữa, bổ sung)

NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA - sự THẬT

HÀ NỘI - 2014

LỜI NHÀ XUẤT BẢN

Tân Trào - Thủ đô lâm thòi Khu giải phóng, Trung tâm

Thủ đô kháng chiến là một chứng tích lịch sử quan trọng của

dân tộc Việt Nam trong cuộc Cách mạng Tháng Tám và chín

nám trường kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, nơi ghi

dấu những tháng ngày hoạt động cách mạng của Chủ tịch Hồ

Chí Minh, Trung ương Đảng, Chính phủ, Quốíc hội, Mặt trận,

các bộ, ban, ngành Trung ương trong kháng chiến.

Tháng 5-1945, Tân Trào được chọn làm căn cứ địa cách

mạng, là nơi ở và làm việc của Bác, Trung ương Đảng và

Tổng bộ Việt Minh để chuẩn bị lãnh đạo cuộc Tổng khởi

nghĩa trong toàn quôh. Tại đây đã diễn ra những sự kiện lịch

sử trọng đại, có tính chất bưốc ngoặt của dân tộc. Từ ngày 13

đến ngày 15-8-1945, Hội nghị toàn quốc của Đảng họp tại

khu rừng Nà Nưa, Tân Trào. Ngày 16-8-1945, dưới bóng đa

Tân Trào, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đọc bản Quân lệnh sô' 1

và chỉ huy đơn vỊ Giải phóng quân tiến về giải phóng Thủ đô

Hà Nội. Những địa danh trong Khu Di tích lịch sử Tân Trào

như lán Nà Nưa, đình Thanh La, đình Tân Trào, cây đa Tân

Trào, Đèo Chắn, sân bay Lũng Cò,... gắn liền vối những hoạt

động của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Trung ương Đảng, Chính phủ,

Quốc hội, Mặt trận, các bộ, ban. ngành góp phần to lớn vào

thắng lợi của cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Trong những năm tháng kháng chiến gian khổ, Tân Trào

là nơi tập trung cao nhất trí tuệ, tinh thần quyết tâm, anh

dũng, quyết thắng giặc Pháp xâm lược, đồng thòi là minh

chứng cho tình quân - dân gắn bó, thủy chung của nhân dân

Việt Nam.

Vối những giá trị lịch sử lỏn lao, Khu Di tích lịch sử Tân

Trào đã được xếp hạng là Khu Di tích quốc gia đặc biệt Tân

Trào theo Quyết định sô' 548/QĐ-TTg ngày 10-5-2012 của Thủ

tướng Chính phủ. Đó là niềm vinh dự, tự hào lớn lao của nhân

dân Tuyên Quang nói riêng và nhân dân cả nước nói chung.

Hưống tối kỷ niệm 69 năm ngày Cách mạng Tháng Tám

(19-8-1945 - 19-8-2014) và Quốc khánh 2-9, Nhà xuất bản

Chính trị quốc gia - Sự thật xuất bản lần thứ "ba (có sửa

chữa, bổ sung) cuôn sách Khu Di tích quốc gia đặc biêt

Tân Trào của tác giả Ngô Quân Lập - nguyên Giám đô'c Ban

Quản lý Khu Du lịch lịch sử văn hóa và sinh thái Tân Trào.

Vối những bài viết và ảnh tư liệu quý giá, cuô'n sách đã

tái hiện lại hình ảnh mảnh đất Tân Trào anh hùng trong giai

đoạn lịch sử oanh liệt của đất nước. Tân Trào mãi mãi là một

điểm sáng trong lịch sử dân tộc, là cái nôi nuôi dưỡng truyền

thông dân tộc, bồi đắp lòng yêu nước, tinh thần cách mạng

cho các thế hệ người dân Việt Nam.

Xin trân trọng giới thiệu cuô'n sách vối bạn đọc.

Tháng 7 năm 2014

NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA - sự THẬT

LỜI NÓI ĐẦU

Khu căn cứ cách mạng Tân Trào do Chủ tịch

Hồ Chí Minh, Trung ương Đảng, Chính phủ xây dựng

đã trở thành địa danh nổi tiếng, là Thủ đô lâm thời

Khu giải phóng, Trung tâm Thủ đô kháng chiến. Nơi

đây đã diễn ra nhiều sự kiện lịch sử gắn với vận mệnh

của dân tộc: khởi nghĩa Thanh La, thành lập chính

quyển cấp châu đầu tiên trong cả nưốc; Hội nghị toàn

quốc của Đảng, quyết định khởi nghĩa giành chính

quyền; Quốc dân Đại hội họp tại đình Tân Trào, thành

lập uỷ ban lâm thời Khu giải phóng (tức Chính phủ

lâm thời); cây đa Tân Trào nơi xuất phát của đoàn

Quân giải phóng, tiến sang giải phóng Thái Nguyên và

tiến về Hà Nội.

Đầu năm 1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh, Trung

ương Đảng, Chính phủ, Quôh hội, Mặt trận, các bộ,

ban, ngành lên Việt Bắc chọn Tân Trào làm trung

tâm để lãnh đạo cuộc kháng chiến chống thực dân

Pháp xâm lược.

Để giúp bạn đọc hiểu rõ hơn vê những di tích tiêu

biểu trong Khu căn cứ cách mạng Tân Trào, tỉnh Tuyên

Quang, chúng tôi tổ chức sưu tầm tài liệu và biên soạn

cuốn Khu Di tích quốc gia đặc biệt Tân Trào.

Khu Di tích quốc gia đặc biệt Tân Trào gồm 183 di

tích gắn liền với hoạt động của Chủ tịch Hồ Chí Minh,

các cơ quan Trung ương thòi tiền khởi nghĩa và trong

kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược.

Mặc dù đã có nhiều cô" gắng, song cuô"n sách khó

tránh khỏi thiếu sót, mong nhận được những ý kiến

đóng góp quý báu của bạn đọc để lần xuất bản sau cuô"n

sách được hoàn chỉnh hơn.

Nhân dịp cuốh sách ra mắt bạn đọc, xin chân thành

cảm ơn sự quan tâm giúp đỡ của các cơ quan lưu trữ,

đồng chí và đồng nghiệp; cảm ơn Nhà xuất bản Chính

trị quốc gia - Sự thật đã nhiệt tình giúp đỡ cho việc

xuâ"t bản cuô"n sách này.

<UJ.

s

u

><•

cs

u

o

ạẹ

o

ta

o

co

bangI ẽ h I ng

DI TIÍCH QU<R: g ia ĐAC B ltT

S í/7 ^ n ìo

^yẽuifệtt *ĩfbn ^^liơ niỊ và ầui4ệii

ỉỉiỉiÁ Ỹ ù t/rjt ĩỉù a n y

KHÁI QUÁT VỀ KHU DI TÍCH

QUỐC GIA ĐẶC BIỆT TÂN TRÀO

Khu Di tích quốc gia đặc biệt Tân Trào nằm ở phía

đông nam của tỉnh Tuyên Quang bao gồm 11 xã: Tân

Trào, Minh Thanh, Trung Yên, Bình Yên, Lương Thiện

(Sơn Dương, Tuyên Quang); Kim Quan, Trung Sơn, Hùng

Lợi. Trung Minh, Đạo Viện, Công Đa (Yên Sơn, Tuyên

Quang). Phía bắc giáp xã Linh Phú (Chiêm Hóa, Tuyên

Quang) và hai xã Nghĩa Tá, Bình Trung (Chợ Đồn, Bắc

Kạn); phía đông giáp các xã thuộc hai huyện Định Hóa,

Đại Từ (Thái Nguyên); phía nam giáp các xã Tú Thịnh,

Hợp Thành (Sơn Dương, Tuyên Quang); phía tây giáp các

xã Tân Tiến, Kiến Thiết, Tiến Bộ, Thái Bình (Yên Sơn,

Tuyên Quang). Đây là khu di tích đặc biệt quan trọng của

quốc gia, gắn liền với hoạt động của Chủ tịch Hồ Chí Minh,

Trung ương Đảng, Chính phủ, Quốc hội, Mặt trận, các bộ,

ban, ngành Trung ương. Ghi dấu những sự kiện trọng đại

của đất nước trong thòi kỳ chuẩn bị Tổng khởi nghĩa

giành chính quyền Tháng Tám năm 1945 và trong cuộc

kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược.

Tân Trào, thời liền khới nghĩa là tên gọi chung của

cả khu căn cứ cách mạng nằm ở phía đông bắc huyện

Sđn Dương, phía đông huyện Yên Sơn. Trung tâm khu

căn cứ cách mạng cách quốc lộ 37 và huyện lỵ Sơn

Dương 12 km vê phía tây nam. Đây là vùng đất rộng

lốn có nhiều núi đá vôi xen kẽ núi đất, sông, ngòi dày

đặc, đồi, núi trùng điệp, nhiều thung lũng nhỏ, có độ

cao trung bình từ 70 đến 700 m so vối mực nước biển và

thấp dần từ bắc xuống nam. Cư dân chủ yếu là đồng

bào các dân tộc: Tày, Dao, Nùng, Cao Lan, Sán Chỉ...

mỗi dân tộc có phong tục, tập quán riêng, sống quây

quần thành từng làng bản trong các thung lũng, ven

sông, suối, trên các triền đồi, phân bô" không đồng đểu

và thưa thớt. Đồng bào sinh sống chủ yếu bằng tự cung,

tự cấp, lương thực chủ yếu là lúa, ngô, khoai, sắn... kết

hỢp vối chăn nuôi trâu, bò, lợn, gà, kinh tê nông nghiệp

còn lạc hậu, giao thông đi lại khó khăn.

Trưốc đây, vào khu căn cứ cách mạng Tân Trào

chỉ có một con đường độc đạo, từ huyện lỵ Sơn Dương

qua Tú Thịnh (Mỏ Giát) men theo chân núi, bò suôi,

phải qua đèo Chắn, độ dô"c lớn, hai bên là vách núi

cao. Từ trung tâm khu căn cứ cách mạng có hệ thông

giao thông là các đường mòn nối liền các làng bản với

nhau; theo các triền núi ngược phía bắc qua Bắc Kạn

lên Cao Bằng, sang Chiêm Hóa, Hàm Yên (Tuyên

Quang) vượt qua dãy núi Hồng tối huyện Đại Từ,

10

Định Hóa (Thái Nguyên); dọc theo chân núi Hồng, Tam

Đảo vê Lập Thạch (Vĩnh Phúc)... Đây chính là hệ thống

giao thông hên lạc của các đoàn quân cách mạng Nam

tiến và Bắc tiến trong thời kỳ tiền khởi nghĩa. Tuy hệ

thống giao thông khó khăn, song dễ cơ động "thuận đường

tiến, tiện đường thoái". Chính vì vậy Tân Trào được Bác

Hồ, Trung ương Đảng, Chính phủ chọn làm Thủ đô lâm

thời Khu giải phóng, Trung tâm Thủ đô kháng chiến.

Khu Di tích quốc gia đặc biệt Tân Trào có tổng diện

tích tự nhiên là 530,9 km^ được phân chia thành hai

vùng rõ rệt. Phía đông nam gồm 5 xã: Tân Trào, Minh

Thanh, Trung Yên, Bình Yên,_ Lương Thiện. Đây là

vùng đồi núi đa dạng, núi đá xen kẽ núi đất, địa hình

chia cắt bởi nhiều sông, suối. Phía tây bắc khu căn cứ

gồm 6 xã: Trung Minh, Hùng Lợi, Trung Sơn, Kim

Quan, Công Đa, Đạo Viện có diện tích tự nhiên là

383,98 km^, là vùng núi đá vôi, thành cao, vách đứng,

độ cao trung bình từ 200 đến 700 m, có nhiều rừng cây

cổ thụ, các con suối nhỏ. Khu căn cứ có nhiều dãy núi

cao được che phủ bởi những rừng già rậm rạp. Sông Phó

Đáy chảy từ bắc xuống nam, cùng nhiều khe suối rất

thuận lợi cho việc thực hiện chiến tranh du kích, xây

dựng phát triển lực lượng, cất giấu vũ khí, lương thực,

thực phẩm... trong thời kỳ chuẩn bị đấu tranh giành

chính quyền và chiến tranh giải phóng, nhằm bảo toàn

lực lượng, đảm bảo cơ sở vật chất cho cuộc kháng chiến.

11

Trong những năm 1941-1943, Đội Cứu quốc quân II

từ khu căn cứ Bắc Sơn - Võ Nhai đã phát triển đến

Tuyên Quang, xây dựng phong trào Việt Minh, thành

lập đội du kích ở các huyện.

Khu Di tích quốc gia đặc biệt Tân Trào là căn cứ địa

cằch mạng trong cuộc khởi nghĩa giành chính quyền

năm 1945, là địa bàn chiến lược quan trọng trong cuộc

kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược (1946-1954).

Đầu năm 1944, khu căn cứ địa đã hình thành, nối

liền các tỉnh Việt Bắc. Phân khu Nguyễn Huệ (Phân

khu B) ra đời gồm các huyện: Sơn Dương, Yên Sơn,

Chiêm Hóa tỉnh Tuyên Quang; Đại Từ, Định Hóa và

một phần huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên; Chợ Đồn

tỉnh Bắc Kạn, lấy Sơn Dương làm trung tâm. Đội Cứu

quốc quân III đưỢc thành lập tại Khuổi Kịch, xã Tân

Trào (ngày 25-02-1944) làm nòng cốt cho việc xây dựng,

phát triển lực lượng vũ trang trong toàn Phân khu.

Dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Khu ủy Phân khu Nguyễn

Huệ, Đội Cứu quốc quân III đẩy mạnh phong trào cách

mạng trong vùng căn cứ địa. Cuối năm 1944, phong

trào cách mạng phát triển khắp các vùng trong tỉnh

Tuyên Quang, các căn cứ địa được nối liền, cuộc đấu

tranh của quần chúng phát triển thành cao trào, chuẩn

bị khởi nghĩa giành chính quyền.

Ngày 9-3-1945, Nhật đảo chính Pháp ở Đông Dương,

Trung ương Đảng phát động cao trào kháng Nhật cứu nước,

12

ra Chỉ thị Nhật - Pháp bắn nhau uà hành động của

chúng ta. Tuy chưa nhận đưỢc chỉ thị. nhưng trước dâ'u

hiệu biến động chính trị, lãnh đạo Phân khu Nguyễn

Huệ đã phát động quần chúng nhân dân xã Thanh La,

huyện Sơn Dương đứng lên khởi nghĩa vũ trang giành

chính quyển ngày 10-3-1945. Nhân dân Thanh La cùng

lực lượng vũ trang cách mạng mau lẹ, khẩn trương tước

vũ khí của lính dõng; cuộc khởi nghĩa Thanh La nhanh

chóng giành thắng lợi.

Tháng 4-1945, cả vùng rộng lốn ở trung tâm chiến khu

đã có chính quyển cách mạng nhân dân lãnh đạo, trở

thành căn cứ địa vững chắc, đây là yếu tố quan trọng để

Bác Hồ quyết định ròi căn cứ Pác Bó (Cao Bằng) về Tân

Trào (Tuyên Quang) tiếp tục chỉ đạo cách mạng Việt Nam.

Ngày 4-5-1945, Bác Hồ bắt đầu cuộc hành trình Pác

Bó - Tân Trào theo con đường Nam tiến mà Bác đã

vạch ra cho Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng

quân ngày trước. Trải qua 18 ngày đêm, trưa ngày 21-

5-1945 Bác đến Tân Trào, dừng chân nghỉ tại đình

Hồng Thái, sau đó vào làng Kim Long ở tại gia đình

ông Nguyễn Tiến Sự (Chủ nhiệm Việt Minh của làng

Kim Long). Được ít ngày sau, để đảm bảo bí mật và tiện

làm việc, Bác chuyển từ nhà ông Nguyễn Tiến Sự lên ở,

làm việc tại một căn lán nhỏ trên rừng Nà Nưa (lán Nà

Nưa), cách làng Kim Long hơn 500 mét.

13