Khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại trong tố tụng hình sự Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

PHẠM NGỌC DUYÊN

KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA BỊ HẠI

TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

CHUYÊN NGÀNH LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

TP. HỒ CHÍ MINH, THÁNG 02 NĂM 2019

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

PHẠM NGỌC DUYÊN

KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA BỊ HẠI

TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM

CHUYÊN NGÀNH LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

Mã số: 8380104

Người hướng dẫn khoa học: TS. VÕ THỊ KIM OANH

Học viên: PHẠM NGỌC DUYÊN

Lớp: Cao học Luật Khóa 3 – Tiền Giang

TP. HỒ CHÍ MINH, THÁNG 02 NĂM 2019

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan rằng kết quả nghiên cứu trong luận văn Thạc sĩ Luật học

“Khởi tố theo yêu cầu của bị hại trong tố tụng hình sự Việt Nam” là hoàn toàn trung

thực và không trùng lặp với các đề tài khác trong cùng lĩnh vực. Các thông tin, tài

liệu trình bày trong luận văn đã được ghi rõ nguồn gốc. Luận văn này là công trình

nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Võ Thị Kim Oanh.

Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này.

Tác giả luận văn

Phạm Ngọc Duyên

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

STT TỪ VIẾT TẮT TỪ ĐẦY ĐỦ

1 BLHS Bộ luật Hình sự.

2 BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự.

3 CQĐT Cơ quan điều tra

4 VKSND Viện kiểm sát nhân dân

5 TAND Tòa án nhân dân

6 HĐXX Hội đồng xét xử

7 VAHS Vụ án hình sự

8 TTLT Thông tư liên tịch

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................1

CHƢƠNG 1. THỜI HẠN TRONG KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA

BỊ HẠI........................................................................................................................8

1.1. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về thời hạn trong khởi tố vụ án

theo yêu cầu của bị hại..............................................................................................8

1.2. Thực tiễn áp dụng pháp luật về thời hạn trong khởi tố vụ án hình sự theo

yêu cầu bị hại ...........................................................................................................16

1.3. Giải pháp...........................................................................................................27

KẾT LUẬN CHƢƠNG 1........................................................................................29

CHƢƠNG 2. RÚT YÊU CẦU KHỞI TỐ CỦA BỊ HẠI......................................31

2.1. Quy định của pháp luật về rút yêu cầu khởi tố trong các vụ án hình sự

khởi tố theo yêu cầu của bị hại...............................................................................31

2.2. Thực tiễn rút yêu cầu khởi tố của bị hại ........................................................35

2.3. Giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật ..........................................47

KẾT LUẬN CHƢƠNG 2........................................................................................49

KẾT LUẬN..............................................................................................................50

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Có thể nói khởi tố vụ án hình sự không chỉ có ý nghĩa về mặt pháp lý là giai

đoạn đầu và có tính định hướng cho các giai đoạn tố tụng tiếp theo mà còn có ý

nghĩa thiết thực trong công tác đấu tranh phòng chống tội phạm. Để đạt được điều

đó khởi tố vụ án hình sự đòi hỏi phải có căn cứ, đúng thẩm quyền và đúng trình tự

theo quy định của pháp luật. Thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự là một trong những

quy định quan trọng để việc khởi tố vụ án hình sự đạt hiệu quả. Trong đó, quyền

yêu cầu khởi tố vụ án hình sự của bị hại là một trong những vấn đề đáng được quan

tâm. Theo đó, tùy theo hành vi được thực hiện mà pháp luật hình sự quy định sẽ

khởi tố người thực hiện hành vi phạm tội mà không phụ thuộc vào việc người bị hại

có yêu cầu khởi tố hay không để đảm bảo mục đích trừng trị tội phạm, giáo dục

người phạm tội cũng như người đang có ý định thực hiện tội phạm. Tuy nhiên,

trong một số trường hợp nhất định, xuất phát từ quyền và lợi ích hợp pháp của bị

hại, pháp luật quy định cho phép bị hại, người đại diện của bị hại là người dưới 18

tu i, người có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất hoặc đã chết lựa chọn quyền

yêu cầu khởi tố hoặc không khởi tố vụ án và không giới hạn trường hợp người đã

yêu cầu khởi tố rút yêu cầu thì vụ án phải được đình chỉ; đây là những trường hợp

mà hành vi phạm tội vừa xâm phạm trật tự xã hội, vừa xâm phạm đến thể chất, sức

khoẻ, danh dự của bị hại1

. Đây là một loại án có tính chất đặc thù, việc giải quyết

các vụ án này ngoài việc phải tuân thủ các quy định chung của BLTTHS còn phải

tuân thủ một số quy định riêng.

Thể chế hóa yêu cầu cải cách tư pháp đề ra trong Nghị quyết số 08-NQ/TW

ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị về một số nhiệm vụ trọng tâm của công tác tư

pháp trong thời gian tới, từ Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 đến Bộ luật TTHS

năm 2015 được ban hành đã có những sửa đ i, b sung các quy định về thời hạn tố

tụng trong các giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hình sự nói

chung và thời hạn trong khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại nói riêng, bảo đảm

hầu hết các hoạt động, hành vi tố tụng đều bị ràng buộc bởi thời hạn, cùng với

những quy định khác về thời hạn tố tụng và không giới hạn thời hạn rút yêu cầu

khởi tố vụ án hình sự của bị hại trong BLTTHS năm 2015 đã góp phần thúc đẩy các

1 Điều 155 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015;

2

chủ thể tiến hành tố tụng đẩy nhanh, đẩy mạnh hoạt động tố tụng, phát hiện nhanh

chóng, chính xác và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, không để lọt

tội phạm, không làm oan người vô tội, bảo đảm ngày càng tốt hơn quyền và lợi ích

hợp pháp của con người, của công dân.

Bên cạnh những mặt tích cực nêu trên, thực tiễn cho thấy hoạt động điều tra,

truy tố, xét xử hiện nay vẫn theo nếp cũ, còn chậm chạp, kéo dài, tình trạng vi phạm

thời hạn điều tra, truy tố, xét xử, thời hạn tạm giữ, tạm giam nói chung còn xảy ra.

Điều này gây ra những hậu quả không nhỏ về nhiều mặt như làm giảm hiệu lực,

hiệu quả trong đấu tranh phòng, chống tội phạm, xâm phạm, ảnh hưởng đến các

quyền tự do, quyền tự bào chữa, quyền được xét xử công bằng, trong thời hạn luật

định của bị can, bị cáo, ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại,...Ngoài

ra, việc kéo dài, vi phạm thời hạn TTHS còn làm lãng phí thời gian, nhân lực và vật

lực, làm giảm sút niềm tin của nhân dân vào các cơ quan bảo vệ pháp luật, làm cho

mục đích của TTHS không đạt được. Thực trạng này có nhiều nguyên nhân, ngoài

yếu tố chủ quan như trách nhiệm, thói quen, lề lối làm việc, do sự thay đ i mạnh mẽ

của đời sống xã hội thì những bất cập, hạn chế của các quy định về thời hạn tố tụng

và rút yêu cầu khởi tố vụ án hình sự của bị hại, do quy định chưa hợp lý và

thiếu đồng bộ trong pháp luật TTHS, chưa dự liệu và điều chỉnh hết những trường

hợp xảy ra trong thực tiễn tố tụng hình sự, nên chưa thực sự đáp ứng yêu cầu bảo vệ

quyền con người trong tố tụng hình sự đang là một trong những nguyên nhân chính

dẫn đến tình trạng này, gây không ít khó khăn cho các cơ quan tiến hành tố tụng

trong việc nhận thức và áp dụng. Cần phải được t ng kết, rút kinh nghiệm và tiếp

tục hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả trong điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự.

Trong bối cảnh Việt Nam đang thực hiện công cuộc cải cách tư pháp, việc

xây dựng và hoàn thiện pháp luật về bảo đảm quyền tự do dân chủ của công dân đã

được ghi nhận trong Nghị quyết 48-NQ/TW ngày 24/5/2005 của Bộ chính trị và

tiếp tục được khẳng định tại Nghị quyết 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính

trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đưa ra chủ trương hoàn thiện các

thủ tục tố tụng tư pháp theo hướng bảo đảm tính đồng bộ, dân chủ, công khai, minh

bạch, tôn trọng, bảo vệ quyền con người, “tạo điều kiện thuận lợi cho người dân

tham gia tố tụng...” và Hiến pháp nước Cộng hòa XHCN Việt Nam năm 2013 dành

một chương riêng (Chương II) quy định về “Quyền con người, quyền và nghĩa vụ

cơ bản của công dân” và tiếp tục ghi nhận “Mọi người có quyền bất khả xâm phạm

về thân thể, được pháp luật bảo hộ về sức khỏe, danh dự và nhân phẩm; không bị

3

tra tấn, bạo lực, truy bức, nhục hình hay bất kỳ hình thức đối xử nào khác xâm

phạm thân thể, sức khỏe, xúc phạm danh dự, nhân phẩm”2

. Do vậy, cùng với tiến

trình cải cách tư pháp và xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN, thực hiện các quy

định của Hiến pháp năm 2013, thì việc hoàn thiện quy định khởi tố vụ án theo yêu

cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự Việt Nam là hết sức cần thiết nhằm bảo

vệ có hiệu quả quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại trong tố tụng

hình sự. Từ những lý do nêu trên, tác giả đã chọn đề tài: “Khởi tố vụ án theo yêu

cầu của bị hại trong tố tụng hình sự Việt Nam” làm Luận văn Thạc sĩ là cấp thiết.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của bị hại là một chế định không mới,

được áp dụng khá ph biến trong pháp luật các nước. Ở Việt Nam, theo tìm hiểu

của tác giả cho đến thời điểm hiện nay, đã có một số công trình nghiên cứu tiêu biểu

về khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại ở những mức độ và phạm vi nghiên cứu

khác nhau như:

- Về giáo trình, sách chuyên khảo, bình luận có các công trình sau: PGS.TS

Nguyễn Ngọc Chí, Chương thứ bảy-người tham gia tố tụng, Chương mười-khởi tố

vụ án hình sự; Giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb Hồng Đức-Hội luật

gia Việt Nam, Trường đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh; Giáo trình luật tố tụng

hình sự Việt Nam, Nxb Đại học Quốc Gia Hà Nội, 2013; Giáo trình luật tố tụng

hình sự Việt Nam, Trường đại học Luật Hà Nội; PGS.TS Võ Khánh Vinh (chủ

biên) Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự, NXB CAND, 2004; Viện nhà

nước và Pháp luật, Tội phạm học, luật hình sự và tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb

chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994; Trường Đại học Quốc gia Hà Nội - Khoa Luật

(2009), Giáo trình Lý luận và pháp luật về quyền con người, Nhà xuất bản Chính trị

quốc gia.

- Một số tác giả cũng đã công bố những bài báo khoa học có đề cập đến vấn

đề khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại như: ThS. Lê Thị Thúy Nga,

“Một số vấn đề về người bị hại trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam 2003”; Lê

Tiến Châu, “Mô hình, hình thức tố tụng hình sự và việc bảo vệ quyền con người”,

tạp chí Nhà nước và pháp luật, 2008; Phạm Mạnh Hùng, “Một số vấn đề lý luận và

thực tiễn của việc khởi tố vụ án và kiểm sát việc khởi tố vụ án”, tạp chí Kiểm sát,

2007; Phạm Thanh Trung (2003), “Người đại diện hợp pháp hoàn toàn có quyền rút

2 Điều 20 Hiến pháp năm 2013;

4

đơn khởi tố, Dân chủ và pháp luật”; Tạp chí kiểm sát: số 03 tháng 02/2008; Huỳnh

Thanh Đạm (2018), “Quyền rút yêu cầu khởi tố của bị hại ở giai đoạn xét xử phúc

thẩm vụ án hình sự”, Tạp chí Kiểm sát số 15 (tháng 8/2018) v.v...

- Ở cấp độ luận án tiến sĩ luật học của tác giả Nguyễn Đức Thái, Trường Đại

học luật Tp Hồ Chí Minh, năm 2015.

- Ở cấp độ luận văn thạc sĩ thực hiện có các đề tài của các tác giả Hoàng Lan

Phương, Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong luật tố tụng hình

sự Việt Nam, 2009; Phan Văn Tuyến “Khởi tố vụ án hình sự: những vấn đề lý luận

và thực tiễn”, Trường Đại học luật Tp Hồ Chí Minh, năm 2009; Thịnh Quang

Thắng, Người bị hại trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, 2009; Lê Thị Kim Dung

“Kiểm sát việc khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại trong luật tố tụng hình sự Việt

Nam, năm 2017.

- Các bài viết: Phạm Mạnh Hùng (1999), “Bàn thêm về khởi tố theo yêu cầu

của người bị hại”, Tạp chí kiểm sát; Phạm Mạnh Hùng (2003), “Một số bất cập và

việc hoàn thiện quy định của pháp luật tố tụng hình sự về khởi tố theo yêu cầu của

người bị hại”, Tạp chí kiểm sát v.v…

Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, khảo sát trên cho thấy, ở nước ta đã có một

số công trình nghiên cứu cơ bản và trực diện về vấn đề khởi tố vụ án, địa vị pháp lý

của người bị hại cũng như xung quanh vấn đề bảo đảm quyền và nghĩa vụ của bị hại

khi tham gia tố tụng; các công trình nghiên cứu và nội dung của sách, bài viết nêu

trên đã mang lại nhiều kết quả có giá trị. Tuy nhiên, những nghiên cứu đó mới chỉ

dừng lại ở các công trình nghiên cứu chung hoặc được thể hiện một phần trong kết

quả của các công trình nghiên cứu khác về khởi tố vụ án hình sự, địa vị pháp lý của

người bị hại, có luận văn đã triển khai nghiên cứu độc lập chế định này nhưng thời

gian nghiên cứu cách đây đã khá lâu, khi chưa có Bộ luật Tố tụng hình sự năm

2015, chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu, cụ thể qui định về thời hạn

trong khởi tố vụ án theo yêu cầu bị hại và bị hại rút yêu cầu, cũng như chưa phân

tích những bất cập, hạn chế trong qui định về thời hạn trong khởi tố vụ án theo yêu

cầu bị hại và bị hại rút yêu cầu. Mặc khác, việc quy định thời hạn trong khởi tố vụ

án theo yêu cầu bị hại, không giới hạn thời gian rút yêu cầu khởi tố có ý nghĩa rất

quan trọng đối với khởi tố theo yêu cầu của bị hại, góp phần đảm bảo thời hạn giải

quyết tố giác, tin báo về tội phạm, điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự nói chung,

thời hạn giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, điều tra, truy tố, xét xử trong khởi

5

tố vụ án theo yêu cầu của bị hại nói riêng, đảm bảo quyền, lợi ích hợp pháp của con

người theo tinh thần Hiến pháp năm 2013.

Bộ luật Tố tụng hình sự năm 20153

đã sửa đ i, b sung khắc phục hạn chế

của BLTTHS năm 2003 về bị hại; không giới hạn thời hạn bị hại rút yêu cầu khởi tố

vụ án4

nhưng các qui định vẫn mang tính chung chung, chưa cụ thể, chưa đầy đủ,

chưa rõ ràng; BLTTHS năm 2015 chưa quy định về thời hạn yêu cầu trong khởi tố

vụ án theo yêu cầu của bị hại, còn tồn tại những hạn chế, bất cập nhất định. Trên cơ

sở kế thừa kết quả các công trình nghiên cứu, tiếp tục nghiên cứu sâu quy định của

pháp luật TTHS về thời hạn trong khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại; bị hại rút

yêu cầu khởi tố vụ án, đối chiếu với thực tiễn áp dụng pháp luật trong thời gian qua

đối với hai hoạt động này để đánh giá một cách có hệ thống, toàn diện, đầy đủ hơn;

từ đó đề xuất một số giải pháp để góp phần hoàn thiện pháp luật TTHS và nâng cao

chất lượng điều tra, truy tố, xét xử. Như vậy, việc nghiên cứu đề tài: “Khởi tố vụ án

hình sự theo yêu cầu của bị hại trong Luật Tố tụng hình sự Việt Nam” là đòi hỏi

khách quan, cấp thiết, vừa có tính lý luận, vừa có tính thực tiễn.

3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài

3.1. Mục đích

- Phân tích làm rõ về mặt lý luận một số vấn đề liên quan đến việc khởi tố

theo yêu cầu của bị hại về thời hạn trong khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của bị

hại và rút yêu cầu khởi tố vụ án hình sự của bị hại.

- Trên cơ sở nghiên cứu qui định của pháp luật TTHS, thực tiễn áp dụng về

khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại nói chung, qui định về thời hạn trong khởi tố

vụ án hình sự theo yêu cầu của bị hại và rút yêu cầu khởi tố vụ án hình sự của bị hại

nói riêng, phát hiện những điều hợp lý và bất cập, hạn chế của pháp luật, trong đó

đối chiếu, so sánh qui định về thời hạn trong khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của

bị hại và rút yêu cầu khởi tố vụ án hình sự của bị hại của BLTTHS năm 2003. Từ

đó đề xuất giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện các qui định của pháp luật về khởi

tố vụ án theo yêu cầu của bị hại.

3.2. Nhiệm vụ

Để đạt được mục đích này thì luận văn có nhiệm vụ: nêu các quy định của

pháp luật về thời hạn, rút yêu cầu trong khởi tố theo yêu cầu bị hại; đánh giá thực

tiễn có vướng mắc, bất cập trong thời gian qua; phân tích đánh giá những quy định

3 Điều 62 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015;

4 Điều 155 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015;