Khảo sát tín ngưỡng giải hạn qua dân ca nghi lễ Tày ở Pác Nặm - Bắc Kạn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN HẢI BẰNG

KHẢO SÁT TÍN NGƯỠNG GIẢI HẠN QUA DÂN CA

NGHI LỄ TÀY Ở PÁC NẶM - BẮC KẠN

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN HẢI BẰNG

KHẢO SÁT TÍN NGƯỠNG GIẢI HẠN QUA DÂN CA

NGHI LỄ TÀY Ở PÁC NẶM - BẮC KẠN

Ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. VŨ THỊ TÚ ANH

THÁI NGUYÊN - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, do tôi thực

hiện dưới sự hướng dẫn của PGS. TS. Vũ Thị Tú Anh trong khuôn khổ chương

trình đào tạo Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam, Trường Đại học Sư phạm

Thái Nguyên.

Thái Nguyên, tháng 11 năm 2018

Tác giả luận văn

Nguyễn Hải Bằng

ii

LỜI CẢM ƠN

Luận văn này là kết quả của một quá trình học tập và nghiên cứu của bản

thân tôi ở bộ môn Văn học Việt Nam, Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên.

Khi hoàn thành luận văn, tôi muốn được gửi lời cảm ơn chân thành nhất những

người đã giúp đỡ tôi trong suốt thời gian đầy thách thức nhưng rất quan trọng

với cuộc đời và sự nghiệp của tôi. Trước tiên, tôi xin được gửi lời tới PGS. TS

Vũ Thị Tú Anh lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất, cảm ơn cô đã hướng dẫn

tôi tận tình trong quá trình hình thành ý tưởng, xây dựng đề cương nghiên cứu,

triển khai thu thập tài liệu và viết kết quả nghiên cứu thành bản luận văn này.

Tôi cũng muốn được bày tỏ lòng biết ơn tới các thầy cô trong bộ môn Văn

học Việt Nam, Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã dạy tôi

những tri thức khoa học và tạo điều kiện cho tôi hoàn thành luận văn này.

Trong quá trình khảo sát, điền dã Tín ngưỡng giải hạn qua dân ca nghi lễ

Tày ở địa bàn huyện Pác Nặm, luận văn này đã nhận được nhiều sự hỗ trợ, quan

tâm và lời động viên từ nhiều ban, ngành, đồng nghiệp, bà con nhiều xã trên địa

bàn huyện. Nhân đây, tôi muốn cảm ơn thầy Then Dương Văn Mu, thầy Mo

Hoàng Văn Phúc và Hoàng Văn Lý, những người đã hướng dẫn và giúp đỡ tôi

trong các chuyến điền dã tín ngưỡng giải hạn trên địa bàn huyện Pác Nặm.

Gia đình và bạn bè tôi chính là động lực tinh thần quan trọng giúp tôi hoàn

thành luận văn này. Tôi luôn ghi nhận và cảm kích với những hỗ trợ và động

viên của họ trong suốt quá trình tôi thực hiện đề tài luận văn này.

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii

MỤC LỤC ..........................................................................................................iii

DANH MỤC BẢNG, HÌNH ..............................................................................iv

PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ..............................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề..................................................................................................3

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu.......................................................................6

4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................7

5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................8

6. Bố cục đề tài ....................................................................................................8

7. Dự kiến kết quả nghiên cứu.............................................................................8

Chương 1. TỔNG QUAN VỀ TÍN NGƯỠNG GIẢI HẠN QUA DÂN CA

NGHI LỄ DÂN TỘC TÀY HUYỆN PÁC NẶM, TỈNH BẮC KẠN ..........9

1.1. Các công trình nghiên cứu về văn hóa, văn học dân gian, văn hóa tâm

linh của người Tày.....................................................................................9

1.2. Các công trình nghiên cứu về văn hóa, văn học dân gian, nghệ thuật

dân gian của người Tày ...........................................................................12

1.3. Các công trình nghiên cứu âm nhạc dân gian .........................................16

1.4. Những công trình khác ............................................................................17

Tiểu kết chương 1..............................................................................................18

Chương 2. ĐẶC ĐIỂM NỘI DUNG TÍN NGƯỠNG GIẢI HẠN QUA DÂN CA

NGHI LỄ DÂN TỘC TÀY HUYỆN PÁC NẶM, TỈNH BẮC KẠN ............. 20

2.1. Những quan niệm của người Tày Pác Nặm liên quan tới tín ngưỡng

giải hạn qua dân ca nghi lễ Then của dân tộc Tày ..................................20

2.1.1. Quan niệm về vũ trụ ................................................................................20

iv

2.1.2. Quan niệm về ma (phi), vía (khoăn), số phận (thổ), tướng mạo (mình)

Quan niệm về ma.....................................................................................20

2.2. Nguyên nhân thực hành nghi lễ Then giải hạn........................................24

2.3. Thực hành trong nghi lễ giải hạn qua dân ca (Then) của người Tày ở

Pác Nặm...................................................................................................27

2.3.1. Người thực hành nghi lễ Then giải hạn...................................................27

2.3.2. Đồ lễ/ đồ cúng trong nghi lễ Then giải hạn.............................................30

2.3.3. Tiến hành một nghi lễ Then giải hạn của người Tày ở Pác Nặm............32

2.4. Thực hành trong nghi lễ giải hạn qua dân ca bằng chữ Nôm Tày

(những thầy Mo) của người Tày ở Pác Nặm...........................................38

2.4.1. Quan niệm về vũ trụ ................................................................................38

2.4.2. Tín ngưỡng giải hạn của thầy Mo, Tào ở Pác Nặm thể hiện trường phái

Nho giáo ..................................................................................................40

2.4.3. Những văn bản về lễ cúng giải hạn cầu an của người Tày và cách diễn

xướng trong lễ cúng giải hạn (cầu an).....................................................41

2.4.4. Thời gian, không gian và cách diễn xướng và trang phục, đạo cụ của

nghi lễ giải hạn (cầu an) bằng chữ Nôm tày............................................41

2.4.5. Nội dung của văn bản Mo giải hạn bằng chữ Nôm Tày ở Pác Nặm.......45

Tiêu kết chương 2..............................................................................................62

Chương 3. GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT TÍN NGƯỠNG GIẢI HẠN QUA

DÂN CA NGHI LỄ DÂN TỘC TÀY HUYỆN PÁC NẶM, TỈNH

BẮC KẠN...............................................................................................63

3.1. Nghi lễ giải hạn qua dân ca ở Pác Nặm và sự thể hiện những giá trị

văn hóa và cuộc sống của người Tày ......................................................63

3.2. Giá trị nghệ thuật tín ngưỡng giải hạn qua dân ca nghi lễ Tày ở Pác Nặm

- Bắc Kạn..................................................................................................68

3.2.1. Các thể hát dân ca nghi lễ........................................................................68

3.2.2. Thành tố văn học trong nghi lễ giải hạn qua dân ca................................76

v

3.2.3. Nghệ thuật làn điệu tín ngưỡng giải hạn qua dân ca nghi lễ Tày ở

Pác Nặm - Bắc Kạn ................................................................................77

3.2.4. Thành tố mỹ thuật trong các nghi lễ giải hạn qua dân ca........................78

3.3. Nghi lễ giải hạn và an ninh sức khỏe, an ninh sinh kế đối với người Tày....80

Tiêu kết chương 3..............................................................................................82

KẾT LUẬN.......................................................................................................83

TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................85

PHỤ LỤC

iv

DANH MỤC BẢNG, HÌNH

Bảng:

Bảng 3.1: Bảng tổng hợp người am hiểu hát dân ca nghi lễ Tày Pác Nặm........ 68

Bảng 3.2: Bảng thống kê số lượng người hát Then cổ, Then mới ở Pác Nặm....... 71

Bảng 3.3: Bảng tổng hợp tên gọi và làn điệu Then Bắc Kạn ........................73

Bảng 3.4: Bảng so sánh số lượng người hát dân ca Tày Bắc Kạn.................76

Hình:

Hình 2.1: Lầu kỷ tượng trưng cho mường trời...............................................46

Hình 2.2: Hình nộm mão làng ........................................................................47

Hình 2.3: Giải hạn thêm lương thực cho bài mệnh, cho người được giải hạn ....48

Hình 2.4: Con cháu tạ lễ công ơn sinh thành của ông bà, cha mẹ..................49

Hình 2.5: Mâm cúng Nam Tào, Bắc Đẩu.......................................................51

Hình 2.6: Lời cúng và niệm chú trong nghi lễ giải tinh kỷ của thầy Hoàng

Văn Phúc.........................................................................................52

Hình 2.7: Thầy cúng Hoàng Văn Phúc ban phúc lộc cho cả gia chủ .............57

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Sự đặc sắc trong bản sắc văn hóa Tày Pác Nặm, Bắc Kạn, văn hóa Tày

Việt Nam

Văn học dân gian Việt Nam là một tổng thể đa diện nhưng thống nhất được

hợp thành bởi tinh hoa văn học dân gian của các dân tộc anh em. Một trong

những chủ thể của kho tàng ấy phải kể đến người Tày, một dân tộc có số lượng

dân cư đông nhất trong cộng đồng 53 dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Người Tày ở

Việt Nam có một kho tàng văn học dân gian thể hiện đời sống tâm linh phong

phú và sâu sắc.

Bắc Kạn là vùng văn hóa của người Tày có cuội nguồn lịch sử hàng ngàn

năm. Nơi đây đang lưu giữ một kho tàng nghệ thuật dân gian đồ sộ, trong đó phải

nhắc tới nhiều làn điệu dân ca chưa được nghiên cứu tỉ mỉ, có hệ thống. Trữ

lượng âm nhạc dân gian Bắc Kạn rất phong phú với nhiều thể hát, lối hát khác

nhau đã đặt ra yêu cầu cần phải có chính sách, phương pháp bảo tồn nguồn di

sản quý báu của nhiều thế hệ người Tày Bắc Kạn sáng tạo nên.

Nghi lễ giải hạn qua dân ca (lẩu then, lẩu pụt, Mo) của người Tày ở Pác

Nặm- Bắc Kạn, phản ánh một trong những nét văn hóa tâm linh đặc sắc mạng

đậm chất tín ngưỡng đặc thù của dân tộc Tày.

Phong tục cúng giải hạn của dân tộc Tày ở Pác Nặm- Bắc Kạn đã có từ

rất lâu, và được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Cho đến nay nghi

lễ này vẫn được thực hành bởi nhiều thế hệ trong các gia đình và cộng đồng

người Tày.

Pác Nặm là một huyện vùng cao của tỉnh Bắc Kạn. Tuy đời sống của đồng

bào dân tộc còn gặp nhiều khó khăn, nhưng cứ vào độ xuân về, khi vào thời điểm

cỏ cây, hoa lá trong rừng nở rộ, nhất là sau tết nguyên đán thì các hộ gia đình

người Tày lại tìm gặp thầy Tào, thầy Mo, thầy Then, thầy Pụt, để xem ngày lành,

sau đó tiến hành chuẩn bị lễ vật và đi đón thầy Tào, thầy Mo, thầy Then. Thầy

2

Pụt đến nhà để làm lễ cúng giải hạn cho các con cháu gia đình, nhằm xua đuổi

cái xấu, cầu mong một năm an lành, mùa màng bội thu…

1.2. Nghiên cứu dân ca nghi lễ Tày từ góc độ văn hóa, văn học dân tộc Tày

Trong số các nghiên cứu về đời sống văn hóa, những vấn đề về tín ngưỡng

và nghi lễ của người Tày là những chủ đề được nhiều nhà khoa học quan tâm và

nghiên cứu. Tuy nhiên đời sống tín ngưỡng và nghi lễ của người Tày lại chỉ là

một phần trong các công trình nghiên cứu tổng quan về các dân tộc Tày. Tuy

nhiên theo khảo sát của chúng tôi mới chỉ một vài công trình nghiên cứu chuyên

sâu và chuyên biệt về các vấn đề tín ngưỡng và nghi lễ của người Tày, chủ yếu

tập trung vào các vấn đề (số lượng, nội dung, các chặng tín ngưỡng giải hạn dân

tộc Tày, các hình thức diễn xướng…). Trong các công trình nghiên cứu này,

Then và Mo là vấn đề thu hút được sự quan tâm của nhiều tác giả hơn cả. Then

và Mo được khảo sát trên địa bàn rộng và thường được xem xét dưới góc độ hình

thức diễn xướng dân gian. Với những người hành nghề Then và Mo, một trong

những công việc quan trọng và chủ yếu nhất của họ là thực hành nghi lễ giải hạn,

cầu an theo các yêu cầu của gia chủ.

1.3. Giảng dạy dân ca nghi lễ Tày ở Pác Nặm - Bắc Kạn

Giải hạn là một trong những nghi lễ tồn tại phổ biến trong đời sống của cộng

đồng người Tày truyền thống và hiện đại ở huyện Pác Nặm - Bắc Kạn. Là một giáo

viên công tác tại huyện Pác Nặm - Bắc Kạn 12 năm và xuất phát từ thực tiễn cuộc

sống và công việc của một giáo viên Ngữ văn ở trường THPT Bộc Bố, tôi mong

muốn tìm hiểu bản sắc dân tộc, nghi lễ văn hóa truyền thống của dân tộc Tày, cũng

như của các dân tộc khác để có thể giảng dạy những giá trị nhân văn, nhân bản cho

những người học trò địa phương thật sâu sắc và đầy đủ với tâm hồn con người và

bản sắc văn hóa địa phương. Tôi nghĩ, là một thầy giáo dạy văn, mình cần hiểu văn

học từ bối cảnh văn hóa, từ văn hóa lại hiểu thêm cái hay cái đẹp của ngôn ngữ

trong những áng văn gắn liền với phong vị đời sống văn hóa dân gian. Từ đó tạo

tiền đề đi sâu tìm hiểu, khám phá các tác phẩm và giúp học sinh có cái nhìn sâu sắc

hơn về bản sắc, văn hóa của dân tộc mình.

3

2. Lịch sử vấn đề

Cho đến nay, vấn đề tín ngưỡng giải hạn của dân tộc Tày đã trở thành đối

tượng của không ít nhà khoa học và vấn đề liên quan đến người Tày đã được đề

cập đến trong một số công trình nghiên cứu.

Ngay từ thời phong kiến, các nhà sử học đã nói tới xã hội, phong tục tập

quán của các dân tộc thiểu số trong đó có người Tày. Tiêu biểu là tác phẩm Kiến

văn tiểu lục của Lê Qúy Đôn, cuốn sách đã đề cập đến văn hóa của người Tày

nói chung.

Cuốn Văn hóa Tày Nùng của Lã Văn Lô, Hà Văn Thư đã giới thiệu khá đầy

đủ về xã hội, con người và văn hóa dân tộc Tày, Nùng ở Việt Namn nói chung.

Cuốn Các dân tộc Tày- Nùng ở Việt Nam do Viện dân tộc học xuất bản

năm 1992 là công trình nghiên cứu có tính toàn diện và công phu nhất về điều

kiện tự nhiên, dân cư, lịch sử tộc người, kinh tế truyền thống, văn hóa, vật chất,

văn hóa tinh thần, tổ chức xã hội…của hai dân tộc Tày, Nùng nói chung.

Cuốn Văn hóa truyền thống Tày- Nùng của tác giả Hoàng Quyết, Ma

Khánh Bằng, Hoàng Huy Phách, Cung Văn Lược, Vương Toản đã miêu tả và

trình bày khá đầy đủ về xã hội và văn hóa Tày Nùng, chữ nôm Tày- Nùng, văn

học dân gian, nghệ thuật làm nhà ở của người Tày, Nùng ở Việt Nam.

Cuốn Phong tục tập quán dân tộc Tày ở Việt Bắc của tác giả Hoàng Quyết,

Tuấn Dũng đã tập trung nghiên cứu sâu về đời sống văn hóa tinh thần của dân

tộc Tày ở khu vực Việt Bắc với những phong tục tập quán như tục lệ đặt tên làng,

tập quán nhà ở, ăn mặc, thờ cúng tổ tiên, lễ cưới từ xa xưa của người Tày.

Trên cơ sở các mục tiêu nghiên cứu đã nêu, tôi triển khai nghiên cứu này

nhằm thu thập hai loại tài liệu nghiên cứu. Loại thứ nhất là kết quả nghiên cứu

(sách, báo, luận án…) đã được các nhà khoa học công bố về người Tày, văn hóa

Tày và đời sống tín ngưỡng cũng như đời sống tâm linh của người Tày ở Việt

Nam. Loại thứ hai quan trọng hơn đó là các tài liệu dân tộc học do tôi thu thập

được trong quá trình điền dã ở trên địa bàn nghiên cứu.