Huyện Ngân Sơn tỉnh Bắc Kạn thế kỷ XIX

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

-------------------

NÔNG QUỐC HUY

HUYỆN NGÂN SƠN

TỈNH BẮC KẠN THẾ KỶ XIX

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

THÁI NGUYÊN - 2008

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

-------------------

NÔNG QUỐC HUY

HUYỆN NGÂN SƠN

TỈNH BẮC KẠN THẾ KỶ XIX

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 60.22.54

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐÀM THỊ UYÊN

THÁI NGUYÊN - 2008

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa từng được

công bố trong bất kỳ công trình nào. Các thông tin, tài liệu trình bày trong

luận văn đã được ghi rõ nguồn gốc.

Tác giả

Nông Quốc Huy

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

ĐHSPHN : Đại học Sư phạm Hà Nội

H : Hà Nội

KHXH : Khoa học xã hội

M.s.th.t.p : Mẫu, sào, thước, tấc, phân

Thí dụ: 15 mẫu 6 sào 14 thước 5 tấc 2 phân sẽ được viết tắt là 15.6.14.5.2

Nxb : Nhà xuất bản

PGS : Phó giáo sư

TS : Tiến sĩ

TCN : Trước công nguyên

TTLTQGI : Trung tâm lưu trữ Quốc gia I

T : Tổng

Tr : Trang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

Chƣơng 1. KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN NGÂN SƠN TỈNH BẮC KẠN...... 7

1.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên .......................................................... 7

1.2. Lịch sử hành chính huyện Ngân Sơn................................................... 11

1.3. Các thành phần dân tộc trong huyện.................................................... 13

Chƣơng 2. KINH TẾ HUYỆN NGÂN SƠN THẾ KỶ XIX ...................... 21

2.1. Chế độ sở hữu ruộng đất ...................................................................... 21

2.1.1. Tình hình sở hữu ruộng đất huyện Ngân Sơn đầu thế kỷ XIX theo

địa bạ Gia Long 4 (1805)............................................................. 21

2.1.2. Tình hình sở hữu ruộng đất huyện Ngân Sơn giữa thế kỷ XIX theo

địa bạ Minh Mệnh 21 (1840)....................................................... 34

2.1.3. So sánh tình hình sở hữu ruộ ng đất Ngân Sơn nửa đầu thế kỷ XIX

theo địa bạ Gia Long 4 (1805) và Minh Mệnh 21 (1840) ........... 41

2.2. Nông nghiệp......................................................................................... 51

2.3. Công thương nghiệp............................................................................. 60

2.3.1.Thủ công nghiệp............................................................................. 60

2.3.2. Thƣơng nghiệp .............................................................................. 63

Chƣơng 3. TÌNH HÌNH CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI VÀ VĂN HÓA

HUYỆN NGÂN SƠN THẾ KỶ XIX ....................................... 66

3.1. Chính trị - xã hội .................................................................................. 66

3.2. Tình hình văn hoá................................................................................. 68

3.2.1 Văn hoá vật chất............................................................................. 68

3.2.2. Văn hóa tinh thần.......................................................................... 75

3.3. Truyền thống đấu tranh củ a các dân tộ c huyện Ngân Sơn .................. 98

KẾT LUẬN.................................................................................................. 103

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 106

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1: Các dân tộc ở Ngân Sơn ................................................................... 20

Bảng 2: Thống kê địa bạ Gia Long 4 (1805) ................................................. 22

Bảng 3: Bảng thống kê quy mô sở hữu ruộng đất của 39 xã thôn có địa

bạ Gia Long 4 (1805) ...................................................................... 24

Bảng 4: Tổng diện tích các loại ruộng đất của huyện Ngân Sơn theo địa

bạ Gia Long 4 (1805) ...................................................................... 24

Bảng 5: Sự phân hoá ruộng tư ở Ngân Sơn (1805) ........................................ 26

Bảng 6: Bình quân sở hữu một chủ ................................................................ 26

Bảng 7: Sự phân bố ruộng đất của các nhóm họ ............................................ 29

Bảng 8: Tình hình giới tính trong sở hữu tư nhân ......................................... 31

Bảng 9: Diện tích tư thổ ................................................................................. 32

Bảng 10: Tình hình sở sữu ruộng tư của các chức dịch (1805) ..................... 33

Bảng 11: Tổng diện tích các loại ruộng đất của Ngân Sơn ........................... 35

Bảng 12: Thống kê quy mô sở hữu ruộng đất của 14 xã thôn có địa bạ

Minh Mệnh 21 (1840) ..................................................................... 35

Bảng 13: Sự phân hoá ruộng tư của Ngân Sơn .............................................. 36

Bảng 14: Bình quân sở hữu một chủ theo địa bạ Minh Mệnh 21 (1840) .......... 37

Bảng 15: Tình hình giới tính trong sở hữu tư nhân ....................................... 38

Bảng 16: Sự phân bố ruộng đất của các nhóm họ .......................................... 38

Bảng 17: Tình hình sở hữu ruộng tư của các chức dịch ................................ 41

Bảng 18: So sánh sự phân bố các loại ruộng đất của Ngân Sơn .................... 42

Bảng 19: So sánh quy mô sở hữu ruộng đất tư .............................................. 42

Bảng 20: So sánh quy mô sở hữu của các nhóm họ của 13 xã có địa bạ 2

thời điểm lịch sử Gia Long 4 (1805) và Minh Mệnh (1840) ........... 46

Bảng 21: Tình hình sở hữu của các chức dịch 1805, 1840 ............................ 49

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

“Nước Việt Nam là một, dân tộc Việt Nam là một” (Hồ Chí Minh).

Lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc ta từ bao đời nay đã minh chứng

cho tính thống nhất ấy. Trên mảnh đất hình chữ S giàu truyền thống - Việt

Nam, 54 dân tộc anh em trên 63 tỉnh, thành phố đã chung sống, đoàn kết cùng

nhau đấu tranh giữ vững chủ quyền dân tộc, xây dựng và phát triển đất nước.

Do đó, thật là thiếu sót khi tìm hiểu lịch sử dân tộc mà không thông qua lịch

sử cụ thể của từng địa phương với những nét riêng, độc đáo, góp phần cụ thể

hóa, sinh động hóa bức tranh lịch sử chung của toàn dân tộc.

Khu vực miền núi và trung du giữ một vị trí hết sức quan trọng trong

tiến trình lịch sử dân tộc cả về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội. Không chỉ là

nơi giàu tài nguyên khoáng sản, với nền văn hóa phong phú, đậm đà bản sắc,

miền núi và trung du còn là địa bàn có vị trí chiến lược trọng yếu trong việc

giữ gìn và bảo vệ vùng biên cương của Tổ quốc. Đặc biệt là vùng biên ải phía

Bắc, nhất là các tỉnh vùng Đông Bắc (Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Thái

Nguyên, Tuyên Quang…) vừa là cửa ngõ vào Việt Nam, vừa có địa hình

hiểm yếu về quân sự.

Ngân Sơn là một huyện miền núi nằm ở phía Đông Bắc của tỉnh Bắc

Kạn, có vị trí và vai trò quan trọng cả về kinh tế, chính trị và an ninh quốc

phòng không chỉ đối với địa phương mà còn đối với cả nước. Đất đai màu

mỡ, thiên nhiên phong phú là những điều kiện cơ bản cho nền kinh tế phát

triển. Đó cũng là điểm thu hút nhiều tộc người sớm đến Ngân Sơn sinh cơ lập

nghiệp, phát triển lâu dài tạo nên tính đa dạng về thành phần dân tộc cũng như

đời sống văn hóa nơi đây.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

Bước sang thế kỷ XIX, tình hình đất nước có những chuyển biến mạnh

mẽ: Nhà Nguyễn được thành lập (1802). Trong những bước thăng trầm của

lịch sử dân tộc nói chung cũng như lịch sử của huyện Ngân Sơn (Bắc Kạn)

nói riêng có những thay đổi trên các mặt kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội.

Nơi đây đã được những nhà khoa học về: quản lý nhà nước, địa lý, lịch sử,

văn hóa, xã hội tìm hiểu. Qua quá trình nghiên cứu bước đầu chúng tôi nhận

thấy rằng, những vấn đề như: Địa chính, địa bạ, kinh tế, phong tục tập quán...

chưa được nghiên cứu có hệ thống, toàn diện.

Xuất phát từ những nhận định trên, với mong muốn tìm hiểu về quê

hương góp phần cụ thể hóa bức tranh lịch sử dân tộc, đóng góp sức mình vào

việc “đánh thức quá khứ dậy” để phục vụ cho công cuộc xây dựng địa

phương hiện nay, chúng tôi quyết định chọn đề tài “Huyện Ngân Sơn tỉnh

Bắc Kạn thế kỷ XIX” làm luận văn.

2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ

Từ trước đến nay, đã có nhiều công trình nghiên cứu về lịch sử dân tộc

với các chủ đề khác nhau từ việ c tìm hiểu tiến trình lịch sử từ nguồn gốc đến

nay, tình hình phát triển kinh tế , phân bố dân cư cho đến những biến đổi về

văn hoá dân tộ c ở các địa phương . Các công trình nghiên cứu đó đã đề cập

trự c tiếp hoặc gián tiếp đến từng lĩnh vực hoặc k hía cạnh nào đó củ a lịch sử

địa phương.

Trong quá trình thự c hiện đề tài , chúng tôi được thừa hưởng rất ít các

kết quả nghiên cứu củ a người đi trước . Đặc biệt, công trình nghiên cứu có đối

tượ ng là mộ t huyện nằm ở vùng miền núi phía Đông Bắc của tỉnh Bắc Kạn

như Ngân Sơn vào thế kỷ XIX chưa được thự c hiện . Tuy nhiên, các nguồn tài

liệu ở những lĩnh vực và khía cạnh nào đó cũng đã ít nhiều nhắc đến địa danh

của huyện một cách trực tiếp hoặc gián tiếp.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

Ngay từ thời phong kiến, các nhà sử học đã nói tới xã hội, phong tục

tập quán của các dân tộc thiểu số, trong đó có các dân tộc đang sinh sống tại

địa phương. Trước hết phải kể đến cuốn “Đại Nam nhất thống chí” của Quốc

Sử Quán triều Nguyễn, Nxb Thuận Hóa - Huế, xuất bản năm 1992, đề cập

một vài nét đến vị trí địa lý, hình thế núi sông, phong tục tập quán của huyện

Ngân Sơn.

Tác phẩm “Kiến văn tiểu lục” của Lê Quý Đôn, Nxb Khoa học xã hội,

xuất bản năm 1977. Nội dung cuốn sách đã đề cập đến văn hóa của người

Tày, Nùng…

Cuốn “Bản sắc và truyền thống văn hóa các dân tộc tỉnh Bắc Kạn”

của các tác giả Hà Văn Viễn, Lương Văn Bảo, Lâm Xuân Đình, Triệu Kim

Văn, Bàn Tuấn Năng, TS. Đàm Thị Uyên, Hoàng Thị Lan do Nxb Văn hóa

dân tộc xuất bản năm 2004, phản ánh khá chi tiết về những kinh nghiệm trong

sản xuất nông nghiệp của đồng bào, về đời sống văn hóa vật chất và tinh thần,

với những nghi lễ trong tang ma, cưới gả cũng như các phong tục tập quán từ

xa xưa của các dân tộc trong tỉnh. Qua đó giúp chúng ta có cái nhìn cụ thể về

văn hóa ở Bắc Kạn nói chung và huyện Ngân Sơn nói riêng.

Từ năm 1990, Huyện ủy Ngân Sơn đã biên soạn và xuất bản cuốn

“Lịch sử đấu tranh cách mạng Ngân Sơn 1939-1954”. Cuốn sách đề cập đến

phong trào đấu tranh cách mạng của huyện từ khi có Đảng lãnh đạo. Mặc dù

cuốn sách không đề cập đến các vấn đề lịch sử của huyện ở thế kỷ XIX, song

cũng đã cung cấp một số nguồn tư liệu liên quan tới đề tài.

Như vậy, đến nay chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách

toàn diện về huyện Ngân Sơn thế kỷ XIX. Chính vì thế, chúng tôi quyết định

chọn đề tài “Huyện Ngân Sơn tỉnh Bắc Kạ n thế kỷ XIX” với mong muốn góp

phần thiết thực khôi phụ c diện mạo lịch sử củ a địa phương , phát huy những

giá trị vốn có của lịch sử văn hoá các dân tộc ở Ngân Sơn nói riêng và củ a

cộ ng đồng các dân tộc Việt Nam nói chung.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU

3.1. Đối tƣợng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu : gồm các vấn đề về lịch sử hành chính , thành

phần dân tộ c, chế độ sở hữu ruộ ng đất, các hình thái kinh tế, chính trị - xã hội,

đời sống văn hóa.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

- Địa bàn nghiên cứu: Huyện Ngân Sơn dưới triều Nguyễn gọi là Cảm

Hóa thuộc tỉnh Thái Nguyên. Luận văn tập trung nghiên cứu nội dung theo

địa giới hành chính trong thế kỷ XIX.

- Giới hạn thời gian: Tên đề tài “Huyện Ngân Sơn tỉnh Bắc Kạ n thế kỷ

XIX”. Trong luận văn này, xuất phát từ nguồn tư liệu chúng tôi chỉ tập trung

vào các vấn đề kinh tế, chính trị - xã hội và văn hóa ở nửa đầu thế kỷ XIX.

4. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

Chọn đề tài “Huyện Ngân Sơn tỉnh Bắc Kạ n thế kỷ XIX” để nghiên cứu,

tác giả mong muốn góp phần phản ánh một cách khoa học , chân thực về bức

tranh lịch sử huyện Ngân Sơn thế kỷ XIX , bổ sung nguồn tư liệu mới nhằm

phục vụ cho công tác giáo dục (trong các trường phổ thông), địa chính, quản lý

hành chính, nghiên cứu văn hóa, nghiên cứu lịch sử địa phương, đặc điểm các

thành phần dân tộc góp phần lý giải một số vấn đề về lịch sử phát triển củ a địa

phương với những bước chuyển biến theo dòng chảy của lịch sử dân tộc.

5. NGUỒN TƢ LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

- Nguồn tư liệu chung : Bao gồm mộ t số sử sách và địa chí cổ : Khâm

định Việt sử thông giám cương mụ c, Lịch triều hiến chương loại chí, Đại nam

nhất thống chí, Đồng khánh dư địa chí. Các sách chuyên khảo và các bài viết

đề cập đến lịch sử, văn hóa người Tày, Nùng, Dao…của các cơ quan nghiên

cứu và các nhà khoa học.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

- Nguồn tư liệu địa bạ: Tổng số 53 đơn vị địa bạ. Trong đó có 39 đơn vị

địa bạ có niên đại Gia Long 4 (1805) - Minh Mệnh 11 (1830), 14 đơn vị địa bạ

có niên đại Minh Mệnh21 (1840). Trong số 40 xã của huyện có 13 xã có địa bạ

ở hai thời điểm 1805 và 1840. Các bản địa ba hiện đang lưu trữ tại Trung tâm

lưu trữ Quốc gia I Hà Nộ i có ký hiệu từ Q .8311 đến Q.8366. Tất cả các xã

trong huyện đều có địa bạ , đó là cơ sở để cho chúng tôi khôi phụ c lại tổ chức

làng xã, kết cấu kinh tế - xã hội của huyện Ngân Sơn nửa đầu thế kỷ XIX.

- Nguồn tư liệu điề n dã: Đây là nguồn tư liệu được chúng tôi đặc biệt

quan tâm. Là người dân địa phương thường xuyên có điều kiện đi lại quan sát

địa hình, tôi đã thấy được sự thay đổi về lịch sử hành chính, đời sống kinh tế -

xã hội và văn hoá nơi đây . Cùng với việ c thu thập tài liệu do chính quyền địa

phương cung cấp , thông qua nhiều đợt điền dã tại các xã, bản nơi cư trú các

dân tộc Tày, Nùng…đang sinh sống, chúng tôi đã có được những tư liệu cần

thiết để hoàn thành tốt đề tài này.

- Phương pháp nghiên cứu: Thực hiện đề tài này, chúng tôi đã vận dụng

phương pháp lịch sử kết hợp phương pháp lôgíc, phương pháp khảo sát điền

dã. Bên cạnh đó, trong luận văn còn sử dụng một số phương pháp khác như

phương pháp phân tích định lượng và định tính, phương pháp thống kê , tổng

hợp, hệ thống hóa . Đặc biệt chú ý đến khâu giám định tư liệu nhất là việ c

khảo sát cụ thể địa bạ viết bằng chữ Hán ở hai thời điểm 1805 và 1840, khai

thác hầu hết các thông tin của các cặp địa bạ.

6. ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI

- Luận văn là công trình nghiên cứu lịch sử đầu tiên củ a huyện Ngân

Sơn trong giai đoạn lich sử trung đại củ a Việt Nam.

- Dựa vào những nguồn tài liệu khai thác được, luận văn bước đầu khôi

phục một cách có hệ thống bộ mặt huyện Ngân Sơn qua các giai đoạn lịch sử,

lịch sử hành chính qua các triều đại, mối quan hệ tộc người, thiết chế chính trị

- xã hội, các hoạt động kinh tế của địa phương.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

- Lần đầu tiên công bố 53 tập địa bạ củ a huyện Ngân Sơn đượ c khai

thác tại Trung tâ m lưu trữ Quốc gia I Hà Nộ i . Trên cơ sở khai thác hầu hết

thông tin trên các đơn vị đia bạ đó , so sánh, đối chiếu những số liệu về ruộ ng

đất công, tư qua hai thời điểm 1805, 1840 rút ra một số nhận xét bước đầu về

biến đổi cơ cấu kinh tế - xã hội và ruộng đất ở huyện Ngân Sơn hồi nửa đầu

thế kỷ XIX.

- Tìm hiểu và khôi phục lại những nét văn hoá tiêu biểu gắn với môi

trường sinh thái, vùng, miền, góp phần vào việc duy trì và phát triển nền văn

hoá đã và đang tồn tại ở địa phương , mở rộ ng sự hiểu biết thêm về đất nước

và con người Việt Nam thời phong kiến.

7. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN

- Đề tài gồm 105 trang, đượ c chia làm 3 phần: phần mở đầu (6

trang), phần nộ i dung (96 trang), phần kết luận (3 trang). Phần nộ i dung

đượ c chia làm 3 chương.

Chương 1: Khái quát về huyện Ngân Sơn tỉnh Bắc Kạn

Chương 2: Kinh tế huyện Ngân Sơn nửa đầu thế kỷ XIX

Chương 3: Tình hình chính trị - xã hội và văn hoá huyện Ngân Sơn

Ngoài ra, đề tài còn có các mục: tài liệu tham khảo và phụ lục minh họa

cho đề tài.