Hội thoại trong

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

GIÁP THỊ THUỶ

HỘI THOẠI

TRONG “DẾ MÈN PHIÊU LƢU KÝ”

Chuyên ngành: Ngôn ngữ học

Mã số: 60.22.01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Tạ Văn Thông

THÁI NGUYÊN - 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,

kết quả trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn

chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác.

TÁC GIẢ LUẬN VĂN

Giáp Thị Thuỷ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

TRANG PHỤ BÌA

LỜI CAM ĐOAN

MỤC LỤC

CÁC CHỮ VIẾT TẮT

MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI ......................................................................... 1

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ ................................................................................ 2

2.1. Nghiên cứu hội thoại trong các tác phẩm văn học nói chung .......... 2

2.2. Nghiên cứu hội thoại trong các tác phẩm của Tô Hoài và

trong Dế Mèn phiêu lưu ký............................................................................. 4

3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU .......................................... 6

3.1. Đối tượng nghiên cứu ...................................................................... 6

3.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 6

4. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ......................................... 7

4. 1. Mục đích........................................................................................ 7

4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................... 7

5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................................................... 8

6. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN ............................................................. 8

6.1. Về lí luận ........................................................................................ 8

6.2. Về thực tiễn .................................................................................... 8

7. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN .................................................................... 8

CHƢƠNG 1- CƠ SỞ LÍ THUYẾT ............................................................ 9

1.1. LÍ THUYẾT HỘI THOẠI TRONG NGỮ DỤNG HỌC....................... 9

1.2. HỘI THOẠI VÀ VỊ TRÍ HỘI THOẠI TRONG VĂN HỌC TIỂU KẾT.......22

TIỂU KẾT ..............................................................................................................25

CHƢƠNG 2- CẤU TRÚC HỘI THOẠI TRONG DMPLK ................... 26

2.1. ĐẶC ĐIỂM CỦA CUỘC THOẠI TRONG DẾ MÈN PHIÊU LƢU KÝ.........26

2.1.1. Hình thức hội thoại trong các cuộc thoại................................... 26

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

2.1.2. Các loại vai giao tiếp trong các cuộc thoại ............................... 29

2.1.3. Hoàn cảnh giao tiếp trong các cuộc thoại ................................. 32

2.1.4. Đích giao tiếp của các cuộc thoại ............................................ 33

2.1.5. Sự phù hợp với các nguyên tắc hội thoại ở các cuộc thoại ....... 35

2.1.6. Cấu trúc của các cuộc thoại ...................................................... 37

2.2. ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐOẠN THOẠI TRONG DẾ MÈN PHIÊU LƢU KÝ............40

2.2.1. Hình thức hội thoại trong các đoạn thoại ................................... 40

2.2.2. Các loại vai giao tiếp trong các đoạn thoại ................................ 46

2.2.3. Hoàn cảnh giao tiếp trong các đoạn thoại .................................. 49

2.2.4. Đích giao tiếp trong các đoạn thoại ........................................... 53

2..2.5. Cấu trúc các đoạn thoại............................................................. 56

2.3. ĐẶC ĐIỂM CỦA CẶP THOẠI TRONG DẾ MÈN PHIÊU LƢU KÝ.......60

2.3.1. Cấu trúc của cặp thoại ............................................................... 60

2.3.1.1. Cặp thoại một tham thoại ..................................................... 60

2.3.1.2. Cặp thoại hai tham thoại ...................................................... 61

2.3.1.3. Cặp thoại ba tham thoại ........................................................ 62

2.3.1.4. Cặp thoại phức tạp ................................................................ 63

2.3.2. Tính chất của các cặp thoại......................................................... 65

2.3.2.1. Cặp thoại chủ hướng ............................................................. 65

2.3.2.2. Cặp thoại phụ thuộc .............................................................. 66

2.3.2.3. Cặp thoại tích cực và tiêu cực ............................................... 67

2.3.3. Liên kết hình thức đối với các cặp thoại...................................... 68

2.4. ĐẶC ĐIỂM CỦA THAM THOẠI TRONG DẾ MÈN PHIÊU LƢU KÝ ..........72

2.4.1. Đặc điểm của các loại tham thoại chức năng.............................. 72

2.4.1.1. Đặc điểm của tham thoại dẫn nhập....................................... 72

2.4.1.2. Đặc điểm của tham thoại hồi đáp ......................................... 73

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2.4.1.3. Tham thoại hồi đáp- dẫn nhập.............................................. 74

2.4.2. Cấu trúc của tham thoại trong Dế Mèn phiêu lưu ký ................. 76

2.5. ĐẶC ĐIỂM CỦA HÀNH VI NGÔN NGỮ TRONG DẾ MÈN

PHIÊU LƢU KÝ........................................................................................... 77

2.5.1. Hành vi có hiệu lực ở lời .............................................................. 77

2.5.2. Hành vi mở rộng........................................................................... 79

2.5.3. Liên kết hành vi............................................................................ 81

TIỂU KẾT ............................................................................................. 83

CHƢƠNG 3 - SỰ THỂ HIỆN NHỮNG QUAN HỆ LIÊN CÁ

NHÂN - PHÉP LỊCH SỰ TRONG DẾ MÈN PHIÊU LƢU KÝ.............. 84

3.1. CÁC LOẠI QUAN HỆ LIÊN CÁ NHÂN TRONG DẾ MÈN

PHIÊU LƢU KÝ........................................................................................... 84

3.2. SỰ THỂ HIỆN PHÉP LỊCH SỰ QUA NGÔN TỪ TRONG DẾ

MÈN PHIÊU LƢU KÝ ................................................................................. 85

3.2.1. Đặc điểm chung của các phương tiện ngôn ngữ thể hiện

phép lịch sự trong Dế Mèn phiêu lưu ký....................................................... 85

3.2.2. Sự miêu tả các phương tiện cụ thể ............................................... 87

3.2.2.1. Rào đón.................................................................................. 87

3.2.2.2. Vuốt ve .................................................................................. 87

3.2.2.3. Dùng trợ từ ............................................................................ 90

3.2.2.4. Hành vi nói gián tiếp.............................................................. 92

3.2.2.5. Bày tỏ tình hình bi quan......................................................... 94

3.2.2.6. Nêu lí do ............................................................................... 96

3.2.2.7. Dùng hô ngữ .......................................................................... 98

3.2.2.8. Dùng tình thái từ ................................................................... 99

3.2.2.9. Dùng từ ngữ xưng hô .......................................................... 101

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3.2.2.10. Xin lỗi, cảm ơn .................................................................. 105

3.2.2.11. Khích lệ đúng mức............................................................. 106

3.2.2.12. An ủi động viên ................................................................. 107

3.2.2.13. Hứa hẹn ............................................................................. 107

3.2.2.14. Khen ngợi .......................................................................... 108

3.2.2.15. Xin phép và mời mọc......................................................... 109

3.2.2.16. Dùng kính ngữ ................................................................... 111

TIỂU KẾT .......................................................................................... 112

KẾT LUẬN............................................................................................... 113

TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 116

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

CÁC CHỮ VIẾT TẮT

CT

CTCH

CTPT

DMPLK

HV

HVCH

HVPT

HVMR

Sp1

Sp2

TT

Cặp thoại

Cặp thoại chủ hướng

Cặp thoại phụ thuộc

Dế Mèn phiêu lưu ký

Hành vi

Hành vi chủ hướng

Hành vi phụ thuộc

Hành vi mở rộng

Nhân vật hội thoại thứ nhất

Nhân vật hội thoại thứ hai

Tham thoại

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

 DMPLK (được viết từ năm 1941, với lần xuất bản thứ nhất mang tên là

“Con Dế Mèn") là một trong những tác phẩm đầu tay của Tô Hoài. Đây được

xem là tác phẩm đặc sắc, đã làm say mê độc giả nhiều thế hệ và được dịch ra

nhiều thứ tiếng. Truyện kể về cuộc phiêu lưu kì thú và đầy sóng gió của chàng

hiệp sĩ Dế Mèn trong thế giới loài vật, với ước mơ “xây dựng thế giới đại

đồng, muôn loài kết thành anh em”…

Góp phần làm nên sự thành công của tác phẩm, không thể không kể đến

sự quan sát và miêu tả tinh tường, cách sử dụng ngôn từ khéo léo và sáng tạo,

đặc biệt phải kể đến cách tạo nên những cuộc hội thoại rất đa dạng trong một

thế giới ồn ào, sinh động, nhiều vẻ...của các nhân vật - các loài vật được nhân

hoá, trong tác phẩm này.

 Ở Việt Nam, Ngữ dụng học đã không còn mới mẻ, đặc biệt khi vận

dụng xem xét sự sử dụng ngôn ngữ trong các tác phẩm văn học (chẳng hạn

các tác phẩm của Vi Hồng, Nam Cao, Kim Lân, Nguyễn Huy Thiệp...). Tuy

nhiên, cho đến nay chưa có công trình nào nghiên cứu đấy đủ và sâu sắc về

hội thoại trong các tác phẩm của Tô Hoài, đặc biệt trong truyện DMPLK,

dưới cái nhìn của ngữ dụng học.

 Là một giáo viên trung học phổ thông, tác giả luận văn này luôn băn

khoăn trước những câu hỏi đặt ra trong các quá trình tìm hiểu và giảng dạy

văn học: Để hiểu được kĩ càng, có cơ sở hơn đối với một tác phẩm văn học,

chẳng hạn như đối với DMPLK của Tô Hoài, phải chăng có thể từ góc nhìn

ngôn ngữ học? Từ việc xem xét hội thoại trong một tác phẩm, chẳng hạn

trong DMPLK của Tô Hoài, có thể hiểu rõ thêm về tính cách nhân vật, về văn

hoá cộng đồng, về phong cách nghệ thuật nhà văn hay không?

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

Đó là những lí do để tác giả luận văn chọn đề tài nghiên cứu: "Hội thoại

trong “Dế Mèn phiêu lưu ký”.

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

2.1. Nghiên cứu hội thoại trong các tác phẩm văn học nói chung

Từ khi ngữ dụng học ra đời, hội thoại đã trở thành đối tượng được các

nhà nghiên cứu đặc biệt quan tâm. Có thể kể đến một số luận án tiến sĩ, luận

văn thạc sĩ, những bài nghiên cứu: Hội thoại trong truyện ngắn của Nam Cao

(luận án tiến sĩ của Mai Thị Hảo Yến, Trường Đại học Sư phạm I, Hà Nội,

2006). Ở luận án này tác giả đã đi vào miêu tả cấu trúc của các hình thức

thoại dẫn trong truyện ngắn của Nam Cao với các kiểu loại: thoại dẫn trực

tiếp, thoại dẫn gián tiếp. Qua đó tác giả đã làm sáng tỏ lí thuyết về hội thoại

trong dụng học như các hình thức cơ bản của việc dẫn thoại, các hành vi ngôn

ngữ, các phát ngôn ngữ vi, các tham thoại và các biểu thức ngữ vi..., hướng

tới xây dựng các mô hình hội thoại trong tác phẩm văn học nói chung. Tuy

nhiên tác giả mới chỉ đặt ra mục tiêu nhận diện đối tượng chứ chưa đi vào

nghiên cứu về chức năng hội thoại trong tác phẩm văn học.

Trong Hội thoại trong sáng tác của Nam Cao trƣớc Cách mạng Tháng

Tám (đặc điểm sử dụng từ ngữ trong quan hệ với nhân vật) (luận văn thạc sĩ

của Phạm Văn Khanh, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, 2006), tác giả chủ

yếu đi vào tìm hiểu đặc điểm sử dụng từ ngữ trong hội thoại của các nhân vật

trong các tác phẩm nói chung của Nam Cao trước Cách mạng Tháng Tám,

đặc biệt mối quan hệ giữa ngôn ngữ hội thoại với đặc điểm hình tượng nhân

vật, qua đó thấy được đặc điểm nhân vật qua ngôn ngữ hội thoại phù hợp với

ý đồ nghệ thuật của nhà văn.

Với đề tài Bƣớc đầu tìm hiểu lời thoại trong văn xuôi Vi Hồng (luận văn

thạc sĩ của Hoàng Thị Quỳnh Ngân, Đại học Sư phạm Thái Nguyên, 2008),

tác giả đã đi vào giải quyết một số vấn đề như: tìm hiểu đặc điểm ngôn ngữ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

của lời thoại văn xuôi Vi Hồng để hiểu về phong cách nghệ thuật của nhà văn,

hiểu thêm về ngôn ngữ đồng bào dân tộc thiểu số nói riêng, đồng bào miền núi

Việt Bắc nói chung, bước đầu tìm hiểu lí thuyết hội thoại từ góc nhìn văn hoá...

Ngoài những luận án, luận văn kể trên, còn có thể kể đến những bài viết về

mặt này hay mặt khác của hội thoại trong các tác phẩm văn chương như: Các

kiểu thoại dẫn trực tiếp, tự do trong truyện ngắn Nam Cao của Mai Thi Hảo Yến

(1998); Ngôn ngữ đối thoại trong tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng của Đinh Trí Dũng

(1999); Hiệu quả nghệ thuật của lời thoại nhân vật trong truyện ngắn Tƣớng

về hƣu của Nguyến Huy Thiệp của Nguyễn Thị Hương (1999); Chất quê

kiểng trong lời thoại của bà cụ Tứ - truyện ngắn Vợ Nhặt của Kim Lân của

Lương Thị Bình (2002); Hành vi nhận xét đánh giá qua lời thoại nhân vật

của truyện ngắn Chu Lai của Cao Xuân Hải (2005); Từ hô gọi trong lời đối

thoại và độc thoại của nhân vật qua khảo sát truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp

của Lê Thị Sao Chi (2005); Ngôn ngữ đối thoại nhân vật trong sáng tác của

Franzkafka của Đỗ Thị Thu Hằng (2007); Nghệ thuật tổ chức đối thoại trong

tác phẩm Vũ Trọng Phụng của Châu Minh Hùng (2007)...

(Nói về những nghiên cứu về hội thoại trong các tác phẩm văn học nói

chung, tất nhiên còn phải kể đến những nghiên cứu đối với hội thoại trong

những tác phẩm của Tô Hoài. Xin được trình bày về những nghiên cứu này ở

mục sau).

Như vậy, đã có không ít những công trình cũng như những bài viết

nghiên cứu về hội thoại trong các tác phẩm văn học, xem xét hội thoại ở rất

nhiều khía cạnh khác nhau. Nhưng, hầu như chưa có công trình nào đi vào

nghiên cứu cụ thể, chi tiết đặc điểm của cuộc thoại và các đơn vị nó bao hàm

thông qua việc xem xét các cấu trúc hội thoại, sự biểu hiện của các quan hệ

liên nhân…, trong một tác phẩm cụ thể.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

2.2. Nghiên cứu hội thoại trong các tác phẩm của Tô Hoài và trong

Dế Mèn phiêu lƣu ký

 Ở Việt Nam, Tô Hoài là một nhà văn nổi tiếng. Có thể kể đến hàng

loạt tác phẩm có nhiều độc giả của ông: Dế Mèn phiêu lƣu ký (1941); Truyện

Tây Bắc (1953); Vợ chồng A Phủ (1960); Miền Tây (1968); Chuyện cũ Hà Nội

(1984); Cát bụi chân ai (1992); Chiều chiều (1994)...

Cùng với những tác phẩm của mình, Tô Hoài đã được nhiều nhà nghiên

cứu, phê bình văn học chú ý. Đã có những công trình bài viết về các tác phẩm

của Tô Hoài từ góc độ tổng quan cũng như đi sâu vào mặt này hay mặt khác

trong các tác phẩm, hoặc đối với một tác phẩm cụ thể của ông. Đó là

- Ở phương diện văn học, có thể kể đến những nghiên cứu đóng góp

của Tô Hoài từ góc độ tổng quan của các tác giả: Vũ Ngọc Phan, Phan Cự Đệ,

Hà Minh Đức, Nguyễn Đăng Mạnh, Phong Lê, Vân Thanh, Vương Trí Nhàn,

Nguyễn Đăng Điệp...Ngoài ra có thể kể đến là những công trình, bài viết đi

sâu vào từng tác phẩm như: Tô Hoài với miền Tây của Phan Cự Đệ (1968);

Tô Hoài với ngƣời ven thành của Triệu Dương (1973); Tô Hoài tự truyện của

Vân Thanh (1980)...Nhìn chung các tác giả đều đi đến thống nhất: Qua truyện

của Tô Hoài, có thể gặp một nhà văn với óc quan sát tinh tế, khả năng miêu

tả tài tình, bút pháp linh hoạt, sự nắm bắt tinh nhạy...Ngoài ra còn những luận

văn, luận án như: Văn xuôi viết chi thiếu nhi của Tô Hoài sau Cách mạng

Tháng Tám của Hoàng Thị Diệu, Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên (2003);

Hình tƣợng nhân vật ngƣời lao động miền núi trong sáng tác của Tô Hoài về đề

tài vùng cao của Ma Thế Cừ, Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên (2005);

Không gian, thời gian, cái nhìn nghệ thuật trong tập truyện Tây Bắc của Tô Hoài

của Mai Thị Dung, Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên (2005); Tính dân tộc

trong sáng tác của Tô Hoài trƣớc Cách mạng Tháng Tám của Nguyễn Thị Hải Bắc,

Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên (2006); Phong cách nghệ thuật của

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

Tô Hoài, luận án tiến sĩ của Mai Thị Nhung, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội

(2006)...Các nghiên cứu nói trên đã xem xét tác phẩm của Tô Hoài ở các góc

độ văn học, chú trọng đến đề tài, cách xây dựng hình tượng nhân vật, không

gian, thời gian, cái nhìn nghệ thuật..., giúp người đọc thấy được sự đóng góp

đáng kể của Tô Hoài cho nền văn học nước nhà.

- Ở phương diện ngôn ngữ học, phải kể đến các công trình, bài viết:

Phong cách viết ngƣời thực việc thực trong tiểu tuyết Tuổi trẻ Hoàng Văn Thụ

của Tô Hoài của tác giả Huyền Kiêu (1972); Ngôn ngữ một vùng quê trong

tác phẩm đầu tay của Tô Hoài của Võ Xuân Quế (1990); Cát bụi chân ai của

Xuân Sách (1993); Cấu trúc thời gian và ngôn ngữ trong Cát bụi chân ai của

Đặng Thị Hạnh (1998); Tô Hoài và thể hồi ký của Vương Trí Nhàn (2002);

Ngôn ngữ giàu tính tạo hình trong văn xuôi viết về đề tài miền núi của nhà

văn Tô Hoài, luận văn của Lê thị Na, Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên

(2003)...Nhìn chung, các tác giả đều đi đến khẳng định sự sáng tạo về mặt

ngôn ngữ của Tô Hoài, cho rằng đây là một yếu tố rất quan trọng làm nên

phong cách nghệ thuật đặc sắc của ông.

 DMPLK là một trong những tác phẩm rất nổi tiếng của Tô Hoài. Từ khi

ra đời đến nay, tác phẩm dành cho thiếu nhi độc đáo này luôn nhận được sự

quan tâm của các nhà nghiên cứu, phê bình chủ yếu từ góc độ văn học. Có thể

kể đến tác giả là: Trần Đăng Suyền (1984), Nguyễn Lộc, Đỗ Quang Lưu

(1990), Hà Minh Đức (1998)... Các nhà nghiên cứu đều thống nhất đánh giá

DMPLK là tác phẩm nổi tiếng sớm nhất trong đời viết văn của Tô Hoài, trong

đó thể hiện tài quan sát nghiên cứu tỉ mỉ thế giới sinh vật nhỏ bé của nhà văn,

thể hiện rõ tài năng quan sát tinh tế, óc nhận xét sắc sảo, hóm hỉnh và tình yêu

cuộc sống, yêu thiên nhiên của Tô Hoài...

Từ góc nhìn ngôn ngữ học, có bài: Ngôn ngữ khẩu ngữ trong tác phẩm

của Tô Hoài của tác giả Nguyễn Thị Thanh Nga (2000). Tác giả đã tiến hành