Hỏi đáp về trang phục truyền thống Việt Nam

HỎI ĐÁP VỀ

HOIĐAPVE •

TRANG PHỤC TRUYÊN THÔNG

VIỆT NAM

NHÀ XUẤT BẢN THỜI ĐẠI

Nhà 815, Mỹ Sinh 1 - Tu Liêm - Hà Nội.

Hiện thoại: 04.62872630.

HỎI ĐÁP VỀ TRANG PHỤC TRUYEN t h ô n g

VIỆT NAM

Phạm Anh Trang

Chịu trách nhiệm xuât bản

BÙI VIỆT BẮC

Biên tập: THANH TRÚC

Sửa bản in: THANH TRÚC

Trình bày: NS THÀNH NGHĨA

Bìa: ĐOÀN KHAC đ ộ

In 1000 cuốn, khổ 14.5*20.5 cm, tại Công ty cổ phẩn in thương mại Phú Yên.

Giấy ĐKKHXB số: 490-2010/CXB/75-16/TĐ.

Quyết định xuất bản số 638/QĐ-TĐ ngày 07/06/2010

In xong và nộp luu chiểu quỷ IV năm 2010.

PHẠM ANH TRANG

HỎI ĐÁP VỀ

TRANG PHỤC TRUYÊN THÔNG

VIẾT NAM ■

NHÀ XUẤT BẢN THỜI ĐẠI

/ lệt Nam là một đất nước da dân tộc. Mỗi dân tộc mang

đậm nét một bản sắc văn hóa độc đáo. Do đó, trang phục nói

chung của từng tộc người nói riêng thật phong phú đa dạng

và đầy tính năng qua từng thời kỳ của lịch sử Việt Nam từ

trước đến ngày nay. Ngay cả trong cộng đồng người Việt thì

dấu ấn về trang phục của từng vùng củng có sự đa dạng và

khác biệt.

Trang phục không chỉ thể hiện quan niệm thẩm mỹ, lối

sống, trình độ của một nhóm người, một cả nhân mà còn thể

hiện đặc trưng văn hóa của một cộng dồng. Đặc trưng trang

phục ở dây chính là tính truyền thống được bảo lưu kết hợp

với sự tiếp thu các yếu tố của thời trang hiện đại. Chính điều

này là tiêu chí để phân biệt tộc người này với tộc người khác.

Trang phục là biểu hiện của một nét vãn hóa của dẫn tộc,

nên điều này cũng dễ hiểu vì dân tộc Việt phải kinh qua bao

cuộc chiến tranh, bao biến động lịch sử, ảnh hưởng nhiều

luồng văn hóa khác nhau là tất yếu. Tuy nhiên trang phục

của người Việt chủ yếu ảnh hưởng các yếu tố văn hóa Trung

5

Hoa trong thời kỳ phong kiến nhất là trong trang phục cung

đình. Đến khi Pháp đô hộ nước ta củng là củng là thời điểm

hắt đầu du nhập những luồng văn hóa Phương Tây dẫn đến

sự cải cách cho mọi lĩnh vực xã hội, mà thay đổi rõ nhất là

trong cách trang phục. Nhưng điều quan trọng là chúng ta

không bị đồng hóa, trang phục của người Việt qua thời kỳ

lịch sử vẫn có nét rất riêng hiệt.

Sau một thời gian bị lóa mắt trước những làn sóng “thời

trang” du nhập từ ngoài vào, trang phục của người Việt giờ

đây đã lắng sâu, thể hiện rõ bản chất dân tộc hơn. Nó vừa

mang tính đa năng, tính thực tiền, hài hòa với thiên nhiên

vừa tiếp thu các yếu tố của thời trang thế giới. Đó là con

đường phát triển hợp lôgic của trang phục Việt từ truyền

thống đến hiện đại trong quả trình hội nhập.

Để bạn đọc có một cải nhìn hệ thống về nét văn hóa của

người Việt, chúng tôi xin trân trọng gửi tới các bạn cuốn sảcli

Hỏi - đ á p về tra n g ph ụ c tru yền thốn g Việt Nam. Hệ

thống kiến thức được trình bày trong cuốn sách giới thiệu

đặc trưng trang phục Việt (bao gồm cả trang phục của một số

dân tộc thiểu số) qua cả cái nhìn lịch dại và đồng đại. Hy

vọng rằng, cuốn sách đem lại cho bạn đọc những thông tin

cần thiết và bổ ích, cho dù ít nhiều không tránh khỏi những

thiếu sót. Rất mong bạn đọc lượng thứ và đóng góp ý kiến để

cuốn sách ngày càng hoàn thiện hơn.

Nhóm biên soạn

6

TỐNG QUAN VÊ TRANG PHỤC

TRU YÊN THỐNG VIỆT NAM

/ iệt Nam bao gồm nhiều dân tộc, trong đó người Việt có

số dân đông n h ất và là một trong những tộc người có gốc

tích lâu đời trên dải đất này. Mỗi dân tộc m ang đậm nét

m ột bản sắc văn hóa độc đáo. Do đó, trang phục nói

chung của từng tộc người nói riêng th ậ t phong phú đa

dạng và đầy tính năng qua từng thời kỳ của lịch sử Việt

Nam từ trước đến ngày nay.

Thông qua cái nhìn lịch đại kết hợp với đồng đại, ta

thấy tran g phục người Việt, từ kiểu đơn sơ, giản dị, đẹp

như tâm hồn người Việt cổ tiếp tục phát triển, hài hòa với

môi trường khắc nghiệt của thiên nhiên nhiệt đới, khỏe

khoắn với bao cuộc chiến tranh chống ngoại xâm liên miên.

Trang phục người Việt là m ột trong những gì th ân th iết

n h ất đối với con người Việt Nam. Sự gắn bó có tâm hồn

này chính là điều xuất p h át từ những trái tim yêu quê

hương đ ất nước.

Trang phục là một nhu cầu vật chất quan trọng trong

đời sống của nhân dân ta. Với tính chất thực dụng, nó là

một sản phẩm ; dưới góc độ thẩm mỹ, nó lại là một tác

phẩm. Chức năng cơ bản n h ất của nó là bảo vệ con người.

Về m ặt này, tran g phục dân tộc Việt đã đ ạt được hiệu quả

cao.

Việc chuyên môn hóa các chức năng của trang phục

người V iệt trong lao động, hội hè, chiến đấu và các m ặt

khác được khai thác rấ t triệ t để. Đối với người Việt, trang

phục còn có chức năng phòng và trị bệnh. Với khí hậu ẩm

thấp của vùng nhiệt đới gió mùa, bệnh phong th ấp rấ t

phổ biến, người ta chọn gỗ đặc biệt để làm guốc cho người

già, vật liệu đặc biệt để làm mũ cho trẻ em. T hắt lưng,

trang sức và m ột vài thứ khác cũng có tác dụng đó. Bên

cạnh xu hướng này, một xu hướng thường thấy ở người

Việt là sử dụng một vật kiêm nhiều chức năng. Chiếc nón

lá đã được nhiều người đề cập đến, khi nó không chỉ che

mưa che nắng mà còn duyên dáng “che nghiêng nụ cười”

của biết bao thiếu nữ. Chiếc khăn trùm đầu còn để quàng

cổ, vắt vai, làm khăn lau và gặp lúc bất ngờ cũng có thể

là vũ khí phòng hộ. Do đó, chúng ta thấy sự ra đời của đôi

dép cao su thời kháng chiến chống Pháp chẳng phải là sự

kiện ngẫu nhiên, mà mọi sự sáng tạo đều dựa trên cái gốc

vững chắc của bản lĩnh dân tộc. Vấn đề đa chức năng của

trang phục người Việt, trong nhiều trường hợp chưa hẳn

đã là vì nghèo. Đi bộ vượt Trường Sơn, dù là người giàu,

với đôi dép lốp vẫn là phương thức tối Ưu nhất.

Thời gian gần đây, nhiều quan điểm đề cập đến chức

năng vệ sinh từ màu đen của chiếc quần phụ nữ. Nếu xét

8

điều này trong hoàn cảnh kinh tế và lao động hiện nay,

vấn đề không dễ dàng thuyết phục đại đa số người dân

Việt. M ặt khác, việc này ngoài việc gắn với thói quen

thầm mỹ, còn liên quan đến phạm trù quan niệm, chứ

chưa hẳn đã là chuyện tiế t kiệm, sợ tốn kém. Nhiều người

chỉ thấy trang phục là đối tượng của thị giác nên đòi hỏi

nó phải biểu hiện được những chuẩn mực. Để đáp ứng yêu

cầu này, trong suốt quá trìn h lịch sử, trang phục người

V iệt đã có sự chọn lọc về hình dáng, kiểu thức, màu sắc,

hoa văn trang trí, chất liệu. Nhưng nhìn qua trang phục

của người Việt từ đầu th ế kỷ XX trở về trước, chúng ta

thấy rõ ngoài việc đáp ứng yêu cầu nhìn, còn có cả nghe,

mùi vị và tấ t nhiên dẫn đến cả xúc cảm nữa. Có thể’ nhắc

đến trang phục của người Việt cổ ở Làng Vạc vào thời

dựng nước với những âm vang của chất liệu đồng thau cho

đến bộ xà tích bạc đầu th ế kỷ này. Phải chăng, tiếng sột

soạt của bộ áo váy mới cũng là sự dụng tâm thích thú của

người mặc? Bên cạnh tầng lớp giàu sang, quý phái biết sử

dụng các loại hương liệu đ ắt tiền để ướp quần áo, nhân

dân thường dùng những thứ phổ biến như: h ạ t mùi để bọc

áo khăn; lá mùi, lá sả... để gội đầu; hoa bưởi, hoa nhài...

để cài tóc. Việc chọn lựa các chất đế nhuộm màu, cũng tạo

cho áo quần những mùi vị n h ất định.

Trang phục người Việt còn được lưu ý dưới góc độ sử

liệu. Một cái nhìn thoáng nhanh qua áo quần cũng có thể

giúp chúng ta khám phá ra được cái mà các nhà sử học

gọi là niên đại tương đối. Việc đoán định niên đại tuyệt

đối của trang phục người Việt là chuyên môn hẹp và sâu

của rấ t ít nhà nghiên cứu. Với những sử liệu này, chúng

9

ta có thế ghi nhận được nhiều dấu ấn của các thời đại lịch

sử. Tính đa dạng của tran g phục người V iệt thể hiện rõ

n h ấ t qua từng địa phương. Có khi tính đa dạng này hoàn

toàn do kỹ thuật. N hân dân lao động với áo quần bằng

vải, thường hay mặc trước rồi mới nhuộm sau. Do thị hiếu

và cũng vì lý do khách quan để cho bền màu, người ta

thường nhuộm lót trước: lót xanh cho màu đen, lót đỏ cho

m àu gụ v.v... Vì th ế tuy chỉ cùng một bộ, nhưng Đông

Xuân, ta gặp nhiều người mặc màu cháo lòng, m àu xanh,

m àu gạch non... đến Hè Thu lại là những áo quần màu

nâu, màu đen, màu gụ v.v...

Từ khi giành lại được quyền độc lập, tự chủ vào th ế kỷ

X, các vương triều phong kiến đã chú trọng m ột sự thống

n h ất trong đa dạng, với những quy chế, thể lệ. Tính thống

n h ấ t này cũng có thể n hận thức được qua tín h giai cấp

trên trang phục, ồ từng mẫu áo, kiểu quần, m àu sắc, hoa

văn, trang điếm. Trang phục thể hiện tôn ti, trậ t tự phong

kiến, ngăn cấm mọi sự vi phạm. Trang phục của Quân đội

n hân dân Việt Nam đã “vượt khung” khỏi phạm vi của

m ột tộc người cụ thể, trở th àn h một sự thống n h ất Việt

Nam, là một m inh chứng cụ thể n h ất của điều này.

Trang phục người Việt còn chỉ sự khác biệt giữa người

V iệt và các dân tộc anh em trên đất nước ta, phân biệt

được một số m ặt như nghề nghiệp, giới tính, thị hiếu thẩm

mỹ... của từng vùng. Một cái nhìn khái quát thông qua sự

tiến triển thăng trầm của lịch sử giúp chúng ta khẳng

định được bản lĩnh vững vàng của phong cách người Việt.

Không ít nhà nghiên cứu đã lưu ý đến tinh th ần đấu tranh

chống đồng hóa của người Việt thông qua tran g phục.

10

Điều này đúng, nhưng chưa đủ. Đối với kẻ thù xâm lược

từ phương Bắc đem theo chủ trương đồng hóa triệ t để

bằng cách bắt n h ân dân ta thay đổi trang phục, dầu tóc,

thì nhân dân ta ngoan cường đấu tran h chống lại, nhiều

khi rấ t quyết liệt. Thời cận đại, đối với sự xâm lược của

thực dân Tây Phương, những nhà nho yêu nước, như

Nguyễn Đình Chiểu vẫn giữ phong cách: để búi tóc, mặc

áo dài, đội khăn đóng, không dùng xà phòng... Nhưng

đến một thời kỳ khác, nhân dân ta lại có phong trào cắt

tóc ngắn, mặc áo ngắn... Sự thay đổi về m ặt hình thức

này lại là m ột phong trào tiến bộ. Khi đế quốc Mỹ nhảy

vào m iền Nam Việt Nam, chúng khuyến khích nhân dân

ta Mỹ hóa trang phục. Để đấu tran h với bọn thực dân

mới, chống lại cái “mới” lố lăng, cầu kỳ, xa lạ, phô trương...,

nhân dân các đô thị m iền Nam lại tìm cách trở về truyền

thống.

Thời phong kiến, đấu tran h với giai cấp thống trị, bản

lĩnh của nhân dân ta cũng theo xu thế. Ví dụ như chuyện

cấm mặc váy của M inh Mạng. Có thể nói, cái váy thời

Hùng Vương của người Việt cổ đã rấ t đẹp. Cái quần là

một mẫu trang phục ngoại lai, chúng ta tiếp thu được từ

các tộc du mục. Trong việc này, ngoài vấn đề chuyên chế

và dân chủ, còn có chuyện tính bản địa và ngoại lai.Có

một thời kỳ, người ta vận động, hô hào phụ nữ nên mặc

váy. Giới phụ nữ đã không chấp nhận. Nhưng ở nam giới,

ngày nay hầu h ết đều mặc áo quần mà ta vẫn quen gọi là

Âu phục. Đây là m ột dẫn chứng cho thấy ở người Việt

không có sự bài ngoại mù quáng. Chúng ta có thể sẵn

sàng tiếp thu những mẫu mới từ bên ngoài một cách có ý

11

thức và có sáng tạo để tồn tại lâu dài hoặc chỉ với một

thời gian n h ất định, nhưng đều được V iệt hóa nhanh hoặc

dần dần từng bước.

Trang phục cũng là một hiện tượng văn hóa về m ặt vật

chất, hay văn hóa vật chất. Trước kia, bên cạnh nghề

trồng lúa nước, nghề trồng dâu, nuôi tằm là hoạt động

sản xuất cơ bản trong đời sống của xã hội người Việt. Vào

những th ế kỷ đầu Công Nguyên, nhiều người nước ngoài

tiếp xúc với Lạc V iệt đã phải thốt lên rằng: cây bông ở

đây có thể giải quyết được áo chăn cho th iên hạ. Dĩ nhiên

cách nói đó có phần khoa trương nhưng đã lột tả được sự

giàu có về nguyên liệu quan trọng này. v ề hàng tơ, chưa

kể các loại trong cung đình, cho đến th ế kỷ XVIII, chúng

ta thống kê được gần 30 loại m ặt hàng, mỗi loại còn có

nhiều kiểu khác nhau, ví dụ như gấm có gấm the, gấm

láng, gấm mây, gấm hoa...

Đứng ở góc độ văn hóa tinh thần, tran g phục còn có ý

nghĩa về ý thức chính trị, về đạo đức con người, về quan

niệm thẩm mỹ... Sự tự khẳng định m ình thông qua trang

phục, n h ất là đối với thanh niên, là điều cần phải hướng

dẫn, giáo dục hơn là phê phán, chỉ trích. Như vậy, trang

phục là một nhu cầu vật chất nhưng đồng thời còn là một

hiện tượng về văn hóa. Với quan điểm xây dựng nền văn

hóa mới và con người mới là điều cần và có thể thực hiện

từng bước, từng phần ngay từ hôm nay, và “không phải

trìn h độ văn hóa của xã hội phụ thuộc m ột cách máy móc

vào trình độ p h át triển kinh tế”, chúng ta cần xác định dù

xã hội ta còn nhiều khó khăn, thiếu thốn nhưng không

12

n h ất th iết phải chờ đến khi th ậ t giàu có, sung túc, lúc đó

mới quan tâm đến vấn đề tran g phục.

Dân tộc V iệt có câu “Đói cho sạch, rách cho thơm ”

vừa là để nh ắc nhở những yêu cầu cụ th ể cho cung cách

ăn mặc, đồng thời còn có mục đích giáo dục m ột phẩm

ch ất th a n h cao, m ột nếp sông đạo đức, dù trong trường

hợp nghèo, đói. Chúng ta không hẹp hòi, bảo thủ trước

sự p h á t triể n , thay đổi các kiểu tran g phục làn h m ạnh,

n h ấ t là trong th an h niên, nhưng không th ể công n h ậ n

những h iện tượng may m ặc đua đòi, chạy theo “m ốt” lô"

lăng, phô trương, xa hoa, lãng phí... xa rời truyền thông

văn hóa tố t đẹp của dân tộc. Đồng thời cũng cần p h ản

đôi h iện tượng cho rằn g nền kinh tế của ta chưa p h á t

triể n cao, n ên có th ể ăn m ặc tùy tiện, cẩu th ả, thiếu

th ẩm mỹ. Từ đó làm giảm giá trị cao đẹp của con người

và còn có th ể nảy sinh những hậu quả xâu về nhiều

m ặt. Vì tran g phục, trong những chừng mực nhâ"t định,

còn là phương tiệ n r ấ t đắc lực của các quan điểm tư

tưởng, các ý đồ chính trị, không chỉ thuộc sở thích hay

th ị hiếu của cá n h ân mà còn là cả m ột vấn đề văn hóa,

m ột vâ"n đề xã hội, có tác dụng góp phần thúc đẩy sự

tiến bộ của xã hội, góp p hần xây dựng con người mới

hoặc ngược lại.

Do đó, tran g phục, là đối tượng của thị giác, một trong

hai giác quan mà Các Mác cho rằng dễ cảm nhận cái đẹp

một cách tin h tế, phải là một biểu hiện bên ngoài của một

nội dung bên trong m ang đầy đủ những chuẩn mực lành

m ạnh, hài hòa, thanh lịch, thực tiễn...

13

Từ việc tìm hiểu trang phục của những người V iệt cổ

đến trang phục dân tộc Việt ngày nay và trang phục của

các tổ chức chung trong xã hội V iệt Nam, chúng ta thấy rõ

sự tiếp nối vững vàng giữa truyền thống và hiện đại,

trong diều kiện giao lưu văn hóa đa dạng và thường xuyên

đã có những sự sáng tạo nhuần nhị và cởi mở giữa tính

dân tộc và tín h quốc tế. Ngày nay, tuy chưa có nhiều cuộc

vận động cụ thể, sá t sao và thường xuyên về trang phục

dân tộc Việt, cũng như nhân dân Việt Nam nói chung,

nhưng từ các nghị quyết lớn về kinh tế và văn hóa của

Đảng, chúng ta có thể nhận thức được nội dung và tính

chất của những điều mà chúng ta đang quan tâm nằm

trong phương hướng chung về sự p h át triển kinh tế - xã

hội của đ ất nước.

14

HỘI - ĐÁẸ VỀ TRANG PHỤC

TRUYỀN THONG CỦA NGƯỚI VIỆT

1. Cách thức trang p h ụ c và tính lỉnh hoạt trong “văn

hóa m ặ c ” của người Việt được th ể hiện n h ư th ế nào?

Theo chủng loại và chức năng, trang phục gồm có đồ

mặc phía trên, đồ mặc phía dưới, đồ đội đầu, dồ đi chân và

đồ tran g sức. Theo mục đích, có trang phục lao động và

trang phục lễ hội. Theo giới tính, thì có sự phân biệt trang

phục nam và trang phục nữ. Cách thức trang phục của

người Việt qua các thời đại bị chi phối bởi hai n h ân tố

chính của môi trường tự nhiên hoặc có nguồn gốc từ môi

trường tự nhiên, đó là: khí hậu nóng bức của vùng nhiệt

đới và công việc lao động nông nghiệp trồng lúa nước.

2. Trang p h ụ c dùng đ ể m ặc p h ía dưới của p h ụ n ữ Việt

N am qua các thời đ ạ i là gì?

Đồ mặc phía dưới của người phụ nữ Việt Nam tiêu biểu

hơn cả, Ổn định hơn cả là cái váy.

15