Hoàng Hoa Thám, hiện thực lịch sử và những phiên bản văn chương

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

TRIỆU THỊ LINH

HOÀNG HOA THÁM, HIỆN THỰC LỊCH SỬ

VÀ NHỮNG PHIÊN BẢN VĂN CHƯƠNG

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

TRIỆU THỊ LINH

HOÀNG HOA THÁM, HIỆN THỰC LỊCH SỬ

VÀ NHỮNG PHIÊN BẢN VĂN CHƯƠNG

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 9 22 01 21

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. TRẦN THỊ HẢI YẾN

2. PGS.TS. DƯƠNG THU HẰNG

THÁI NGUYÊN - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và

kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa ai công bố trong bất kì công

trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 02 năm 2018

Tác giả luận án

Triệu Thị Linh

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn tới Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, Giảng viên,

Ban Chủ nhiệm Khoa Ngữ văn Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã

tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện đề tài.

Tôi xin cảm ơn Lãnh đạo Trường Đại học Tân Trào, Sở Giáo dục và Đào

tạo Bắc Giang, Chính quyền và nhân dân Yên Thế đã tạo mọi điều kiện thuận lợi

để tôi hoàn thành công trình nghiên cứu.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến TS. TRẦN THỊ HẢI YẾN -

người đã tận tâm hướng dẫn, chỉ bảo và nâng đỡ để tôi hoàn thành công trình nghiên

cứu này. Bên cạnh đó, tôi xin cảm ơn PGS.TS. Dương Thu Hằng đã giúp đỡ tôi trong

quá trình hoàn thiện công trình và bảo vệ luận án.

Tôi cũng xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc đến gia đình, người thân, các bạn đồng

nghiệp, những người luôn động viên, khuyến khích và giúp đỡ về mọi mặt để tôi có

thể hoàn thành công việc nghiên cứu của mình.

Thái Nguyên, tháng 02 năm 2018

Tác giả luận án

Triệu Thị Linh

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ...........................................................................................ii

MỤC LỤC................................................................................................iii

MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1

1. Lý do lựa chọn đề tài............................................................................. 1

2. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ............................................................ 2

3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu......................................................... 4

4. Phương pháp nghiên cứu....................................................................... 5

5. Đóng góp mới của luận án .................................................................... 6

6. Bố cục của luận án ................................................................................ 6

NỘI DUNG............................................................................................... 7

Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CÁC VẤN

ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .......................................... 7

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu các phiên bản folklore và văn học

viết về Hoàng Hoa Thám .......................................................................... 7

1.2. Cơ sở giải quyết các vấn đề của luận án .......................................... 11

1.2.1. Cơ sở lý thuyết .............................................................................. 11

1.2.2. Cơ sở thực tiễn .............................................................................. 20

1.3. Phiên bản lịch sử về Hoàng Hoa Thám và khởi nghĩa Yên Thế ......... 29

1.3.1. Hoàng Hoa Thám qua kiến tạo lịch sử............................................ 29

1.3.2. Khởi nghĩa Yên Thế qua kiến tạo lịch sử ..................................... 35

Chương 2: HOÀNG HOA THÁM TRONG PHIÊN BẢN

FOLKLORE........................................................................................... 39

2.1. Hoàng Hoa Thám trong thơ ca dân gian và các hình thức văn vần 39

2.1.1. Hoàng Hoa Thám qua các bài ca dao............................................ 39

2.1.2. Hoàng Hoa Thám trong các hình thức văn vần ............................ 40

2.2. Hoàng Hoa Thám trong phiên bản truyện kể dân gian .................... 50

iv

2.3. Hoàng Hoa Thám trong lễ hội dân gian........................................... 62

Chương 3: HOÀNG HOA THÁM TRONG PHIÊN BẢN VĂN HỌC

VIẾT....................................................................................................... 70

3.1. Hoàng Hoa Thám trong phiên bản văn học viết trước 1945............ 71

3.1.1. Truyện “Chân tướng quân” (Phan Bội Châu)............................... 71

3.1.2. Phóng sự “Bóng người Yên Thế” (Việt Sinh) và truyện “Cầu Vồng

Yên Thế” (Trần Trung Viên) .................................................................. 77

3.1.3. Truyện “Lịch sử quân Đề-Thám Yên-Thế” (Ngô Tất Tố và

L.T.S) ...................................................................................................... 86

3.1.4. Truyện “Hoàng Hoa Thám” trong tập truyện danh nhân “Tôn Thất

Thuyết và những văn thân trong phong trào Cần Vương” (Cố Nhi Tân) .. 93

3.2. Hoàng Hoa Thám trong phiên bản văn học viết sau 1945............... 99

3.2.1. Tiểu thuyết lịch sử “Núi rừng Yên Thế” (Nguyên Hồng) và “Người

trăm năm cũ” (Hoàng Khởi Phong) ...................................................... 100

3.3.2. Truyện ngắn “Mưa Nhã Nam” (Nguyễn Huy Thiệp)................. 116

Chương 4: HOÀNG HOA THÁM TRONG ĐỜI SỐNG CỘNG

ĐỒNG ................................................................................................... 128

4.1. Hoàng Hoa Thám và đời sống tâm linh ......................................... 128

4.2. Việc sử dụng phiên bản văn -sử về Hoàng Hoa Thám trong chương trình

giáo dục phổ thông toàn quốc và địa phương Bắc Giang........................... 137

4.2.1. Việc sử dụng phiên bản văn chương........................................... 140

4.2.2. Việc sử dụng phiên bản lịch sử................................................... 142

KẾT LUẬN.......................................................................................... 149

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ

LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN............................................. 152

TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................. 153

PHỤ LỤC

v

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do lựa chọn đề tài

Văn học và lịch sử có mối quan hệ rất khăng khít, nhất là ở các nước phương

Đông. Ở Việt Nam thời trung đại, chịu ảnh hưởng Trung Hoa, văn - sử cùng với triết

tạo nên một “tổ hợp” dường như không tách biệt, mà ta quen gọi là “văn sử triết bất

phân”. Tình hình này dần thay đổi, đặc biệt ở thời cận hiện đại, khi khoa học phương

Tây (cả tự nhiên và xã hội) du nhập và phát triển. Và kể từ giai đoạn này, văn-sử tồn

tại thành những khu vực riêng nhưng vẫn gắn bó mật thiết. Văn học phản ánh, soi

chiếu, tìm hiểu con người và hiện thực, trong đó có lịch sử; còn lịch sử cung cấp

những dữ liệu (như sự kiện, nhân vật) cho nhà văn sáng tác. Tuy nhiên, khi thành

những khu vực khác biệt, văn chương và lịch sử cũng có những nguyên tắc tồn tại và

“vận hành” riêng. Đó là lý do để vấn đề hiện thực và hư cấu trong tác phẩm văn

chương viết về lịch sử thường được trở đi trở lại trong nghiên cứu phê bình văn học.

Cuộc khởi nghĩa Yên Thế do vị thủ lĩnh Hoàng Hoa Thám lãnh đạo thuộc giai

đoạn lịch sử chống thực dân Pháp kiên cường nhưng bi thiết của dân tộc. Dẫn dắt

cuộc khởi nghĩa nông dân chống Pháp lớn nhất trong lịch sử cận đại và kéo dài trên

20 năm, Hoàng Hoa Thám hiển nhiên trở thành một nhân vật lịch sử, một anh hùng

dân tộc. Cuộc đời thực, giai thoại luôn đan xen xung quanh ông. Chiến công và chất

hư-thực đó đã cuốn hút sự chú ý của các nhà văn (nghệ sĩ), trở thành chất liệu cho

nhiều tác phẩm văn chương nghệ thuật về Hoàng Hoa Thám.

Như vậy, tìm hiểu những sáng tác văn chương về nhân vật lịch sử Hoàng Hoa

Thám một mặt sẽ bổ sung cho những nghiên cứu đã có về mối quan hệ giữa hiện thực

lịch sử và sáng tạo văn chương; mặt khác sẽ có ích cho việc nghiên cứu những đổi thay

trong quan niệm về mối quan hệ này cũng như sự đổi thay trong nghệ thuật viết của

các nhà văn. Hơn nữa, từ những câu chuyện lịch sử chống ngoại xâm còn có thể hiểu

thêm vấn đề dân tộc và những cách hình dung về nó qua các thời kỳ lịch sử khác nhau.

Đồng thời, nghiên cứu Hoàng Hoa Thám theo hướng này còn có thể gợi mở cho việc

tiếp cận các nhân vật lịch sử hoặc sự kiện lịch sử khác của Việt Nam. Và theo khảo sát

của chúng tôi, cách tiếp cận như vậy, cho đến thời điểm này, chưa thành một lựa chọn

2

nghiên cứu riêng và tập trung. Vì lẽ đó, chúng tôi chọn "Hoàng Hoa Thám, hiện thực

lịch sử và những phiên bản văn chương" là đề tài nghiên cứu.

2. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

2.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là hình ảnh Hoàng Hoa Thám trong các ghi

chép lịch sử, trong các hình thức folklore, và trọng tâm là trong tác phẩm văn học

viết. Bên cạnh đó, luận án còn khảo sát việc lưu truyền và phổ biến hình ảnh nhân vật

này trong đời sống cộng đồng (lễ hội và giáo dục phổ thông).

2.2. Phạm vi nghiên cứu

Trước khi xác lập phạm vi cho nghiên cứu này, chúng tôi xin trình bày quan

niệm về nội hàm hai khái niệm “văn bản” và “phiên bản”.

Có nhiều cách diễn giải khác nhau về khái niệm “văn bản”. Ở đây chúng tôi

quan tâm đến khái niệm của Iu. M. Lotman (1922-1993) - người được coi là người

sáng lập và dẫn dắt trường phái hình thức Nga - “một khuynh hướng khoa học hoạt

động sôi nổi vào những năm 1960-1980, liên quan đến nhiều lĩnh vực: nghiên cứu

văn học, kí hiệu học, ngôn ngữ học, văn hoá học”. Bởi, hướng quan tâm đến chủ

nghĩa cấu trúc trong văn hóa học này, như Lã Nguyên phân tích, “góp phần quan

trọng làm thay đổi các quan niệm ký hiệu học truyền thống…, khái niệm văn bản sẽ

phải thay đổi về cơ bản” [113]. Vậy “văn bản”, theo quan niệm của Lotman nói riêng

và các nhà ký hiệu học nói chung là gì? Đó là “một thông báo” được mã hóa hai lần

- bằng ngôn ngữ tự nhiên và ngôn ngữ đặc thù [113], là “bất kỳ chuỗi ký hiệu nào có

khả năng tiềm tàng có thể đọc ra nghĩa được, bất kể là do ký hiệu ngôn ngữ tạo thành

hay không” [26, tr.395]. Theo cách diễn giải này, “văn bản” không chỉ được coi là có

giao tiếp đa dạng, đa chiều với chủ thể tạo văn bản cũng như với người tiếp nhận văn

bản mà còn có một biên độ rộng rãi hơn hẳn định nghĩa truyền thống về văn bản vốn

chỉ coi là các phương tiện liên quan đến ngôn ngữ

1

. Với tư cách một ký hiệu văn hoá,

văn bản [của Lotman] không còn bị hạn định trong một loại ngôn ngữ đặc thù nào đó,

1 Quan niệm này định nghĩa “Văn bản là: “1/Bản ghi bằng chữ viết hoặc chữ in một phát ngôn hoặc

một thông báo bằng ngôn từ; 2/Phương tiện tri giác cảm xúc của tác phẩm ngôn từ (trong đó có văn

học), được biểu đạt và ghi lại bằng các ký hiệu ngôn ngữ; 3/Đơn vị nhỏ nhất của giao tiếp bằng ngôn

ngữ” [26, tr.373].

3

cũng không còn chỉ thuộc về những chất liệu hoặc phương tiện nhất định1 mà chỉ cần

thỏa mãn các tiêu chí: là một thông báo, được mã hoá (2 lần), và nằm trong tương tác

với chủ thể và với người tiếp nhận.

“Văn bản”, như cách hiểu trên đây, thực chất đã nới rộng quan niệm cũ và bao

trùm cả khái niệm “phiên bản”. Ngoài ra, khái niệm “phiên bản” mà chúng tôi sử

dụng còn được hiểu trong quan hệ với “nguyên bản”. “Phiên bản” xuất sinh từ

“nguyên bản” nhưng có thể khác nguyên bản; từ một nguyên bản có thể có một hoặc

nhiều biến thể khác nhau, chúng tôi gọi những biến thể này gọi là “phiên bản”. Trong

trường hợp này, Hoàng Hoa Thám là nhân vật lịch sử, là một lõi hiện thực - đó là

nguyên bản. Sau đó, theo thời gian không gian, có các ghi chép sự kiện (sử liệu), các

giai thoại, truyền thuyết, thơ ca, lễ hội... (thuộc văn học dân gian); và truyện lịch sử,

tiểu thuyết lịch sử, thơ ca, kịch bản... (thuộc văn học viết). Những “văn bản” (text)

này đều dựa trên cốt lịch sử nói trên, và vì thế là các phiên bản.

Nội hàm “phiên bản” nói trên thực chất là cách xác lập theo quan niệm phản

ánh luận, cho rằng văn chương nghệ thuật là sự mô phỏng thực tại. Nhưng dưới cái

nhìn của lý thuyết diễn ngôn và các nhà hậu hiện đại chủ nghĩa (mà chúng tôi sẽ trình

bày ở mục “Cơ sở lý thuyết” dưới đây) - mà điểm phân biệt quan trọng với quan niệm

phản ánh luận là từ chối cách quy chiếu văn bản văn chương nghệ thuật theo thực tại

- thì trong 3 dạng phiên bản về Hoàng Hoa Thám nói trên không có phiên bản nào

được coi là gốc mà chúng đều chỉ là những phiên bản liên quan đến nhau nhưng đồng

đẳng, tức là có thể tương tác với nhau nhưng không nhất thiết lệ thuộc vào bất kỳ một

phiên bản nào trong hai phiên bản kia.

Từ các nội hàm khái niệm “văn bản”, “phiên bản” như vậy, luận án sẽ có phạm

vi nghiên cứu là: phiên bản lịch sử, phiên bản folklore và phiên bản văn học viết liên

quan đến nhân vật Hoàng Hoa Thám có niên đại từ khi xảy sự kiện đến ngày nay.

Tuy nhiên, với văn học viết, để tập trung vào các nội dung nghiên cứu đã xác định,

và cũng do khuôn khổ luận án (về dung lượng và thời gian làm việc), chúng tôi xin

được gác lại, không khảo sát mảng văn học trình diễn (gồm kịch nói và kịch hát).

1

“Do đó một nghi thức, một điệu múa, một nét mặt, một bài thơ,… đều là văn bản” [26, tr.395].

4

Ngoài ra, trong thơ, chỉ trường ca hay diễn ca lịch sử mới ít nhiều có cốt truyện, có

chân dung nhân vật, thế nhưng hiện tại sưu tầm của chúng tôi chỉ mới có một đơn vị

tác phẩm thuộc thể loại này. Và quan trọng hơn, theo tìm hiểu bước đầu của chúng

tôi, tác phẩm này quá ít chất liệu (cả về nội dung và hình thức) đủ để thành một phần

tương đương với truyện, tiểu thuyết trong bố cục nghiên cứu. Vì vậy, phần nghiên

cứu văn bản văn học viết của đề tài cũng sẽ không bàn riêng về mảng thơ viết về

Hoàng Hoa Thám, mà chỉ dùng nó để tham chiếu khi cần. Chúng tôi chọn nghiên cứu

những tác phẩm tiêu biểu cho từng giai đoạn, cho từng thể loại và quan điểm viết lịch

sử của các nhà văn. Cụ thể xin xem phần mở đầu Chương 3.

Với phiên bản lịch sử, do hạn chế về tiếng Pháp, nên nghiên cứu sinh sẽ sử

dụng các bản dịch được tập hợp trong Hoàng Hoa Thám (1836-1913) (của Khổng

Đức Thiêm).

3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Từ việc phân tích, đối sánh hai loại dữ liệu là tư liệu lịch sử và sáng tác

văn chương, chúng tôi sẽ tìm hiểu và chỉ ra những điểm gặp gỡ và tách biệt giữa sử

liệu và văn liệu trong việc phục dựng một nhân vật lịch sử. Cụ thể:

Đối sánh sử liệu và văn liệu để tìm hiểu các sáng tác văn chương đã quan tâm

đến nhân vật lịch sử Hoàng Hoa Thám và cuộc khởi nghĩa Yên Thế trên các phương

diện: nội dung lịch sử, số phận con người và dân tộc.

Cách thức kết hợp sử liệu và hư cấu văn chương ra sao khi truyền tải những

nội dung đó ở từng thể loại (tức phương thức sáng tạo nghệ thuật).

Đồng thời, từ lịch trình văn chương hóa Hoàng Hoa Thám, luận án cũng sẽ chỉ

ra những thay đổi trong việc tiếp cận, lý giải, biểu tả và sử dụng sử liệu, tư liệu

folklore (về sự kiện, nhân vật) trong các giai đoạn khác nhau của văn chương (chủ

yếu là hai dấu mốc 1945 và 1986).

Đây là nhiệm vụ của chương 1 (mục 1.3) và toàn bộ chương 3.

3.2. Trên cơ sở thống kê, phân loại các dữ liệu dân gian do người đi trước sưu

tầm, chúng tôi bổ sung thêm các khảo sát thực địa, và điều tra xã hội học (tập trung

ở khu vực diễn ra cuộc khởi nghĩa Yên Thế), để tìm hiểu việc lưu truyền những câu

5

chuyện về Hoàng Hoa Thám (giai thoại, sử truyện, sử liệu, tác phẩm văn chương...)

trong tâm thức công chúng trước kia và hiện nay. Đây chính là quá trình dân gian hóa

sử liệu, là quá trình ký ức cộng đồng tiếp nhận, lưu giữ hình ảnh của nhân vật lịch sử,

tức quá trình truyền thuyết, giai thoại, sử liệu, văn liệu... quay trở lại tồn tại trong

thực tế. Toàn bộ dữ liệu dân gian, điều tra xã hội học và khảo sát thực địa sẽ được sử

dụng để làm rõ thêm sự tác động của lịch sử, văn chương đến thực tại. Mặt khác, đây

cũng là căn cứ để khảo sát chiều tác động ngược lại của truyền khẩu dân gian đến

cách viết sử, cách sáng tạo văn chương.

Các phương diện khảo sát nói trên và mối quan hệ giữa chúng có thể được

hình dung theo sơ đồ dưới đây (trong đó mỗi quan hệ đều mang tính hai chiều, và

chiều quan hệ với văn học viết là chỗ tập trung của luận án)

Văn học dân gian

Sử liệu

Văn học viết

Các phần việc này là nhiệm vụ của hai chương: 2 và 4.

3.3. Tất cả những nhiệm vụ cụ thể nói trên sẽ nhắm đến mục tiêu chung của

luận án là chỉ ra những tương đồng, dị biệt trong các phiên bản về nhân vật Hoàng

Hoa Thám và thử lý giải chúng với tư cách những liên văn bản, theo quan niệm truyền

thống về mối quan hệ giữa lịch sử và các văn bản về lịch sử, cũng như theo những

gợi mở của một số lý thuyết hiện đại liên quan đến mối quan hệ này, như một số gợi

ý của lý thuyết diễn ngôn và quan niệm mang tính hậu hiện đại.

4. Phương pháp nghiên cứu

Đề tài chọn hướng tiếp cận là liên ngành, vì đối tượng và định hướng nghiên

cứu liên quan đến lịch sử, văn học, văn học dân gian, và phần nào đến giáo dục học.

Việc khảo sát, phân tích sử liệu và folklore học sẽ là những phương pháp dùng phối

hợp với phương pháp nghiên cứu văn học trong một số phần của luận án.

Các mục tiêu nghiên cứu sẽ được thực hiện bằng một phương pháp xuyên suốt

là nghiên cứu lịch sử, tức là tìm hiểu/nghiên cứu các hiện tượng trong hoàn cảnh và

trục diễn tiến thời gian lịch sử của chính nó. Trong đó, phương pháp văn học sử được

6

sử dụng tập trung ở chương 3 khi chúng tôi chọn tiếp cận từng tác phẩm riêng lẻ, hoặc

nhóm tác phẩm lại theo tiêu chí nhất định và đặt trong bối cảnh lịch sử tương ứng chứ

không nghiên cứu theo vấn đề.

Điền dã kết hợp điều tra xã hội học là hai phương pháp bổ sung, hỗ trợ để tạo

những tiếp cận đa hướng đối với vấn đề nghiên cứu.

Các thao tác cụ thể để thực hiện đề tài là: thống kê, phân tích, tổng hợp,

so sánh.

5. Đóng góp mới của luận án

5.1. Đây là công trình khoa học chuyên biệt đầu tiên nghiên cứu về các phiên

bản Hoàng Hoa Thám trong văn chương (từ văn học dân gian đến văn học viết) và

trong đời sống cộng đồng (ở lễ hội và giáo dục), đặt trong tương tác với nguồn sử liệu

của cả Pháp và Việt Nam.

5.2. Mối quan hệ giữa hiện thực lịch sử và hư cấu văn chương là một đề tài

bàn luận chưa bao giờ có điểm kết. Từ việc nghiên cứu trường hợp Hoàng Hoa Thám,

chúng tôi góp thêm một ý kiến không chỉ làm rõ hơn vấn đề này mà còn đưa ra một

đề xuất về cách diễn giải “sự thật lịch sử”.

6. Bố cục của luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung

chính của luận án được chia thành 4 chương:

Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và các vấn đề liên quan đến đề tài

luận án

Chương 2: Hoàng Hoa Thám trong phiên bản folklore

Chương 3: Hoàng Hoa Thám trong phiên bản văn học viết

Chương 4 : Hoàng Hoa Thám trong đời sống cộng đồng

7

NỘI DUNG

Chương 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ

CÁC VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu các phiên bản folklore và văn học viết về

Hoàng Hoa Thám

Trong hệ thống tư liệu folklore về Hoàng Hoa Thám đã có nhiều giai thoại,

truyền thuyết, thơ ca,... được sưu tầm, biên soạn và công bố, như: Tìm hiểu về Hoàng

Hoa Thám: qua một số tài liệu và truyền thuyết (Tôn Quang Phiệt sưu tầm, 1984), Kể

chuyện Hoàng Hoa Thám (Hải Vy sưu tầm, biên soạn, 2010), Truyện kể dân gian về

Hoàng Hoa Thám và các tướng lĩnh nghĩa quân Yên Thế (Trịnh Tiến Lưu, Nguyễn

Văn Phong đồng chủ biên, 2011),… Việc nghiên cứu và đánh giá khối tư liệu này,

trong khả năng tiếp cận của mình, chúng tôi có một khóa luận tốt nghiệp Đại học

chuyên ngành Văn học dân gian là Hình tượng Hoàng Hoa Thám và nghĩa quân

trong văn học dân gian và lễ hội tưởng niệm ở vùng Yên Thế - Bắc Giang của sinh

viên Nguyễn Thị Tâm. Trong tiểu luận này, tác giả đã khảo sát hình tượng Đề Thám

và nghĩa quân Yên Thế tập trung ở hai thể loại (truyền thuyết, vè) và trong lễ hội

địa phương Hưng Yên (tập trung vào các trò diễn dân gian). Nghiên cứu vấn đề này,

mục đích của tác giả là: làm sáng tỏ truyền thống yêu nước của dân tộc Việt Nam,

cung cấp thêm cho văn học dân gian một hình tượng mới bắt nguồn từ sự kiện lịch

sử, vì vậy, tác giả đã bước đầu đề cập đến những sự kiện lịch sử và xem những sáng

tác dân gian này xuất phát từ sự kiện lịch sử. Có thể nói, tác giả đã chạm đến vấn

đề mối quan hệ giữa folklore và lịch sử, tuy nhiên, do giới hạn của khóa luận nên

cơ sở lí thuyết về vấn đề này cũng như những căn cứ lịch sử hầu như chưa được

thiết lập rõ ràng và thảo luận kĩ. Điểm dừng của khóa luận sẽ là cơ hội để chúng tôi

nghiên cứu rộng và sâu hơn mối quan hệ giữa lịch sử và folklore qua nhân vật Đề

Thám. Về tư liệu, khóa luận chủ yếu sử dụng nguồn dã sử, một số sách nghiên cứu

về văn hóa dân gian nói chung, các ghi chép về lễ hội Yên Thế của Sở văn hóa Bắc

8

Giang và giới hạn tại thời điểm trước năm 2004. Còn trong luận án này, chúng tôi

đã mở rộng phạm vi khảo sát và nghiên cứu các nguồn tư liệu đến thời điểm năm

2017: sử liệu (Pháp và Việt, thành văn và dã sử), văn liệu (dân gian, hiện đại, đương

đại), tư liệu của Sở văn hóa tỉnh, phòng văn hóa huyện, tư liệu điền dã, điều tra của

cá nhân,…

Bên cạnh tác phẩm folklore, văn học viết cũng có rất nhiều tác phẩm lấy cảm

hứng từ nhân vật Hoàng Hoa Thám. Giai đoạn đầu thế kỉ XX, đặc biệt là quãng 1935,

một số nhà văn đã đưa hình tượng Đề Thám vào tác phẩm văn chương, cụ thể là ở

thể loại truyện kể lịch sử và tác phẩm báo chí. Có thể kể đến các tác phẩm: Chân

tướng quân của Phan Bội Châu, năm 1917; phóng sự dài Bóng người Yên Thế của

Việt Sinh đăng trên báo Ngày Nay; truyện Cầu Vồng Yên Thế của Trần Trung Viên,

truyện lịch sử Lịch sử quân Đề-Thám Yên-Thế của Ngô Tất Tố và L.T.S, đều được

công bố năm 1935; tập tiểu truyện Tôn Thất Thuyết và những văn thân trong phong

trào Cần Vương của Cố Nhi Tân biên soạn năm 1943,… Sau năm 1945, Đề Thám đã

trở thành nhân vật trong nhiều hình thức văn chương. Ông xuất hiện qua hồi ức của

con gái trong Kỷ niệm thời thơ ấu (1975) - tập hồi kí của Hoàng Thị Thế về tuổi thơ

ở Yên Thế. Đề Thám cũng là nhân vật chính trong những chuyện kể lịch sử và cả

những tiểu thuyết đậm đà chất hư cấu như Hoàng Hoa Thám - một vùng rừng (trường

ca, Đỗ Vinh, 1988), Tướng quân Hoàng Hoa Thám (tiểu thuyết lịch sử, Lê Minh

Quốc, 1996), Mưa Nhã Nam (truyện ngắn, Nguyễn Huy Thiệp, 2001), Hoàng Hoa

Thám (tiểu thuyết, Huy Cờ, 2003), Vợ Ba Đề Thám (Huy Cờ sưu tầm, 2004), Người

trăm năm cũ (tiểu thuyết, Hoàng Khởi Phong, 2009), Rừng thiêng Yên Thế (tiểu

thuyết, Huy Cờ, 2013)… Đây là những chất liệu cho các nhà nghiên cứu văn chương

thực hiện nhiều đánh giá cụ thể.

Tìm hiểu về Đề Thám trong các sáng tác trước năm 1945, có hai nghiên cứu

đáng chú ý của các tác giả Cao Thị Hảo và Hoàng Thị Hiên.

Tác giả Cao Thị Hảo trong bài viết Nhân vật người anh hùng trong một số

truyện kí của Phan Bội Châu đã phân tích các tác phẩm của Phan Bội Châu, trong đó

có truyện Chân tướng quân để tìm hiểu các phương thức nghệ thuật được nhà văn sử