Hình tượng thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số Việt Nam

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN VĂN HUẤN

HÌNH TƢỢNG THẦN TRONG THẦN THOẠI

CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

THÁI NGUYÊN, NĂM 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN VĂN HUẤN

HÌNH TƢỢNG THẦN TRONG THẦN THOẠI

CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM

CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM

MÃ SỐ: 60.22.34

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Trần Đức Ngôn

THÁI NGUYÊN, NĂM 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Trần Đức Ngôn￾người thầy đã tận tâm hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình nghiên cứu

và hoàn thành luận văn.

Em xin cảm ơn quý thầy, cô tổ Văn học dân gian, Ban chủ nhiệm Khoa

Ngữ văn, Bộ phận quản lý Khoa học- Sau đại học trường Đại học sư phạm

Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho em trong suốt quá trình học

tập, nghiên cứu.

Em cũng xin chân thành cảm ơn Sở Giáo dục và Đào tạo Tuyên

Quang, trường THPT Hoà Phú, bạn bè, đồng nghiệp và những người thân

trong gia đình đã luôn động viên, khích lệ, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận

lợi nhất cho em trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng em xin cảm ơn các thầy cô giáo đã đọc và chỉ rõ những

thành công cũng như hạn chế trong luận văn tốt nghiệp này.

Thái Nguyên, ngày.....tháng 04 năm 2012

Tác giả

Nguyễn Văn Huấn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trưng thực

và chưa từng được ai công bố ở bất kì công trình nào khác.

Tác giả

Nguyễn Văn Huấn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cảm ơn

Lời cam đoan

Mục lục................................................................................................................i

Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt..............................................................ii

MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1

Chƣơng 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ THẦN THOẠI VÀ

VIỆC PHÂN LOẠI HÌNH TƢỢNGTHẦN TRONG THẦN THOẠI

CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM.................................................... 14

1.1 Một số vấn đề lí luận về thần thoại .......................................................... 14

1.1.1 Các quan niệm khác nhau về thần thoại ............................................ 14

1.1.2 Cơ sở hình thành và tồn tại của thần thoại trong cộng đồng các

dân tộc thiểu số Việt Nam........................................................................... 20

1.2. Hình tượng thần và việc phân loại hình tượng thần trong thần thoại

các dân tộc thiểu số Việt Nam........................................................................ 25

1.2.1 Hình tượng nghệ thuật và hình tượng thần........................................ 25

1.2.2 Phân loại hình tượng thần.................................................................. 26

Chƣơng 2. Ý NGHĨA HÌNH TƢỢNG THẦN TRONG THẦN THOẠI

CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM.................................................... 39

2.1. Thần trong thần thoại biểu hiện tín ngưỡng nguyên thủy của các dân

tộc thiểu số ..................................................................................................... 39

2.1.1 Hình tượng thần trong thần thoại phản ánh tín ngưỡng thờ cúng

nhân thần, vật thần ...................................................................................... 40

2.1.2 Hình tượng thần trong thần thoại phản ánh tục kiêng, kị .................. 49

2.1.3 Hình tượng thần trong thần thoại phản ánh tín ngưỡng phồn thực ... 51

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

2.2 Hình tượng thần gắn với việc sáng tạo giá trị văn hóa của các cộng đồng.... 53

2.2.1. Hình tượng thần gắn với việc sáng tạo những giá trị văn hóa vật chất... 53

2.2.2. Sáng tạo những giá trị văn hóa tinh thần .......................................... 60

2.3. Hình tượng thần biểu hiện khát vọng vươn lên của các cộng đồng, dân tộc 62

2.3.1 Khát vọng chinh phục thiên nhiên .................................................... 62

2.3.2. Khát vọng về cuộc sống no đủ......................................................... 71

2.3.3 Khát vọng về cuộc sống bất tử........................................................... 72

2.4. Hình tượng thần biểu hiện tập tục của các dân tộc ................................. 73

2.4.1 Tập tục sản xuất ................................................................................. 73

2.4.2 Tập tục kiêng kị ................................................................................ 74

2.4.3 Tập tục nghi lễ ................................................................................... 75

2.5. Hình tượng thần biểu hiện trình độ phát triển xã hội của các dân tộc .... 76

2.5.1 Thế giới thần biểu hiện sự phân chia đẳng cấp.................................. 76

2.5.2 Biểu hiện hình thức hôn nhân........................................................... 77

2.5.3 Biểu hiện sự lớn mạnh của cộng đồng............................................... 79

2.5.4. Biểu hiện cách nhìn duy vật về thế giới........................................... 80

Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG HÌNH TƢỢNG THẦN

TRONG THẦN THOẠI CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM ......... 83

3.1. Những môtíp cơ bản trong cấu trúc hình tượng thần............................. 83

3.1.1. Môtip hình dạng khổng lồ................................................................. 83

3.1.2. Các môtíp thể hiện hành động phi thường........................................ 85

3.2. Các biện pháp nghệ thuật chủ yếu để xây dựng hình tượng thần trong

thần thoại của các dân tộc thiểu số Việt Nam................................................ 90

3.2.1. Phóng đại .......................................................................................... 90

3.2.2. So sánh .............................................................................................. 94

2.2.3. Ẩn dụ................................................................................................. 96

3.3. Sắc thái tộc người trong việc xây dựng hình tượng nhân vật ................. 99

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

3.3.1 Sắc thái tộc người thể hiện qua những yếu tố biểu thị không gian

địa lí vùng miền ........................................................................................ 100

3.3.2 Sắc thái tộc người thể hiện những yếu tố biểu thị giá trị văn hóa

vật chất gắn liền với hình tượng thần ....................................................... 101

3.3.3 Sự phát triển hình tượng thần trong thần thoại các dân tộc............. 103

KẾT LUẬN................................................................................................... 107

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Nxb : Nhà xuất bản

KHXH : Khoa học xã hội

H : Hà Nội

TPHCM : Thành phố Hồ Chí Minh

PGS : Phó giáo sư

TS : Tiến sĩ

KTTTVN : Kho tàng thần thoại Việt Nam

TTVHĐGCTTSVN: Tổng tập Văn học dân gian các dân tộc thiểu số

Việt Nam

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Văn học dân gian là những "viên ngọc quí" (Hồ Chí Minh) của mỗi dân

tộc. Đến với văn học dân gian chính là hành trình trở về cội nguồn dân tộc.

Thực tế trong giai đoạn hiện nay, nhiều giá trị truyền thống đang dần mất đi,

lối sống thực dụng len lỏi vào từng ngõ ngách của xã hội. Hơn nữa, nhiều dân

tộc thiểu số đã không còn giữ được chữ viết do đó việc sưu tầm, định giá các

sáng tác dân gian là vô cùng cần thiết. Ngay từ đại hội Đảng toàn quốc lần thứ

VI (tháng 12 năm 1986), Đảng ta đã quan tâm đến việc xây dựng và phát triển

nền văn hoá Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Trong nhiều văn kiện

của mình, Đảng đã chỉ rõ nhiệm vụ xây dựng, giữ gìn văn hóa, văn học của

các dân tộc thiểu số. Văn kiện hội nghị lần thứ 5 BCH Trung ương Đảng

Cộng sản Việt Nam ( khoá 8) đã nêu rõ “Văn hoá là nền tảng tinh thần của xã

hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế- xã hội” và

“Di sản văn hoá là tài sản vô giá gắn kết cộng đồng dân tộc, là cốt lõi của bản

sắc dân tộc, là cơ sở để sáng tạo những giá trị mới và giao lưu văn hoá…hết

sức coi trọng bảo tồn, kế thừa phát huy những giá trị văn hoá truyền thống,

văn hoá cách mạng, bao gồm cả văn hoá vật thể và phi vật thể” và “coi trọng

và bảo tồn, phát huy những giá trị truyền thống và xây dựng phát triển những

giá trị mới về văn hoá văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số là một nhiệm

vụ vô cùng cấp bách" [37, tr 214]

Trong dòng chảy ào ạt của cuộc sống hiện tại, có những yếu tố văn hóa

tồn tại từ lâu đời nhưng nếu chúng ta không tìm hiểu thì cũng không thể nhận

thức được cặn kẽ vấn đề. Chẳng hạn tại sao khi động thổ làm nhà, người ta lại

thường cúng thổ địa? Tại sao dân gian lại có câu "Thần cây đa, ma cây gạo,

cú cáo cây đề" và việc thờ cúng ở cây cổ thụ sao lại diễn ra dường như ở mọi

nơi, mọi chốn. Tất cả những câu hỏi trên, chúng ta đều tìm thấy câu trả lời khi

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

phân tích cặn kẽ thần thoại - một thể loại có lịch sử ra đời từ xa xưa của mỗi

dân tộc. Nói như vậy có nghĩa là thần thoại ẩn chứa trong đó vẻ đẹp, nhiêu

truyền thống văn hóa của mỗi dân tộc. Việc tìm hiểu thần thoại đồng thời là

một hành trình thưởng thức, lí giải vẻ đẹp văn hóa của thời kì "một đi không

trở lại". Đứng trước thực tế tiếng nói của nhiều dân tộc đang bị mai một, thế

hệ trẻ ngày nay, nhiều người đã quên cả vốn văn hóa, văn học của dân tộc

mình, việc tìm hiểu vẻ đẹp của thần thoại các dân tộc thiểu số chính là góp

phần tìm lại vẻ đẹp văn hóa và ngôn ngữ của họ.

Khoa học về Văn học dân gian ở Việt Nam trong thời gian qua đã có

những bước phát triển rất nhanh chóng. Việc nghiên cứu thể loại thần thoại

cũng đã đạt được nhiều thành tựu. Tuy nhiên việc nghiên cứu thần thoại các

dân tộc thiểu số vẫn còn ít ỏi. Những chuyên luận chuyên sâu về hình tượng

thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số ở Việt Nam dường như chưa có.

Thực tế trên là điều băn khoăn không những của cá nhân tôi mà của nhiều

người quan tâm tới văn học dân gian. Vì thế trong quá trình học tập, tìm hiểu,

nghiên cứu tôi đã lựa chọn đề tài nghiên cứu của mình là "Hình tượng thần

trong thần thoại các dân tộc thiểu số Việt Nam" cho luận văn tốt nghiệp cao

học của mình.

2.1 Lịch sử nghiên cứu vấn đề

2.1 Nghiên cứu về thần thoại nói chung

Văn học dân gian từ lâu đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm sưu

tầm, định giá, xem xét dưới nhiều góc nhìn: loại thể, thi pháp, nội dung phản

ánh...Trong đời sống văn học dân gian, thần thoại là thể loại ra đời trước tiên

và chính nó còn lưu giữ trong mình những vẻ đẹp phong phú của thời một đi

không trở lại. Thần thoại không chỉ được các nhà nghiên cứu văn học quan

tâm mà còn là mảnh đất hấp dẫn đối với các nhà sử học, dân tộc học. Trong

kho tàng thần thoại Việt Nam, bộ phận thần thoại các dân tộc thiểu số thu hút

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

được sự quan tâm của nhiều người. Chúng ta có thể thống kê ra đây nhiều

công trình nghiên cứu có giá trị. Cuốn Lược khảo về thần thoại Việt Nam của

Nguyễn Đổng Chi (ra đời năm 1956) có thể coi là tài liệu nghiên cứu chính

thống đầu tiên về thần thoại, góp phần định hướng cũng như mở ra các hướng

nghiên cứu tiếp theo. Trong tài liệu này, tác giả Nguyễn Đổng Chi đã đề cập

đến các nội dung như định nghĩa thần thoại, bản chất của thần thoại, lai lịch

và nguồn gốc thần thoại...Đặc biệt ông đã cung cấp những tài liệu về nguồn

gốc của thần thoại Việt Nam trong đó đưa ra những tư liệu thần thoại các dân

tộc như H' Mông, Dao, Lô Lô, Mường, Lào, Bana, Việt (Kinh).

Với mong muốn đưa đến cho độc giả một cái nhìn đầy đủ hơn về thần

thoại, năm 1959, nhà nghiên cứu Hoàng Trọng Thư đã xuất bản cuốn Việt

Nam văn học toàn thư, trong đó ông dành quyển 1 để nói về Văn chương

truyền khẩu. Trong phần viết này ông đã giới thiệu thần thoại các tác phẩm

sưu tầm về thần thoại miền núi gồm các dân tộc: Mường, Thái, H' Mông, Dao,

Lô lô, Ba na, Ê đê...Ngoài việc công bố những tác phẩm sưu tầm về thần thoại

các dân tộc thiểu số, tác giả đã đi sâu nghiên cứu các vấn đề của thần thoại

như: nguồn gốc, tính chất và nghệ thuật, diễn tiến của thần thoại Việt Nam,

tương quan giữa thần thoại các dân tộc...Để khẳng định mối tương quan giữa

thần thoại các dân tộc, ông viết "...Sự tương quan giữa thần thoại các dân tộc

đã có thời kì đặc biệt ảnh hưởng lẫn nhau. Như trong thần thoại của đồng bào

thiểu số ở cao nguyên...Nạn hồng thủy cũng có ở thần thoại cảu các sắc dân

trên dãy. Trường Sơn và thượng du Bắc Việt. Thần thoại Việt Nam có nhiều

nhân vật đều mang tên nhân vật trong thần thoại Trung Quốc..." [20; tr. 9]

Năm 1961, nhà nghiên cứu Phúc Khánh đã cho ra đời cuốn Thử tìm

hiểu những yếu tố tư tưởng triết học trong thần thoại. Sách được chia là hai

phần chính: phần thứ nhất là mấy nét về bối cảnh lịch sử của thần thoại Việt

Nam, phần thứ hai là những yếu tố tư tưởng triết học trong truyện thần thoai.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

Để minh chứng cho những nhận định của mình, tác giả đã dẫn ra nhiều thần

thoại của các dân tộc thiểu số như: thần thoại Lô lô, thần thoại Ba Na...Cuốn

sách đó đã mang lại những điều vô cùng lí thú, thể hiện một cách tiếp cận khá

độc đáo đối với thần thoại nói chung và thần thoại các dân tộc thiểu số nói riêng.

Văn học dân gian của các dân tộc ít người được nhìn nhận sâu hơn dưới

góc nhìn của nhà nghiên cứu Võ Quang Nhơn. Trên Tạp chí Văn học số 4

năm 1977 ông đã cho đăng bài viết: Thần thoại và truyền thuyết của các dân

tộc ít người. Nếu như trước đây nhiều người vẫn hoài nghi về sự tồn tại của

thần thoại của các dân tộc thiểu số thì Võ Quang Nhơn đã khẳng định cụ thể

"Ở các dân tộc it người, thần thoại không chỉ đóng vai trò phản ánh một cách

thụ động sinh hoạt và tư duy xã hội. Hơn thế nữa, nó còn đóng vai trò tích cực

của một loại hình ý thức, thực hiện chức năng của một loại sinh hoạt văn hóa

tinh thần quan trọng. Thần thoại của các dân tộc ít người biểu dương và

khẳng định những thành tựu văn hóa do con người sáng tạo ra trong buổi đầu

và góp phần củng cố các quan hệ xã hội ở các tộc người anh em trong thời kì

xã xưa ấy" [35; tr. 11].

Nhà nghiên cứu Văn học dân gian Đinh Gia Khánh đã chủ biên một

công trình lớn đó là cuốn Văn học dân gian Việt Nam (1999), NXB Giáo dục.

Công trình đó đã dành những nghiên cứu khá tỉ mỉ về thần thoại với các nội

dung chủ yếu như: định nghĩa thần thoại, quá trình ra đời, quá trình diễn

xướng, phân loại và phân tích các đặc điểm về nội dung cũng như nghệ thuật

của thần thoại. Điều đáng quí là tác giả đã rất chú ý tới thần thoại của các dân

tộc thiểu số. Ông đã dành nhiều trang viết để đánh giá về đặc điểm lịch sử xã

hội của các dân tộc thiểu số từ đó đưa ra những nghiên cứu cụ thể về thần

thoại các dân tộc này. Ông viết:

"Kho tàng thần thoại của cá dân tộc anh em rất phong phú. Căn cứ theo

những biểu hiện tương ứng về các mặt chủ đề, hình tượng, motip...xuất hiện