Hiện tượng biệt lập cú pháp và biến thể biệt lập của các thành phần phụ của câu trong tiếng Việt

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

BÙI THANH TUYÊN

HIỆN TƢỢNG BIỆT LẬP CÚ PHÁP

VÀ BIẾN THỂ BIỆT LẬP CỦA CÁC THÀNH PHẦN

PHỤ CỦA CÂU TRONG TIẾNG VIỆT

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Thái Nguyên - 2015

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

BÙI THANH TUYÊN

HIỆN TƢỢNG BIỆT LẬP CÚ PHÁP

VÀ BIẾN THỂ BIỆT LẬP CỦA CÁC THÀNH PHẦN

PHỤ CỦA CÂU TRONG TIẾNG VIỆT

Chuyên ngành: Ngôn ngữ Việt Nam

Mã số: 60.22.01.02

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Văn Lộc

Thái Nguyên - 2015

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN i

http://www.lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Sau một thời gian học tập, nghiên cứu, tôi đã hoàn thành luận văn Thạc

sĩ Ngôn ngữ học với đề tài: “Hiện tượng biệt lập cú pháp và biến thể biệt lập

của các thành phần phụ của câu trong tiếng Việt”. Để hoàn thành được luận

văn này, ngoài sự nỗ lực, cố gắng của bản thân, tôi đã nhận được sự dạy bảo,

động viên, giúp đỡ của các thầy cô giáo, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp.

Tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn

Văn Lộc - người đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo tôi trong suốt quá trình nghiên

cứu và thực hiện luận văn.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, các thầy cô giáo Khoa Ngữ

văn, Khoa Sau Đại học - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên cùng các thầy

giáo ở Viện Ngôn ngữ học, Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam đã

tận tình giảng dạy và giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học.

Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới gia đình và người thân, xin

cảm ơn anh em, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên khích lệ, giúp đỡ tôi hoàn

thành luận văn này.

Thái Nguyên, tháng 08 năm 2015

TÁC GIẢ LUẬN VĂN

Bùi Thanh Tuyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN ii http://www.lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và

kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố

trong bất kì một công trình nào khác.

TÁC GIẢ

Bùi Thanh Tuyên

XÁC NHẬN

CỦA NGƢỜI HƢỚNG DẪN

Nguyễn Văn Lộc

XÁC NHẬN

CỦA KHOA CHUYÊN MÔN

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iii http://www.lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

LỜI CẢM ƠN.........................................................................................................i

LỜI CAM ĐOAN..................................................................................................ii

MỤC LỤC ........................................................................................................... iii

MỞ ĐẦU...............................................................................................................1

Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN ..............................................................................8

1.1 Một số vấn đề chung về câu ........................................................................8

1.1.1 Khái niệm câu.......................................................................................8

1.1.2 Câu và phát ngôn ..................................................................................9

1.1.3 Vị trí của câu trong hệ thống các đơn vị ngữ pháp ............................10

1.1.4 Khái quát về các bình diện của câu ....................................................13

1.1.5 Bình diện cú pháp của câu..................................................................14

1.1.6 Bình diện nghĩa biểu hiện của câu......................................................22

1.1.7 Bình diện giao tiếp (cú pháp giao tiếp) của câu .................................24

1.2 Khái niệm biệt lập cú pháp và biến thể biệt lập của các thành phần câu ..28

1.2.1 Khái niệm biệt lập cú pháp.................................................................28

1.2.2 Khái niệm biến thể và biến thể biệt lập của các thành phần câu........30

1.2.3 Các nhân tố chi phối sự biệt lập cú pháp............................................31

1.2.4 Các kiểu biến thể biệt lập của các thành phần câu .............................32

1.3 Tiểu kết chương 1......................................................................................33

Chƣơng 2. BIẾN THỂ BIỆT LẬP CỦA CHỦ NGỮ VÀ BỔ NGỮ..............35

2.1 Nhận xét chung..........................................................................................35

2.2 Biến thể biệt lập của chủ ngữ ....................................................................36

2.2.1 Các kiểu biến thể biệt lập của chủ ngữ...............................................36

2.2.2 Biến thể biệt lập đơn thuần về hình thức của chủ ngữ .......................37

2.3 Biến thể biệt lập của bổ ngữ ......................................................................52

2.3.1 Vấn đề xác định vị trí cơ bản và các kiểu biến thể của bổ ngữ..........52

2.3.2 Các kiểu biến thể biệt lập của bổ ngữ.................................................53

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn

2.4 Tiểu kết chương 2......................................................................................65

Chƣơng 3. BIẾN THỂ BIỆT LẬP CỦA TRẠNG NGỮ VÀ ĐỊNH NGỮ ...66

3.1 Nhận xét chung..........................................................................................66

3.2 Biến thể biệt lập của trạng ngữ..................................................................66

3.2.1 Vài nét về các biến thể của trạng ngữ.................................................66

3.2.2 Các biến thể biệt lập về hình thức của trạng ngữ ...............................71

3.3 Biến thể biệt lập của định ngữ...................................................................79

3.3.1 Vấn đề xác định vị trí cơ bản của định ngữ........................................79

3.3.2 Các kiểu biến thể biệt lập của định ngữ .............................................81

3.4 Tiểu kết chương 3......................................................................................88

Chƣơng 4. BIẾN THỂ BIỆT LẬP CỦA CÁC THÀNH PHẦN CÂU XÉT

VỀ MẶT CÚ PHÁP GIAO TIẾP (NGỮ DỤNG)...........................................89

4.1 Vài nét về cú pháp giao tiếp ......................................................................89

4.2 Tác dụng của các biến thể biệt lập đối với việc xác lập chủ đề, liên kết

chủ đề và tạo chủ đề tương phản .....................................................................92

4.3 Tác dụng nhấn mạnh..................................................................................96

4.4 Tính đơn phong cách của một số biến thể biệt lập của các thành phần câu.. 100

4.5 Tiểu kết chương 4....................................................................................103

KẾT LUẬN.......................................................................................................105

TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................107

NGUỒN TƢ LIỆU TRÍCH DẪN...................................................................111

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 1 http://www.lrc.tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1 Câu với tư cách là đơn vị thuộc hệ thống ngôn ngữ vốn có tính trừu

tượng. Mô hình cú pháp của câu (câu mô hình) được hiện thực hoá trong lời nói

thành những câu cụ thể thường có những biến đổi nhất định do sự chi phối của

nhiều nhân tố khác nhau, bao gồm cả những nhân tố trong và ngoài ngôn ngữ.

Để tạo ra câu cụ thể, người nói phải kết hợp các đơn vị nhỏ hơn là từ với nhau

theo những quy tắc ngữ pháp nhất định. Từ những mô hình cấu trúc cú pháp

mang tính trừu tượng, khái quát và hữu hạn, có thể tạo ra vô hạn số lượng các

câu cụ thể, tùy vào mục đích của người sử dụng. Trong những câu cụ thể đó,

các thành tố cấu tạo câu hay các thành phần câu có thể bị tách biệt về vị trí, về

ngữ điệu với các thành phần hữu quan. Hiện tượng đó được gọi là hiện tượng

biệt lập cú pháp của các thành phần câu.

Hiện tượng biệt lập về cú pháp của các thành phần câu là hiện tượng phổ

biến của mọi ngôn ngữ, trong đó có tiếng Việt. Tuy nhiên, trong những ngôn

ngữ khác nhau, hiện tượng này lại mang những đặc điểm khác nhau. Chính vì

vậy, việc nghiên cứu và chỉ ra đặc điểm này trong một ngôn ngữ là điều cần

thiết và có ý nghĩa.

1.2 Trong tiếng Việt, hiện tượng biệt lập cú pháp của các thành phần phụ

của câu đã được đề cập rải rác trong một số công trình nghiên cứu về ngữ pháp

của các tác giả như Diệp Quang Ban, Nguyễn Minh Thuyết, Nguyễn Kim

Thản, Nguyễn Văn Lộc, Bùi Minh Toán… nhưng đều mới chỉ dừng lại ở mức

độ gợi mở, sơ lược, chưa được nghiên cứu một cách đầy đủ, có hệ thống và

chuyên sâu.

1.3 Việc nghiên cứu hiện tượng biệt lập của các thành phần phụ của câu

có ý nghĩa cả về lí luận lẫn thực tiễn. Về lí luận, việc nghiên cứu vấn đề này sẽ

giúp làm rõ thêm lí thuyết về biệt lập cú pháp, về thành phần câu, đặc biệt là

các biến thể của thành phần câu trong lời nói và các nhân tố chi phối sự hiện

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 2 http://www.lrc.tnu.edu.vn

thực hóa mô hình cú pháp của câu trong lời nói. Về mặt thực tiễn, kết quả

nghiên cứu đề tài này sẽ là một tài liệu tham khảo cần thiết cho việc nghiên cứu

và dạy học ngữ pháp tiếng Việt nói chung và câu tiếng Việt nói riêng.

Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn vấn đề “Hiện tượng biệt

lập cú pháp và biến thể biệt lập của các thành phần phụ của câu trong tiếng

Việt” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình.

2. Lịch sử vấn đề

Trong lịch sử ngôn ngữ học, câu là đơn vị ngữ pháp được nghiên cứu từ

rất sớm. Từ thời cổ đại đến nay, câu đã được các trường phái, các khuynh

hướng ngôn ngữ học trên thế giới nghiên cứu từ nhiều phương diện khác nhau.

Trong đó, các nhà nghiên cứu đã dành nhiều thời gian và công sức để nghiên

cứu về các thành phần câu.

Trong ngôn ngữ học nước ngoài, vấn đề biệt lập cú pháp và biến thể biệt

lập của các thành phần câu đã được đề cập trong nhiều công trình nghiên cứu

của các tác giả khác nhau.

Chẳng hạn, trong cuốn Cú pháp tiếng Nga [55], tác giả E.M.Galkina -

Phêđôruk đã dành hẳn một mục để miêu tả về các thành phần thứ yếu biệt lập

của câu như định ngữ, trạng ngữ, bổ ngữ biệt lập.

Hiện tượng biệt lập cú pháp cũng được L.Tesnière đề cập tới khi bàn về

các diễn tố biệt lập của động từ. Theo quan điểm của L.Tesnière, trong câu,

những từ giữ vai trò diễn tố trong nút động từ có thể được lặp lại. Ví dụ: Le loup

a mangé l’ agneau (Con sói ăn thịt con cừu rồi). Cấu trúc này có biến thể lặp

diễn tố chủ thể và biến thể lặp diễn tố đối thể. Khi lặp diễn tố chủ thể, cấu trúc

trên sẽ có dạng như sau: Le loup, il a mangé l’ agneau (Con sói nó ăn thịt con

cừu rồi). Khi lặp diễn tố đối thể, cấu trúc sẽ trở thành: L’ agneau, le loup a

mangé il (Con cừu, con sói ăn thịt nó rồi). L.Tesnière quan niệm khi có trường

hợp lặp lại diễn tố thì một trong hai diễn tố sẽ bị biệt lập về hình thức, tức là tách

biệt khỏi nút động từ bởi ngữ điệu mà trên văn tự được ghi bằng dấu phẩy. Diễn

tố bị tách biệt về hình thức được ông gọi là “diễn tố biệt lập” [56].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 3 http://www.lrc.tnu.edu.vn

Trong ngôn ngữ học Việt Nam, hiện tượng biệt lập về cú pháp của các

thành phần câu đã được đề cập đến trong công trình nghiên cứu của các tác giả

như Diệp Quang Ban, Nguyễn Minh Thuyết, Bùi Minh Toán, Nguyễn Văn Lộc

và một số công trình nghiên cứu về ngữ pháp khác.

Tác giả Diệp Quang Ban cho rằng các yếu tố trong khung câu ngoài vị

tố, chủ ngữ, tân ngữ, bổ ngữ... còn có biệt tố. Theo Diệp Quang Ban, “biệt tố là

những yếu tố không chịu sự ấn định của vị tố về mặt nghĩa, không trực tiếp

tham gia vào phần nghĩa chỉ sự thể trong câu chứa chúng, chúng không nằm

trong cấu trúc cú pháp của câu và chúng có quan hệ với nghĩa của toàn bộ

câu hoặc với nghĩa của yếu tố thích hợp trong câu” [4, Tr.74]. Tác giả chia

biệt tố thành bốn loại nhỏ, gồm phần thức (trong đó có phân biệt biểu thức tạo

thức Mood Expressions và yếu tố tình thái), phần gọi - đáp (Vocatives), phần

phụ chú (Parenthesis), phần cảm thán (Exlamation). Đồng thời, tác giả cũng

chỉ ra những chức năng cụ thể khác nhau của những kiểu biệt tố khác nhau.

Chẳng hạn, biệt tố tình thái tham gia vào việc tạo cấu trúc thức, biệt tố cảm

thán tạo nên tính tình thái cảm thán, biệt tố gọi - đáp tham gia vào việc thiết

lập và duy trì quan hệ giao tiếp... Diệp Quang Ban khẳng định: “Tôi coi các

biệt tố đều là thành phần của câu... Việc tách ra cái gọi là “biệt tố” cốt phân

biệt chúng với tư cách những yếu tố cú pháp không tham gia vào việc hình

thành nghĩa biểu hiện của câu với các gia ngữ là những yếu tố có tham gia

vào nhiệm vụ này”. [4, Tr.416].

Tuy nhiên, theo quan điểm của Đào Thị Vân, phần phụ chú không được

coi là thành phần câu. Mặc dù vậy, hiện tượng biệt lập cú pháp của phần phụ

chú (tạm thời chưa xét đến việc phần phụ chú có được coi là thành phần câu

hay không) là vấn đề đã được tác giả đề cập trong công trình Phần phụ chú

trong câu tiếng Việt [51].

Trong cuốn Ngữ pháp tiếng Việt [46], các tác giả cũng đề cập đến tính

biệt lập của các thành phần câu. Trong công trình này, các tác giả đã dành trọn

chương II để nói về các thành phần ngoài nòng cốt gồm thành phần than gọi,

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 4 http://www.lrc.tnu.edu.vn

thành phần chuyển tiếp, thành phần chú thích, thành phần tình huống và thành

phần khởi ý. Các tác giả cho rằng tất cả các thành phần ngoài nòng cốt đều có

tính độc lập nhất định, trong đó “thành phần than gọi có tính chất độc lập hơn

cả, trong quan hệ với nòng cốt” [46, Tr.235]. Tương tự như vậy, khi nói về

thành phần chuyển tiếp, các tác giả khẳng định: “Do vai trò chuyển tiếp của nó,

thành phần này thường được đặt ở trước nòng cốt. Bằng ngữ điệu, nó cũng

được tách khỏi nòng cốt khá rõ” [46, Tr.236].

Bùi Minh Toán cũng đã thừa nhận sự tồn tại của các thành phần biệt

lập. Ông cho rằng các thành phần biệt lập của câu “là các thành phần câu

không tham gia vào việc biểu hiện nghĩa miêu tả của câu (không biểu hiện

tham tố nào trong sự tình mà câu biểu hiện) đồng thời thường được tách biệt

khỏi phần còn lại của câu bằng ngữ điệu” [44, Tr.132]. Do có tính biệt lập

như vậy nên trong một số trường hợp, người ta có thể tách một thành phần

câu, một thành phần phụ của cụm từ, một vế của câu ghép thành một câu

riêng để nhấn mạnh ý, hoặc thể hiện những tình huống, những cảm xúc,

những thông tin bổ sung nhưng quan trọng.

Bên cạnh các ý kiến kể trên, không thể không nhắc tới quan điểm của

Nguyễn Văn Lộc. Ở Việt Nam, ông là người đầu tiên nghiên cứu động từ theo

lí thuyết kết trị với công trình Kết trị của động từ tiếng Việt [20]. Trong công

trình này, Nguyễn Văn Lộc đã tiến hành phân loại và mô tả khá chi tiết kết trị

bắt buộc của động từ với hai kiểu diễn tố cơ bản là diễn tố chủ thể và diễn tố

đối thể. Tác giả cũng có đề cập đến hiện tượng biệt lập cú pháp của các thành

phần câu. Ông cho rằng không nên đồng nhất hoàn toàn hai biến thể vị trí của

kết tố đối thể. Bởi vì, khi chiếm vị trí sau động từ, kết tố đối thể có quan hệ

chặt chẽ với động từ cả về nội dung lẫn hình thức, tạo thành một khối thống

nhất về ngữ điệu. Còn khi chiếm vị trí trước động từ, “mối quan hệ về nội dung

giữa kết tố đối thể và động từ về cơ bản, vẫn được giữ lại, nhưng về hình thức,

kết tố đối thể ở trước động từ trở thành kết tố có tính biệt lập. Tính biệt lập về

hình thức của kết tố đối thể ở trước động từ thể hiện ở chỗ giữa nó và động từ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 5 http://www.lrc.tnu.edu.vn

luôn có một quãng nghỉ hơi mà trên văn tự thường được ghi bằng dấu phảy và

cũng thường có cả kết tố chủ thể nữa” [20, Tr.116]. Tác giả chỉ rõ tính biệt lập

về hình thức này làm cho mối quan hệ hình thức giữa động từ và kết tố đối thể

ở trước động từ bị yếu đi. Cũng như trong trường hợp kết tố chủ thể chủ động

khi chuyển ra sau động từ không có khả năng chiếm vị trí liền sau động từ, kết

tố đối thể khi được chuyển lên vị trí trước động từ là vị trí không phải vốn có

của mình, nó cũng không có khả năng chiếm vị trí liền trước động từ - vị trí đặc

trưng của kết tố chủ thể. Do tính biệt lập về hình thức của kết tố đối thể ở trước

động từ, nên “sau động từ, trong một số trường hợp, có thể xuất hiện một kết tố

đối thể nữa (thường được biểu hiện bằng đại từ và có quan hệ đồng nhất hoặc

chỉnh thể - bộ phận với kết tố đối thể ở trước động từ)” [20, Tr.116].

Tóm lại, hiện tượng biệt lập cú pháp của các thành phần phụ của câu đã

được ngôn ngữ học trong và ngoài nước đề cập đến từ lâu. Nhưng cho đến nay,

hiện tượng này vẫn chưa được nghiên cứu một cách đầy đủ, có hệ thống và

chuyên sâu.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

Mục đích nghiên cứu đề tài này là làm rõ bản chất của hiện tượng biệt lập

cú pháp, chỉ ra những đặc điểm và giá trị của những biến thể biệt lập của các

thành phần phụ trong câu tiếng Việt; qua đó, góp phần nâng cao chất lượng, hiệu

quả dạy học ngữ pháp tiếng Việt nói chung và câu tiếng Việt nói riêng.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt được mục đích trên đây, luận văn cần thực hiện các nhiệm vụ:

- Nghiên cứu cơ sở lí luận về biệt lập cú pháp và hiện tượng biệt lập của

các thành phần câu.

- Nghiên cứu đặc điểm và phương thức tạo ra hiện tượng biệt lập cú pháp

và các biến thể biệt lập của các thành phần phụ của câu, tiến hành phân loại và

miêu tả các kiểu biến thể biệt lập của các thành phần phụ của câu trong tiếng Việt.