Hệ thống truyền thuyết và lễ hội về võ tướng Dương Tự Minh ở Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM



NGUYỄN THỊ PHƢƠNG THỦY

HỆ THỐNG TRUYỀN THUYẾT VÀ LỄ HỘI

VỀ VÕ TƢỚNG DƢƠNG TỰ MINH

Ở THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Thái Nguyên, năm 2013

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM



NGUYỄN THỊ PHƢƠNG THỦY

HỆ THỐNG TRUYỀN THUYẾT VÀ LỄ HỘI

VỀ VÕ TƢỚNG DƢƠNG TỰ MINH

Ở THÁI NGUYÊN

Chuyên ngành: Văn Học Việt Nam

Mã số: 60220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Hằng Phƣơng

Thái Nguyên, năm 2013

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn

là trung thực, khách quan và chưa có ai công bố trong bất cứ công trình

nghiên cứu nào.

Tôi xin cam đoan các thông tin trích dẫn trong luận văn đều ghi rõ

nguồn gốc

Thái Nguyên, ngày 2 tháng 4 năm 2013

Tác giả Luận văn

Nguyễn Thị Phƣơng thuỷ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới cô giáo hướng dẫn khoa học

PGS.TS. Nguyễn Hằng Phƣơng đã tận tình dạy bảo, hướng dẫn và giúp đỡ

tôi trong quá trình hoàn thành luận văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, Ban chủ nhiệm khoa Ngữ

văn, Ban chủ nhiệm khoa Sau đại học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái

Nguyên đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập

cũng như trong quá trình thực hiện luận văn.

Tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè và người thân, các anh

các chị bạn đọc đã động viên và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và

nghiên cứu.

Xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2013.

Tác giả:

Nguyễn Thị Phương Thuỷ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Trang

MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài................................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ....................................................................................................... 3

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................... 6

3.1. Mục đích nghiên cứu......................................................................................... 6

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................ 7

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 7

4.1. Đối tượng nghiên cứu........................................................................................ 7

4.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................... 7

5. Phương pháp nghiên cứu...................................................................................... 8

6. Đóng góp của luận văn........................................................................................ 8

7. Cấu trúc của luận văn ........................................................................................... 9

NỘI DUNG ............................................................................................................ 10

Chƣơng 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG, CƠ SỞ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI... 10

1.1. Sơ lược về điều kiện tự nhiên, xã hội, văn hóa, truyền thống lịch sử ở

Thái Nguyên............................................................................................................ 10

1.1.1 Điều kiện tự nhiên ......................................................................................... 10

1.1.2. Đặc điểm kinh tế, xã hội .............................................................................. 12

1.1.3. Đời sống văn hóa và truyền thống lịch sử................................................... 14

1.2. Truyền thuyết và lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên........................ 17

1.2.1. Truyền thuyết................................................................................................ 17

1.2.1.1. Khái niệm truyền thuyết............................................................................ 17

1.2.1.2. Truyền thuyết về Dương Tự Minh trong hệ thống truyền thuyết ở

Thái Nguyên............................................................................................................ 19

1.2.2. Lễ hội............................................................................................................. 22

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1.2.2.1. Khái niệm lễ hội. ....................................................................................... 22

1.2.2.2. Hệ thống lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên .............................. 23

Chƣơng 2. NỘI DUNG VÀ THI PHÁP CỦA TRUYỀN THUYẾT VỀ

DƢƠNG TỰ MINH Ở THÁI NGUYÊN.......................................................... 27

2.1. Nội dung truyền thuyết về Dương Tự Minh.................................................. 27

2.1.1. Phản ánh một cách cụ thể thời kỳ lịch sử đầy biến động của dân tộc....... 27

2.1.2. Thể hiện tấm lòng kính yêu của người dân với vị anh hùng dân tộc ........ 33

2.2. Một số yếu tố thi pháp..................................................................................... 40

2.2.1. Nghệ thuật kết cấu ........................................................................................ 40

2.2.2. Hình tượng nhân vật..................................................................................... 42

2.2.3. Thời gian và không gian nghệ thuật............................................................ 47

Chƣơng 3. LỄ HỘI VÀ MỐI QUAN HỆ GIỮA TRUYỀN THUYẾT

VỚI LỄ HỘI VỀ DƢƠNG TỰ MINH Ở THÁI NGUYÊN ......................... 51

3.1. Lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên.................................................... 51

3.1.1. Lễ hội đền Đuổm.......................................................................................... 51

3.1.2. Lễ hội chùa Phố Hương ............................................................................... 57

3.1.3. Lễ hội đền Lục Giáp..................................................................................... 60

3.1.4. Lễ hội đình - đền - chùa Cầu Muối.............................................................. 64

3.2. Mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên ... 71

3.2.1. Vài nét về mối quan hệ giữa Folkore và thực tiễn...................................... 71

3.2.2. Mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội về Dương Tự Minh.................. 74

KẾT LUẬN............................................................................................................ 82

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................... 86

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1. Thái Nguyên là một tỉnh thuộc vùng núi phía Bắc Việt Nam, là mảnh

đất có bề dày lịch sử và truyền thống văn hóa lâu đời. Nơi đây mảnh đất địa

linh đã sinh thành nên biết bao bậc danh tướng. Thế nhưng, để trở thành một

hình tượng đi vào đời sống văn học, văn hóa dân gian như võ tướng Dương

Tự Minh không phải là trường hợp phổ biến. Điều đó cho thấy, danh nhân

Dương Tự Minh là một hiện tượng mang dấu ấn đậm nét trong lịch sử văn

hóa Việt Nam.

Dương Tự Minh sinh ra và lớn lên trên quê hương Thái Nguyên. Giặc

phương Bắc xâm lược, vốn có lòng yêu nước, căm thù giặc sâu sắc, Dương

Tự Minh đã góp sức mình cùng dân tộc đánh giặc, lập nên những chiến công

vang dậy. Công lao và đức độ của ông được nhân dân ghi nhớ, truyền tụng thể

hiện qua việc lập đền thờ tưởng nhớ ông ở các huyện, thành trong tỉnh Thái

Nguyên. Hàng năm, nhân dân Thái Nguyên tổ chức lễ hội để ghi nhớ những

chiến công cùng đức độ của ông, nhắc nhở các thế hệ con cháu lòng biết ơn,

tiếp nối truyền thống của cha ông. Câu chuyện về con người này trong tiềm

thức của nhân dân trở thành người anh hùng có công trong việc đánh đuổi

giặc ngoại xâm, bảo vệ quê hương, đất nước, đem lại cuộc sống yên bình cho

nhân dân. Việc lập đền thờ cùng với tổ chức lễ hội khiến cho câu chuyện đã

trở thành truyền thuyết phong phú thêm tính địa phương về người anh hùng,

những nhân vật lịch sử trong kho tàng văn học dân gian của tỉnh Thái Nguyên

nói riêng và kho tàng văn học dân gian của dân tộc Việt Nam nói chung. Việc

đi sâu nghiên cứu, tìm hiểu truyền thuyết về người anh hùng dân tộc Dương

Tự Minh và lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên cho ta thấy được vị trí

của Người trong tâm thức đồng bào các dân tộc miền núi phía Bắc, đưa tâm

hồn mỗi con người hướng về dân tộc với tâm niệm “uống nước nhớ nguồn”.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Ngày nay, khi xã hội ngày càng phát triển, văn hóa phương Tây ngày

càng thâm nhập sâu vào trong đời sống văn hóa của con người. Mọi người bị

cuốn theo làn sóng đó và ít chú ý đến giá trị văn hóa truyền thống. Trước thực

trạng đó, Đảng và Nhà nước ta đã ban hành nhiều chính sách chú trọng tới sự

phát triển của văn hóa, văn học dân tộc theo hướng vừa hiện đại, vừa đậm đà

bản sắc dân tộc. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII có viết:

“Trong điều kiện kinh tế thị trường và mở rộng giao lưu quốc tế, ta phải

đặc biệt quan tâm giữ gìn và nâng cao bản sắc văn hóa dân tộc, tiếp thu tinh

hoa của các dân tộc trên thế giới, đấu tranh chống lại sự xâm nhập của nền

văn hóa độc hại, những khuynh hướng sùng ngoại, bất chấp đạo lý, coi

thường các giá trị nhân văn”[9, tr.1]. Hưởng ứng chủ trương chính sách đó,

mỗi người dân Việt Nam đã và đang tích cực khôi phục, bảo tồn và phát triển

vốn văn hóa, văn học dân gian của dân tộc.

Do vậy, nghiên cứu truyền thuyết về người anh hùng chống giặc ngoại

xâm kết hợp với việc tìm hiểu lễ hội để tưởng niệm họ là công việc vừa có ý

nghĩa lý luận, vừa có ý nghĩa thực tiễn trong việc làm sáng tỏ hơn bản chất

của thể loại truyền thuyết trong văn học dân gian Việt Nam.

2. Bộ Giáo dục và Đào tạo đã và đang đưa thêm nhiều tác phẩm dân

gian vào giảng dạy ở nhà trường nhằm mục tiêu đổi mới chương trình dạy

học, đòi hỏi mỗi chúng ta cần có sự hiểu biết nhất định về văn học, văn hóa

dân gian của đất nước. Việc nghiên cứu hệ thống truyền thuyết về Dương Tự

Minh ở Thái Nguyên sẽ đóng góp cho việc giảng dạy một số vấn đề văn học

tự chọn có kết quả cao.

Tính đến nay số lượng nghiên cứu, sưu tầm truyền thuyết đã có khá

nhiều và cũng có những thành tựu đáng kể. Tuy vậy, mảng truyền thuyết địa

phương vẫn còn ít được quan tâm. Trong tình hình chung ấy, truyền thuyết và

lễ hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên cho đến nay vẫn chưa có nhà

nghiên cứu nào có công trình khảo cứu một cách có hệ thống.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3. Là người con của mảnh đất Thái Nguyên và xuất phát từ tình yêu

văn học dân gian, tôi muốn đi sâu tìm hiểu để có cái nhìn cụ thể, hệ thống về

chuỗi truyền thuyết Dương Tự Minh và mối quan hệ giữa nó với lễ hội về

Dương Tự Minh ở Thái Nguyên. Đề tài được mở rộng về phạm vi và khơi sâu

về nội dung thi pháp sẽ cho ta thấy rõ hơn mối quan hệ giữa truyền thuyết và

lễ hội, cũng như giá trị văn học dân gian trong đời sống nhân dân Thái

Nguyên nói riêng, trong đời sống của con người Việt Nam nói chung.

Từ những lý do trên, người viết với đề tài Hệ thống truyền thuyết và lễ

hội về võ tướng Dương Tự Minh ở Thái Nguyên mong muốn được góp sức

mình vào việc bảo tồn và lưu giữ bản sắc dân tộc. Tìm hiểu truyền thuyết và

lễ hội về người anh hùng Dương Tự Minh giúp chúng ta thêm một lần nữa

hiểu sâu về văn học dân gian nói chung và truyền thuyết nói riêng của dân

tộc, vừa là một hiện tượng văn học, vừa là một hiện tượng văn hoá.

Việc nghiên cứu về truyền thuyết Dương Tự Minh cùng với các lễ hội

về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên là cơ hội để người viết tích lũy kiến thức

về kho tàng truyền thuyết, từ đó bồi đắp cho học sinh lòng tự hào về truyền

thống quý báu của dân tộc, khơi dậy trong các em ý thức về việc gìn giữ, bảo

tồn và phát huy văn hoá dân tộc.

Trên đây là tất cả những lý do khiến người viết chọn đề tài Hệ thống

truyền thuyết và lễ hội về võ tướng Dương Tự Minh ở Thái Nguyên.

2. Lịch sử vấn đề

Năm 1971, công trình Truyền thống anh hùng dân tộc trong loại

hình tự sự dân gian Việt Nam tập trung những bài nghiên cứu về truyền

thuyết đã xuất bản. Các tác giả Nguyễn Ngọc Côn, Tầm Vu, Phan Trần,

Đinh Gia Khánh và Kiều Thu Hoạch đã có những đóng góp lớn trong đó

đáng chú ý là Truyền thuyết anh hùng trong thời kỳ phong kiến của tác

giả Kiều Thu Hoạch.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Ngay từ khi nhà nước phong kiến được hình thành, các trí thức phong kiến đã

chú ý đến việc sưu tầm, nghiên cứu truyền thuyết như Trần Thế Pháp trong

Lĩnh nam chích quái, Lê Văn Hưu trong Việt điện u linh, Nguyễn Dữ thể

hiện trong Truyền kỳ mạn lục...Các tác giả đã dày công biên soạn lại nhiều

truyền thuyết, khảo sát về các mặt địa lý, kinh tế, văn hóa dân tộc. Song các

tác phẩm trên mới bắt đầu là ghi chép truyền thuyết còn văn hóa văn nghệ dân

tộc thiểu số của địa phương thì chưa được chú ý.

Đến nay, nhiều nhà nghiên cứu đã khám phá ra những vấn đề của

truyền thuyết và sinh hoạt lễ hội. Họ đã dày công sưu tầm, nghiên cứu và lý

giải nó với nhiều tâm huyết.

Khi nghiên cứu văn bản dân tộc học ngôn ngữ, Bronisolap Malinopsoki

đã tuyên bố lý thuyết về việc sưu tầm văn bản trong ngữ cảnh. Quan niệm

Folklore của ông khiến nhiều người theo trường phái chức năng chấp nhận

phương pháp tiếp nhận văn hóa dân gian trong ngữ cảnh, và có ngữ cảnh nào

tuyệt vời hơn môi trường của lễ hội.

Trong cuốn sách Thông báo văn hóa dân gian của Viện khoa học xã hội

Việt Nam - Viện nghiên cứu văn hóa, các tác giả đã đề cập đến mối quan hệ

giữa văn hóa dân gian với lễ hội và với đời sống hiện đại. Trong các bài viết,

nhiều nhà nghiên cứu đã tìm hiểu khá sâu sắc về nguồn ngữ văn dân gian nói

chung (các thể loại và vấn đề lý luận), lễ hội phong tục, nghệ thuật và ẩm thực

dân gian. Mối quan hệ giữa truyền thuyết với đời sống hiện đại và lễ hội cũng

được nói đến trong bài của tác giả Trần Thị An, Nguyễn Quang Khải. [29, tr.6]

Tuy các bài viết không đề cập đến truyền thuyết về Dương Tự Minh

nhưng chúng giúp cho chúng tôi có cái nhìn hệ thống về truyền thuyết Dương

Tự Minh trong thời hiện đại.

Khái quát lịch sử nghiên cứu truyền thuyết về Dương Tự Minh và lễ

hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên, chúng tôi thống kê được một số công

trình nghiên cứu sau:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Các bộ chính sử của Việt Nam như: Đại Việt sử ký toàn thư của Ngô

Sĩ Liên, Khâm định Việt sử thông giám cương mục của Quốc sư quán triều

Nguyễn, Việt Sử cương mục tiết yếu của Đặng Xuân Bảng…đều chép truyện

thủ lĩnh Dương Tự Minh”[14, tr.163]. Nhưng các tác giả mới chỉ nghiên cứu

Dương Tự Minh ở góc độ lịch sử mà chưa đi sâu tìm hiểu các truyền thuyết

về ông.

Ngô Đức Thọ trong Từ điển di tích lịch sử văn hóa Việt Nam [40] đã

giải thích về nguồn gốc của các đền, chùa trên địa bàn cả nước trong đó có

Thái Nguyên. Tuy nhiên, những chú thích của ông còn ngắn gọn chưa có

được sự chi tiết, tỉ mỉ.

Còn trong Núi Đuổm và Dương Tự Minh [13], các tác giả đã giới

thiệu tóm tắt về cuộc đời, sự nghiệp, những cống hiến lớn lao của Người cho

dân tộc và có đề cập đến một vài truyền thuyết về võ tướng. Nhưng các truyền

thuyết đó còn ít và chưa khái quát được nội dung của chuỗi truyền thuyết về

Dương Tự Minh.

Hiện nay, trong kho sách nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Hán Nôm

còn bảo lưu được hàng chục văn bản ghi chép về con người Dương Tự Minh.

Trong đó, hai tác phẩm Thiên Nam minh giám [14, tr166] và Việt sử diễn

âm [14, tr167] đã giới thiệu về Dương Tự Minh qua hai truyền thuyết dân

gian là Chiếc áo tàng hình và Sự tích bàn cờ tiên. Tuy nhiên, hai tác phẩm

trên mới chỉ dừng lại ở việc giải thích thân thế mà chưa làm nổi rõ được cuộc

đời và những cống hiến của ông cho dân tộc.

Tập hợp nhiều bài viết và công trình có giá trị nhất về võ tướng Dương

Tự Minh phải kể đến cuốn Kỷ yếu hội thảo khoa học Dương Tự Minh danh

nhân lịch sử dân tộc [14]. Cuốn sách này tổng hợp nhiều bài nghiên cứu

chuyên luận của các giáo sư, các nhà văn hóa đầu ngành như GS Đinh Xuân

Lâm, PGS - TS Nguyễn Tá Nhí, … nghiên cứu rất nhiều mặt về văn hóa triều

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Lý trong đó có đề cập đến vấn đề của võ tướng Dương Tự Minh - một thành

tựu đặc sắc của văn hóa dân gian triều Lý. Đặc biệt, chúng ta phải kể đến bài

viết Di tích và lễ hội về Dương Tự Minh của tác giả Nguyễn Đình Hưng. Bài

viết đã cung cấp cho độc giả những hiểu biết khái quát về các di tích và lễ hội

liên quan đến võ tướng Dương Tự Minh trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Tuy

nhiên, tác giả mới chỉ nhìn nhận vấn đề ở góc độ khái quát chưa có sự phân

tích đi sâu vào một di tích cụ thể.

Các tác giả trong cuốn Thống kê lễ hội Việt Nam [27] đã hệ thống và

miêu tả sơ lược lại những lễ hội trên địa bàn cả nước. Họ đã có công sưu tầm,

ghi chép những khía cạnh khác nhau của văn hóa dân gian Thái Nguyên.

Song các nhà sưu tầm mới chỉ nhìn nhận vấn đề ở góc độ văn hóa mà chưa

chỉ ra được mối quan hệ gắn bó giữa truyền thuyết Dương Tự Minh và các lễ

hội về Dương Tự Minh ở Thái Nguyên.

Từ thực tế nghiên cứu trên, chúng ta có thể nhận thấy vấn đề về truyền

thuyết Dương Tự Minh chưa từng được nghiên cứu một cách có hệ thống.

Mặc dù vậy, những công trình nghiên cứu trên là tiền đề khoa học quý báu, là

gợi mở tích cực cho chúng tôi thực hiện luận văn này.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

- Mục đích chính là thực hành khoa học, vận dụng lý thuyết chuyên

ngành vào nghiên cứu: Hệ thống truyền thuyết và lễ hội về võ tướng Dương

Tự Minh ở Thái Nguyên.

- Tìm ra mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội nơi đây, từ đó đi đến

cái nhìn khái quát về mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội, giữa hai lĩnh

vực văn học và văn hóa. Trên cơ sở đó, khẳng định vai trò, vị trí, ý nghĩa của

việc giữ gìn, phát huy và bảo tồn kho tàng truyền thuyết của địa phương nói

riêng và của cả nước nói chung.