Hệ thống biểu tượng trong then Tày

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HOÀNG THU TRANG

HỆ THỐNG BIỂU TƯỢNG TRONG THEN TÀY

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Thái Nguyên - 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HOÀNG THU TRANG

HỆ THỐNG BIỂU TƯỢNG TRONG THEN TÀY

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Trần Đức Ngôn

Thái Nguyên - 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ: Hệ thống biểu tượng trong Then Tày là

kết quả nghiên cứu của riêng tôi, không sao chép của ai. Kết quả nêu trong luận văn

là trung thực và chưa được công bố trong các công trình khác. Nếu sai, tôi xin chịu

hoàn toàn trách nhiệm.

Tác giả luận văn

Hoàng Thu Trang

ii

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Trần Đức Ngôn, người thầy đã

hướng dẫn tận tình, chu đáo, đầy tinh thần trách nhiệm trong quá trình em thực hiện luận

văn.

Em xin cảm ơn Ban Giám hiệu, Ban chủ nhiệm Khoa Ngữ Văn và các thầy, cô

giáo Khoa Ngữ văn, phòng Sau đại học - trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã giảng

dạy và tạo điều kiện giúp đỡ trong thời gian em học tập tại trường.

Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong Hội đồng chấm luận văn đã đọc và

chỉ ra sai sót giúp em hoàn thiện công trình nghiên cứu của mình.

Cuối cùng, xin chân thành cảm ơn những người thân, bạn bè đã động viên và

nhiệt tình giúp đỡ em trong suốt thời gian học tập, thực hiện luận văn.

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2017

Tác giả luận văn

Hoàng Thu Trang

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan ..............................................................................................................i

Lời cảm ơn.................................................................................................................ii

Mục lục.....................................................................................................................iii

MỞ ĐẦU................................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài.................................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề........................................................................................................ 1

3. Mục đích nghiên cứu.............................................................................................. 5

4. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................. 5

5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 6

6. Phương pháp nghiên cứu........................................................................................ 7

7. Những đóng góp của luận văn ................................................................................ 7

8. Bố cục của luận văn ............................................................................................... 8

NỘI DUNG............................................................................................................... 9

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ BIỂU TƯỢNG VÀ KHÁI QUÁT VỀ

THEN TÀY .............................................................................................................. 9

1.1. Cơ sở lý luận về biểu tượng................................................................................. 9

1.1.1. Khái niệm biểu tượng....................................................................................... 9

1.1.2. Cấu trúc ngữ nghĩa của biểu tượng ..................................................................11

1.1.3. Phân loại biểu tượng........................................................................................15

1.1.4. Vai trò, vị trí của biểu tượng trong thơ ca ........................................................16

1.2. Khái quát về Then Tày .......................................................................................18

1.2.1. Khái niệm Then...............................................................................................18

1.2.2. Nguồn gốc và phân loại Then Tày ...................................................................20

1.2.3. Những nội dung cơ bản của Then Tày.............................................................24

1.2.4. Phân loại các biểu tượng trong Then Tày.........................................................27

Tiểu kết.....................................................................................................................28

Chương 2: CỘI NGUỒN VÀ Ý NGHĨA TRỰC TIẾP CỦA CÁC NHÓM BIỂU

TƯỢNG TRONG THEN TÀY NHÌN TỪ BÌNH DIỆN CÁI BIỂU HIỆN...............30

2.1. Cội nguồn và ý nghĩa trực tiếp của các nhóm biểu tượng có nguồn gốc tự

nhiên trong môi trường sinh thái Tày ........................................................................30

2.1.1. Biểu tượng cây ................................................................................................32

2.1.2. Biểu tượng chim..............................................................................................35

iv

2.1.3. Biểu tượng hoa................................................................................................37

2.2. Cội nguồn và ý nghĩa trực tiếp của các nhóm biểu tượng có nguồn gốc nhân

tạo trong môi trường văn hóa Tày .............................................................................40

2.2.1. Nhóm biểu tượng Đàn Tính và Nhạc Xóc........................................................41

2.2.2. Biểu tượng cầu ................................................................................................44

2.2.3. Nhóm biểu tượng mụ Dả Dỉn và lão Pú Cấy....................................................45

Tiểu kết.....................................................................................................................49

Chương 3: Ý NGHĨA GIÁN TIẾP CỦA CÁC NHÓM BIỂU TƯỢNG

TRONG THEN TÀY NHÌN TỪ BÌNH DIỆN CÁI ĐƯỢC BIỂU HIỆN .............51

3.1. Ý nghĩa gián tiếp của các nhóm biểu tượng có nguồn gốc tự nhiên trong môi

trường sinh thái Tày ..................................................................................................51

3.1.1. Ý nghĩa gián tiếp hay ký hiệu mật ngôn của biểu tượng cây ............................51

3.1.2. Ý nghĩa gián tiếp hay ký hiệu mật ngôn của biểu tượng chim..........................55

3.1.3. Ý nghĩa gián tiếp hay ký hiệu mật ngôn của biểu tượng hoa ............................60

3.2. Ý nghĩa gián tiếp của nhóm biểu tượng có nguồn gốc nhân tạo trong môi

trường văn hóa Tày ...................................................................................................65

3.2.1. Ý nghĩa gián tiếp hay ký hiệu mật ngôn của biểu tượng Đàn Tính và Nhạc Xóc ....65

3.2.2. Ý nghĩa gián tiếp hay ký hiệu mật ngôn của biểu tượng cầu ............................68

3.2.3. Ý nghĩa gián tiếp hay ký hiệu mật ngôn của biểu tượng mụ Dả Dỉn và lão

Pú Cấy ......................................................................................................................71

Tiểu kết.....................................................................................................................75

Chương 4: GIÁ TRỊ CỦA BIỂU TƯỢNG TRONG THEN TÀY ........................76

4.1. Giá trị của biểu tượng trong Then Tày với tư cách một phương thức nghệ thuật .......76

4.1.1. Là cách diễn đạt hình ảnh, là hư cấu nghệ thuật độc đáo..................................76

4.1.2. Là nội dung và mục đích biểu trưng mang tư duy mẫn cảm tộc người .............81

4.2. Giá trị của biểu tượng với tư cách một thực thể văn hóa Tày..............................83

4.2.1. Biểu tượng trong Then là ký hiệu văn hóa, văn học truyền thống của người Tày....83

4.2.2. Biểu tượng trong Then mang bản sắc văn hóa tộc người Tày...........................88

Tiểu kết.....................................................................................................................91

KẾT LUẬN .............................................................................................................93

TÀI LIỆU THAM KHẢO .....................................................................................97

PHỤ LỤC

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Việt Nam là một quốc gia giàu bản sắc văn hóa với 54 dân tộc anh em chung

sống. Mỗi dân tộc ở một vùng miền lại mang trong mình một bản sắc văn hóa độc

đáo riêng. Chính sự đa dạng về văn hóa này đã tạo nên sự phong phú về bản sắc dân

tộc, một bức tranh muôn màu trong nền văn hóa Việt. Trong sắc mầu văn hóa đó,

Then nổi lên là một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo của người Tày. Then là

một loại hình văn hóa tín ngưỡng có truyền thống lâu đời, trong đó lời Then là một

trong những phần tinh túy, giàu giá trị, đậm chất nguyên hợp.

Đã có nhiều công trình nghiên cứu công phu về Then và cũng có những kiến

giải sâu sắc về nhiều phương diện. Tuy nhiên, Then có giá trị nhiều mặt, đặc biệt vừa

có giá trị văn học vừa có ý nghĩa văn hóa. Tìm hiểu sâu về biểu tượng - một trong

những phương diện nằm trong thế giới nghệ thuật Then để nhận diện, lý giải về giá trị

của loại hình nghệ thuật độc đáo này vẫn đem lại cho ta những tri thức mới. Tuy

nhiên, biểu tượng trong Then chưa được chú ý nghiên cứu một cách hệ thống.

Với những lý do trên, chúng tôi chọn Hệ thống biểu tượng trong Then Tày làm

đề tài nghiên cứu cho luận văn. Hy vọng hướng tiếp cận này đem lại những nhận thức

sâu hơn, mới hơn về Then Tày.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Những nghiên cứu chung về Then Tày

Văn học dân gian trước kia được sáng tác và lưu truyền chủ yếu bằng miệng.

Trước năm 1945, do hoàn cảnh lịch sử, đất nước ta phải dồn sức cho chiến đấu và bảo

vệ Tổ quốc giành lại độc lập cho dân tộc nên chưa có một công trình nghiên cứu trực

tiếp về Then.

Từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 thành công, đặc biệt là từ Hội nghị bàn về

công tác sưu tầm văn hóa dân gian ở miền Bắc (2/1964), văn hóa dân gian của các

dân tộc thiểu số miền Bắc nói chung và ở vùng Việt Bắc nói riêng được các nhà sưu tầm,

nghiên cứu đã đi điền dã, điều tra ở khu vực Việt Bắc và kết quả đã thu được là những

cuốn sách Then viết bằng chữ Nôm, Tày, Nùng lưu truyền ở một số địa phương.

Sang những năm 1970 của thế kỉ XX, việc nghiên cứu Then thực sự được Đảng và

Nhà nước quan tâm đầu tư, nhất là cho việc sưu tầm nghiên cứu và xuất bản sách.

2

Cuốn đầu tiên phải kể đến đó là cuốn Lời hát Thencủa Dương Kim Bội do sở

Văn hóa thông tin Việt Bắc xuất bản 1975. Cuốn sách đã giới thiệu nguồn gốc hát

Then, mối quan hệ giữa Then, Mo, Tàovà tập hợp một số lời Then ở vùng Việt Bắc.

Song vì mục đích chính là sưu tầm nên tác giả mới chỉ dừng lại ở việc giới thiệu về

lời của Then, chưa đi sâu vào tìm hiểu thế giới nghệ thuật của Then Tày.

Mấy vấn đề về Then Việt Bắcdo nhà xuất bản Văn hóa dân tộc ấn hành năm

1978 là cuốn sách có nhiều tín hiệu mới. Cuốn sách tập hợp những bản báo cáo, tham

luận của một số nhà nghiên cứu trong Viện văn học và ở Việt Bắc sau Hội nghị Sơ

kết công tác sưu tầm nghiên cứu Then Việt Bắc năm 1975. Đây là cuốn sách đầu tiên

nghiên cứu một cách toàn diện về các mặt của Then như nguồn gốc loại hình, nghệ

thuật diễn xướng, thế giới nghệ thuật, yếu tố tâm linh trong Then. Do mục đích khái

quát của công trình, các tác giả chưa đi sâu tìm hiểu về biểu tượng trong Then Tày.

Sli, lượn, dân ca trữ tình Tày Nùng xuất bản năm 1979 của tác giả Vi Hồng là

công trình nghiên cứu đáng chú ý về dân ca. Trong công trình này, tác giả đã so sánh

Then với các hình thức tín ngưỡng dân gian khác và xem xét mối quan hệ giữa Then

với Sli, Lượn, từ đó gián tiếp giới thiệu về Then. Tuy chủ yếu nghiên cứu về hình

thức dân ca trữ tình song tác phẩm cũng có nhiều đóng góp cho công trình nghiên cứu

về Then, trong đó có nghệ thuật.

Bộ Then Tứ Báchcủa Lục Văn Pảo năm 1996 là cuốn sách thuần túy sưu tầm

nhưng cũng giới thiệu sơ qua về Then, trong đó có quan niệm của người Tày về các

loài thú, các loài chim, ngũ cốc và hoa.

Công trình Tìm hiểu yếu tố tín ngưỡng trong lễ hội của người Tày Nùng (1998)

của Nguyễn Thị Yên đã bước đầu tìm hiểu Then dưới góc nhìn văn hóa tâm linh.

Đoàn Thị Tuyến với khóa luận tốt nghiệp Đạo Then trong đời sống tâm linh

của người Tày, Nùng Lạng Sơn (1999) quan niệm Then là một thứ đạo và nhấn mạnh

vai trò của Then trong đời sống tinh thần của người Tày ở Lạng Sơn. Tuy nhiên, tác

giả mới chủ yếu nghiên cứu Then dưới góc độ xã hội học, phạm vi nghiên cứu còn

nhỏ lẻ.

Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Thị Huệ (Đại học quốc gia Hà Nội) nghiên cứu

Then Tày ở Văn Quan – Lạng Sơn (qua trường hợp bà Then Hoàng Thị Bình), luận

bàn về những yêu cầu cơ bản của một người làm nghề Then.

3

Công trình Then cấp sắc của người Tày (qua khảo sát ở huyện Quảng Hòa –

Cao Bằng) xuất bản năm 2000 của tác giả Nguyễn Thị Yên đã đề cập đến vấn đề tâm

linh, tín ngưỡng trong Then qua khảo sát thực tế. Song, cuốn sách này mới chỉ về

khảo sát lễ cấp sắc ở một địa phương thuộc tỉnh Cao Bằng.

Cuốn Then Tày của tác giả Nguyễn Thị Yên, nhà xuất bản văn hóa thông tin ấn

hành năm 2003 là công trình xem xét khá toàn diện về Then Tày như: tổng quan về

Then, các vấn đề nội dung, nghệ thuật Then…Nhưng trong công trình này, tác giả tìm

hiểu chuyên sâu về Then cấp sắc.

Cuốn Nét chung và nét riêng của âm nhạc trong diễn xướng Then Tày Nùng

của tác giả Nông Thị Nhình xuất bản năm 2004 là một công trình khảo cứu công phu

về âm nhạc Then, tuy nhiên tác giả chủ yếu quan tâm đến giai điệu Then, không chú

tâm tìm hiểu về nghệ thuật lời hát Then.

Luận văn thạc sĩ Văn hóa tâm linh của người Tày qua lời hát Then của Hà

Anh Tuấn (bảo vệ năm 2008 tại Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên) đã đề cập

đến đời sống tâm linh của người Tày, xác định tầm quan trọng của Then trong đời

sống văn hóa của người Tày.

Một loạt các sách sưu tầm, nghiên cứu về Then Tày những năm gần đây cho

thấy sức hấp dẫn của Then và sự quan tâm của các nhà nghiên cứu về loại hình văn

hóa tín ngưỡng này.

Có thể kể ra nhiều công trình nghiên cứu, hoặc vừa sưu tầm tập hợp vừa

nghiên cứu theo dòng thời gian như: “Then - một hình thái Shaman của dân tộc Tày ở

Việt Nam” của tác giả Ngô Đức Thịnh, đăng trên Tạp chí Văn hóa dân gian năm

2002; Ba cuốn sách dày dặn của Triều Ân: Lễ hội Dàng Then, Nxb Văn hóa thông

tin, Hà Nội, 2011;Then Tày giải hạn, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2013; Then

Tày lễ Kỳ yên, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội, 2016 là sự ghi nhận cho những nỗ lực sưu

tầm nghiên cứu Then của ông; Hát Then lên chợ mường trời (Khắp Then pay ỉn

dương cươi)của Dương Thị Đại, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2014; Lẩu Then cấp

sắc hành nghề của người Tày ở xã Tân Lập, huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn của Trần

Văn Ái, Dương Thị Lâm, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2015; Giá trị những bài

Then cổ hay nhất của Nguyễn Thiên Tứ, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2015; Lễ

4

cưới của người Sán Chỉ, Then Hỉn én, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2013;Một số

lễ giải hạn của người Tày, Nùng ở Cao Bằng, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội. (2016) của

cùng một tác giả Triệu Thị Mai.

Đáng chú ý là tác giả Ma Văn Vịnh trong năm 2016 xuất bản 4 cuốn sách tìm

hiểu, dịch, chú thích về Then của người Tày ở Bắc Kạn:Các bài hát Then nghi lễ

cúng chữa bệnh “Cứu dân độ thế” của người Tày Bắc Kạn, Nxb Hội nhà văn, Hà

Nội, (quyển 1); Các bài hát Then nghi lễ cúng chữa bệnh “Cứu dân độ thế” của

người Tày Bắc Kạn, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội, (quyển 2);Các bài hát Then nghi lễ

cấp sắc, tăng sắc của người Tày Bắc Kạn, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội, (quyển 1); Các

bài hát Then nghi lễ cấp sắc, tăng sắc của người Tày Bắc Kạn, Nxb Hội nhà văn, Hà

Nội, (quyển 2)…

Những công trình sưu tầm, nghiên cứu trên cung cấp cho chúng ta diện mạo

Then Tày nói chung, nét riêng của Then Tày ở một số địa phương nói riêng. Tuy

nhiên, chưa có cuốn nào tìm hiểu về biểu tượng, phương thức nghệ thuật độc đáo

trong Then Tày.

2.2. Những nghiên cứu về biểu tượng trong Then Tày

Luận văn Thạc sĩ của Nông Thị Ngọc thực hiện tại trường Đại học sư phạm

Thái Nguyên với đề tài Then Kỳ Yên của người Tày ở Bắc Quang, Hà Giang – Tiếp

cận từ góc độ văn học dân gian (bảo vệ năm 2012) đã giới thiệu về một vùng Then

tiêu biểu ở Hà Giang. Trong luận văn này, tác giả chủ yếu đề cập đến nội dung, nghệ

thuật Then, trong đó tìm hiểu các biện pháp tu từ - những yếu tố nghệ thuật gần gũi

với biểu tượng.

Luận văn tốt nghiệp đại học năm 2016 Biểu tượng trong dân ca Tày của tác

giả Vũ Thị Thoa (Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên) cũng bước đầu nghiên cứu

các biểu tượng thường gặp trong các loại dân ca Tày nói chung, trong đó đề cập đến

một số lời Then đã được sưu tầm, xuất bản. Luận văn cũng đã thống kê một số biểu

tượng và phân tích giá trị biểu đạt của chúng. Tuy nhiên, tác giả luận văn mới chủ

yếu miêu tả các biểu tượng mà chưa lý giải chúng trên cơ sở những tiêu chí khoa học,

cũng như chưa tiếp cận dưới góc độ khoa học liên ngành.

5

Cũng trong năm 2016, công trình nghiên cứu về Then thuộc xã Lam Vĩ, Định

Hóa, Thái Nguyên của tác giả Nguyễn Thùy Linh( Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học

Sư phạm Thái Nguyên) đã khảo cứu về các dạng thức, nội dung, nghệ thuật Then Tày

ở một địa phương cụ thể. Trong phần tìm hiểu về nghệ thuật, tác giả đã khảo sát các

biện pháp tu từ, những phương thức nghệ thuật có mối liên hệ gần gũi với biểu tượng.

Năm 2017, công trình Then Tày ở Võ Nhai, Thái Nguyên của tác giả Nguyễn

Thị Hà (Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học Sư phạm Sư phạm Thái Nguyên) cũng tìm

hiểu Then Tày ở một vùng văn hóa cụ thể. Tác giả đã sưu tầm được một số lượng

đáng kể và khảo sát nội dung, nghệ thuật của Then Tày nơi đây. Trong luận văn, các

yếu tố nghệ thuật Then Tày được đưa ra khảo sát khác phong phú thể thơ, các biện

pháp tu từ, thời gian, không gian nghệ thuật… Các biện pháp liệt kê, so sánh, điệp…

cũng có mối liên hệ gián tiếp với biểu tượng, một phương thức nghệ thuật độc đáo

trong Then Tày.

Như vậy, ở từng thời điểm khác nhau, từng giai đoạn khác nhau đã có những

công trình nghiên cứu về Then khá công phu và khoa học. Cũng đã có những công

trình tìm hiểu về biểu tượng và biểu tượng trong Then Then Tày. Tuy nhiên, nghiên

cứu về một phương diện nghệ thuật – biểu tượng trong Then dưới góc độ tiếp cận liên

ngành thì từ trước đến nay chưa có công trình nào chuyên sâu. Nhưng những công

trình đi trước có ý nghĩa là tiền đề giúp chúng tôi thực hiện luận văn này.

3. Mục đích nghiên cứu

- Mục đích bao trùm luận văn là tìm hiểu biểu tượng với tư cách vừa là

phương thức nghệ thuật, vừa là tín hiệu văn hóa trong Then Tày.

- Qua đó luận văn phân tích, lý giải, nhận diện những giá trị nhiều mặt độc

đáo, đậm bản sắc văn hóa Tày của một tín hiệu nghệ thuật mang dấu ấn đậm nét của

tộc người Tày.

- Trong chừng mực nhất định, gợi ra hướng bảo tồn, phát huy những nét đẹp

vốn có của Then Tày nói chung, biểu tượng trong Then Tày nói riêng trong di sản văn

hóa Tày, trong đời sống cộng đồng Tày.

4. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Tìm hiểu những vấn đề lý luận về biểu tượng và khái quát về Then Tày.

- Khảo sát, thống kê, phân tích giá trị của biểu tượng trên cơ sở nhận diện các

tầng ý nghĩa biểu hiện từ các phương diện cấu trúc của biểu tượng trong Then Tày.