Hành vi cảm thán trong truyện Kiều

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

----------------------------

PHẠM KIM THOA

HÀNH VI CẢM THÁN

TRONG TRUYỆN KIỀU

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Thái Nguyên - 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

----------------------------

PHẠM KIM THOA

HÀNH VI CẢM THÁN

TRONG TRUYỆN KIỀU

Chuyên ngành: NGÔN NGỮ HỌC

Mã số: 60 22 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. Phạm Hùng Việt

Thái Nguyên - 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của

riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và

chưa từng được ai công bố trong bất kì một công trình khoa học

nào khác.

Thái Nguyên, ngày 29 tháng 9 năm 2009

Phạm Kim Thoa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

môc lôc

MỞ ĐẦU Trang

1. Lí do chọn đề tài 3

2. Lịch sử vấn đề 4

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 6

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 7

5. Phƣơng pháp nghiên cứu 7

6. Bố cục của luận văn 7

NỘI DUNG

CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ THUYẾT 8

1.1. Lý thuyết về hành vi ngôn ngữ 8

1.2. Hành vi cảm thán 20

1.3. Hành vi cảm thán và câu cảm thán 24

Tiểu kết 26

CHƢƠNG 2: PHƢƠNG TIỆN THỂ HIỆN HÀNH VI CẢM THÁN

VÀ CÁC LOẠI HÀNH VI CẢM THÁN TRONG TRUYỆN KIỀU 27

2.1. Phƣơng tiện thể hiện hành vi cảm thán trong Truyện Kiều 27

2.2. Các loại hành vi cảm thán trong Truyện Kiều 60

Tiểu kết 77

CHƢƠNG 3: VAI TRề CỦA HÀNH VI CẢM THÁN TRONG

TRUYỆN KIỀU 78

3.1. Hành vi cảm thán với vai trò xây dựng hình tƣợng các nhân vật

trong Truyện Kiều 78

3.2. Hành vi cảm thán với vai trò thể hiện thái độ của tác giả 104

Tiểu kết 110

KẾT LUẬN 112

TÀI LIỆU THAM KHẢO 116

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Ngữ dụng học là một bộ môn của ngôn ngữ học nghiên cứu việc sử

dụng ngôn ngữ trong mối quan hệ với các nhân tố giao tiếp. Tuy ra đời chƣa

lâu song bộ môn khoa học này đã phát triển mạnh mẽ cả về lí thuyết, cả về

những nghiên cứu cụ thể, khiến ngôn ngữ học không còn nằm trong hệ thống

khép kín của cấu trúc luận nội tại mà đã đi vào thực tế đa dạng của đời sống

ngôn ngữ. Nghiên cứu các hành vi ngôn ngữ, đặc biệt là hành vi ở lời, là phần

việc quan trọng của ngữ dụng học.

Trong giao tiếp, để bày tỏ đƣợc ý định, mục đích của mình, ngƣời ta

thƣờng dùng nhiều loại hành vi ngôn ngữ, mà mỗi loại hành vi đó lại đƣợc

thực hiện bằng một số kiểu câu có hình thức, mục đích nói năng nhất định.

Trong tiếng Việt, theo các nhà ngữ pháp học có bốn kiểu câu thể hiện mục

đích nói là: câu trần thuật (còn gọi là "câu kể, câu miêu tả"); câu cầu khiến

(còn gọi là "câu mệnh lệnh"); câu nghi vấn (còn gọi là "câu hỏi"); câu cảm

thán (còn gọi là "câu cảm"). Mỗi kiểu câu nêu trên đều có vai trò khác nhau

giúp ngƣời nói lựa chọn và sử dụng phƣơng tiện giao tiếp hợp lí nhất. Trong

đó, câu cảm thán là loại câu biểu thị đƣợc tình cảm - cảm xúc rất đa dạng và

tinh tế của ngƣời Việt Nam.

Tuy vậy, các kiểu câu cảm thán đƣợc sử dụng khi sáng tác văn chƣơng,

ở mỗi tác giả, mỗi tác phẩm (nhất là sáng tác thơ) lại có những điểm khác biệt

nhất định.

Chọn đề tài với nội dung nghiên cứu “Hành vi cảm thán trong Truyện

Kiều”, tác giả luận văn mong muốn sẽ tiếp cận đƣợc tác phẩm văn học nổi

tiếng này trên bình diện ngôn ngữ học, nhằm tìm hiểu đƣợc sự sáng tạo độc

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

đáo của Nguyễn Du trong việc sử dụng ngôn từ để sáng tác nghệ thuật khi

viết về thân phận bi thƣơng của nàng Kiều.

Hiện nay, trong các trƣờng phổ thông, việc dạy và học Truyện Kiều

chủ yếu mới ở khía cạnh bình giảng văn chƣơng dƣới góc độ hình tƣợng nghệ

thuật, mà còn ít đi sâu vào hình thức ngôn từ. Chúng tôi hi vọng kết quả

nghiên cứu của đề tài có thể cung cấp thêm cơ sở cho các thầy cô giáo và các

em học sinh phân tích, cảm thụ tác phẩm nổi tiếng này.

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

Nguyễn Du là một nhà thơ thiên tài của nền thi ca dân tộc. Trong các

tác phẩm của ông, Truyện Kiều là một kiệt tác đƣợc viết bằng chữ Nôm. Đây

là một cống hiến to lớn của nhà thơ đối với sự phát triển của ngôn ngữ văn

học dân tộc. Nghiên cứu ngôn ngữ trong Truyện Kiều là góp phần hiểu biết

sâu sắc hơn về tài năng sử dụng các phƣơng tiện ngôn ngữ của nhà thơ.

Đã có nhiều nhà nghiên cứu dành nhiều tâm huyết để tìm hiểu về

Nguyễn Du và các tác phẩm của ông (trong đó đặc biệt là Truyện Kiều). Các

tác giả tập trung bàn về hình tƣợng nghệ thuật, triết lí nhân văn hay mâu thuẫn

tƣ tƣởng và nhân cách của nhà thơ. Đó là các công trình có giá trị nhƣ: “Từ

điển Truyện Kiều” và "Khảo luận về Truyện Thuý Kiều"của Đào Duy Anh;

“Thi pháp Truyện Kiều” của Trần Đình Sử; “Tìm hiểu phong cách Nguyễn

Du qua Truyện Kiều” và "Phƣơng pháp tự sự của Nguyễn Du trong Truyện

Kiều" của Phan Ngọc; "Một vài đặc điểm của ngôn ngữ Truyện Kiều"của Đào

Thản; “Giảng văn Truyện Kiều” và "Truyện Kiều và thể loại truyện nôm"của

Đặng Thanh Lê; "Nghệ thuật điển hình hoá và ngôn ngữ trong Truyện

Kiều"của Nguyễn Lộc; "Nhân vật Từ Hải"của N.I.Niculin; "Triết lý đạo Phật

trong Truyện Kiều"của Cao Huy Đỉnh; "Truyện Kiều của Nguyễn Du" của Đỗ

Đức Hiểu; "Mấy lời bình luận về văn chƣơng Truyện Kiều"của Nguyễn

Tƣờng Tam; “Bình giảng mƣời đoạn trích trong Truyện Kiều”của Trƣơng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

Xuân Tiếu; “Nghệ thuật tái tạo nhân vật trong Đoạn trƣờng Tân Thanh của

Nguyễn Du”của Nguyễn Hằng Thanh v.v...

Gần đây, có một số công trình nghiên cứu về mặt ngôn ngữ sử dụng

trong Truyện Kiều nhƣ: “Tìm hiểu về từ ngữ Truyện Kiều” của Lê Xuân Lít;

"Đặc điểm cấu tạo và ngữ nghĩa của thành ngữ trong Truyện Kiều" (luận văn

Thạc sĩ) của Cao Thị Phƣơng Lan; "Tìm hiểu hƣ từ trong Truyện Kiều của

Nguyễn Du" (luận văn Thạc sĩ) của Nguyễn Thị Ninh Ngọc; “Tìm hiểu lập

luận miêu tả trong Truyện Kiều” (luận văn thạc sĩ) của Lƣu Thị Thanh Mai;

“Cách sử dụng trực tiếp và gián tiếp các kiểu câu trong Truyện Kiều” (luận

văn thạc sĩ) của Quách Thị Bình Thọ; “Tìm hiểu các phƣơng tiện ngôn ngữ

thể hiện hành động cầu khiến trong Truyện Kiều” (luận văn thạc sĩ) của Đặng

Thị Thu Hƣơng; “Câu hỏi trong Truyện Kiều của Nguyễn Du và việc sử dụng

câu hỏi để biểu thị hành động nói”(luận văn thạc sĩ) của Trịnh Minh Thành;

"Đặc trƣng thẩm mĩ của các ngữ liệu văn hoá trong Truyện Kiều" của Võ

Minh Hải và Nguyễn Quang Linh v.v...

Với các kiểu câu phân loại theo mục đích nói (trong đó có câu cảm

thán) cũng đã có rất nhiều tác giả tập trung nghiên cứu ở những công trình

lớn, vừa và nhỏ nhƣ: “Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt” của Mai Ngọc Chừ,

Vũ Đức Nghiệu, Hoàng Trọng Phiến; “Ngữ pháp tiếng Việt - Câu” của Hoàng

Trọng Phiến; “Ngữ pháp tiếng Việt” - tập 2 của Diệp Quang Ban; “Tiếng

Việt” - tập 2 của Đinh Trọng Lạc và Bùi Minh Toán; “Câu trong tiếng Việt”

của Cao Xuân Hạo; “Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học” của Nguyễn

Nhƣ ý (chủ biên); "Ngữ pháp tiếng Việt - Từ loại" của Đinh Văn Đức; "Giáo

trình ngôn ngữ học" và “Dẫn luận ngôn ngữ học” của Nguyện Thiện Giáp

(chủ biên); “Trợ từ trong tiếng Việt hiện đại” của Phạm Hùng Việt; “Câu

tiếng Việt” của Nguyễn Thị Lƣơng; “Hành động ngôn ngữ biểu lộ trong kiểu

câu cảm thán của tiếng Việt hiện đại”của Hồ Xuân Lộ; Luận án tiến sĩ “Câu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

cảm thán trong tiếng Việt” và bài viết “Một số hình thức hỏi biểu thị cảm thán

trong tiếng Việt” của Nguyễn Thị Hồng Ngọc; “Hành vi cảm thán và sự kiện

lời nói cảm thán trong tiếng Việt” - luận án Tiến sĩ của Hà Thị Hải Yến; “Câu

cảm thán dƣới góc nhìn dụng học” của Đặng Thị Hảo Tâm v.v...

Ngoài các công trình trên, nghiên cứu về ngữ dụng học phải kể đến các

tác giả: George Yule với cuốn "Dụng học - Một số dẫn luận nghiên cứu ngôn

ngữ"; Đỗ Hữu Châu với cuốn “Đại cƣơng ngôn ngữ học" tập 2; Nguyễn Đức

Dân với cuốn “Ngữ dụng học” tập 1; Mai Ngọc Chừ chủ biên cuốn “ Nhập

môn ngôn ngữ học”; Nguyễn Thiện Giáp với cuốn “Dụng học Việt ngữ”;

Trần Ngọc Thêm với cuốn “Ngữ dụng học và văn hóa – ngôn ngữ học”.v.v..

Trong đó, hai tác giả Đỗ Hữu Châu và Nguyễn Đức Dân đã nghiên cứu sâu về

hành vi ngôn ngữ.

Các công trình vừa nêu trên đã đi vào nghiên cứu những vấn đề liên

quan đến ngữ dụng học, hành vi ngôn ngữ, về các kiểu câu phân loại theo

mục đích nói, cũng nhƣ các tác phẩm nghiên cứu về Nguyễn Du và Truyện

Kiều. Tuy nhiên, chƣa có công trình nào đi sâu nghiên cứu về hành vi cảm

thán và câu cảm thán trong Truyện Kiều.

3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

3.1. Mục đích nghiên cứu

Ngƣời dân thuộc mọi dân tộc đều có nhu cầu bộc lộ tƣ tƣởng, tình cảm

của mình trƣớc các sự vật khác nhau, các hiện tƣợng khác nhau của hiện thực

xung quanh. Việc bộc lộ đó đƣợc thể hiện bằng nhiều phƣơng tiện, song hiệu

quả nhất vẫn là bằng ngôn ngữ.

Tác giả luận văn tiếp cận đề tài này là có mục đích chỉ ra các đặc trƣng

của hành vi cảm thán và tác dụng của hành vi cảm thán trong Truyện Kiều.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Tìm hiểu những vấn đề về lí thuyết về các kiểu hành vi ngôn ngữ nói

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

chung, hành vi cảm thán nói riêng

- Tìm hiểu các phƣơng tiện thể hiện hành vi cảm thán và các loại hành

vi cảm thán đƣợc Nguyễn Du sử dụng trong Truyện Kiều.

- Tìm hiểu về vai trò của các hành vi cảm thán trong Truyện Kiều.

4. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU

4.1. Đối tƣợng nghiên cứu

Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là hành vi cảm thán và các phƣơng tiện

thể hiện hành vi cảm thán trong Truyện Kiều của Nguyễn Du.

4.2. Phạm vi nghiên cứu

Trong tình hình có nhiều các bản dịch khác nhau về Truyện Kiều, tác giả

luận văn chọn bản dịch Truyện Kiều trong “Từ điển Truyện Kiều” của cố tác giả

Đào Duy Anh (xuất bản tháng 1 năm 1989) làm tƣ liệu khảo sát cho đề tài.

5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

5.1. Phƣơng pháp thống kê, phân loại

Vận dụng phƣơng pháp này, luận văn sẽ khảo sát bản dịch “Từ điển

Truyện Kiều” trong ngữ cảnh phù hợp để thống kê hành vi cảm thán.

5.2. Phƣơng pháp phân tích văn bản, phân tích diễn ngôn

Phƣơng pháp này giúp cho việc tìm hiểu cấu trúc của các loại hành vi

cảm thán trong Truyện Kiều và vai trò của việc sử dụng chúng trong khi xây

dựng hình tƣợng nghệ thuật của tác giả.

6. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Phụ lục, luận văn gồm 3 chƣơng:

Chương 1: Cơ sở lí thuyết

Chương 2: Phƣơng tiện thể hiện hành vi cảm thán và các loại hành vi

cảm thán trong Truyện Kiều

Chương 3: Vai trò của hành vi cảm thán trong Truyện Kiều

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

CHƢƠNG 1

CƠ SỞ LÍ THUYẾT

1.1. LÍ THUYẾT HÀNH VI NGÔN NGỮ

1.1.1. Khái niệm "hành vi ngôn ngữ"

Theo các nhà nghiên cứu, ngƣời đầu tiên xây dựng nên lí thuyết hành vi

ngôn ngữ là nhà triết học ngƣời Anh John.L.Austin, trong cuốn sách đƣợc

công bố sau khi ông qua đời How to do things with words. Ngƣời phát triển lí

thuyết này là nhà triết học J.Searle với công trình Speech Acts.

Dựa trên cơ sở lí luận trong công trình nghiên cứu của Austin và

Searle, các nhà nghiên cứu ngôn ngữ học Việt Nam đã trình bày khái niệm

"hành vi ngôn ngữ" nhƣ sau:

Theo Giáo sƣ Đỗ Hữu Châu: "Khi chúng ta nói năng là chúng ta hành

động, chúng ta thực hiện một loại hành động đặc biệt mà phương tiện là ngôn

ngữ. Một hành động ngôn ngữ được thực hiện khi một người nói (hoặc viết)

Sp1 nói ra một phát ngôn U cho người nghe (hoặc người đọc) Sp2 trong ngữ

cảnh C"[4, tr.88].

Giáo sƣ Nguyễn Thiện Giáp gọi hành vi ngôn ngữ là hành động ngôn

từ, ông cho rằng: "Các hành động được thực hiện bằng lời là hành động ngôn

từ... Hành động ngôn từ chính là ý định về mặt chức năng của một phát ngôn"

[9, tr.337-338].

Giáo sƣ Nguyễn Đức Dân lại quan niệm: "Khi thực hiện một phát ngôn

trong một tình huống giao tiếp cụ thể, qua cung cách phát ngôn và cấu trúc

của nó người nói đã thực hiện những hành vi ngôn ngữ nhất định và người

nghe cảm nhận được điều này. Xảy ra hiện tượng đó vì các hành vi ngôn ngữ

mang tính chất xã hội, được ước chế bởi xã hội"[6, tr.220].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

Trong "Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học", hành vi ngôn ngữ

đƣợc các nhà nghiên cứu định nghĩa là: "Một đoạn lời nói có tính mục đích

nhất định được thực hiện trong những điều kiện nhất định, được tách biệt

bằng các phương tiện tiết tấu - ngữ điệu và hoàn chỉnh, thống nhất về mặt

cấu âm - âm học mà người nói và người nghe đều có liên hệ với một ý nghĩa

như nhau trong hoàn cảnh giao tiếp nào đó"[42, tr.107]

Nhƣ vậy, "hành vi ngôn ngữ" chính là một hành động sử dụng ngôn từ

nhằm tác động đến ngƣời tiếp nhận lời trong giao tiếp; nó gắn liền với hoạt

động nói năng của con ngƣời và mang tính chất xã hội.

Austin cho rằng hành động ngôn ngữ có ba loại hành vi lớn là acte

locutoire, acte perlocutoire, acte illocutoire, mà Giáo sƣ Đỗ Hữu Châu đã

dịch là: hành vi tạo lời, hành vi mượn lời và hành vi ở lời.

Hành vi tạo lời: là hành vi tạo ra lời nói bằng các yếu tố của ngôn ngữ

nhƣ ngữ âm, từ, các kiểu kết hợp từ thành câu...theo những quy tắc ngữ pháp

của ngôn ngữ.

Hành vi mượn lời: là hành vi ngƣời nói mƣợn các phát ngôn để gây ra

những hiệu quả ngoài ngôn ngữ, đó là những hiệu quả tâm lí hay vật lí ở

ngƣời tiếp nhận ngôn bản hoặc ở chính ngƣời nói.

Hành vi ở lời: là những hành vi đƣợc thực hiện bằng chính lời nói,

ngay trong lời nói và gây ra đƣợc một phản ứng ngôn ngữ tƣơng ứng với

chúng của ngƣời tiếp nhận. Khác với hành vi mƣợn lời, hành vi ở lời có đích

để phân biệt đƣợc các hành vi ở lời với nhau*.

Nếu đích ở lời đƣợc thoả mãn thì ta có hiệu quả ở lời. Hiệu quả ở lời

đƣợc thể hiện bằng lời hồi đáp của ngƣời tiếp nhận phát ngôn.

Ví dụ 1:

Sp1: Chào cậu ! Lan có trong phòng không ?

Sp2: Có đấy, cậu vào đi.

* Các vấn đề của lí thuyết hành vi ngôn ngữ; các ý kiến của J.L.Austin và J.R.Searle trong

mục này đƣợc chúng tôi dẫn theo Đỗ Hữu Châu [4, tr.88-153]

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 http://www.Lrc-tnu.edu.vn

Hiệu quả ở lời của hành vi hỏi trên đây chính là hành vi trả lời "Có

đấy" và hành vi mời "cậu vào đi" của Sp2.

Tuy vậy, có trƣờng hợp hiệu quả ở lời lại là một hành vi mƣợn lời vật lí

nhƣ ví dụ dƣới đây:

Ví dụ 2:

Sp1: Trả tớ cái thƣớc !

Sp2: Đây !

Hành vi yêu cầu trên có hiệu quả ở lời là việc Sp2 đƣa trả cái thƣớc kẻ cho

Sp1. Tuy nhiên, hành vi mƣợn lời vật lí đó vẫn có hành vi ở lời "Đây !" đi kèm.

Theo O.Ducrot, các hành vi ở lời khác với hành vi tạo lời và hành vi

mƣợn lời ở chỗ chúng có khả năng thay đổi tƣ cách pháp nhân của ngƣời

tham gia hội thoại, đặt họ vào những nghĩa vụ và quyền lợi mới so với tình

trạng của họ trƣớc khi thực hiện hành vi ở lời đó.

Các hành vi mƣợn lời và hành vi ở lời mang lại cho các phát ngôn

những hiệu lực nhất định. Nhƣng đối tƣợng mà ngữ dụng học quan tâm chỉ là

hiệu lực của các hành vi ở lời.

Các hành vi ở lời đƣợc chi phối bởi những quy tắc đã đƣợc xã hội ƣớc

chế. Vì vậy, có những điều kiện sử dụng cho mỗi loại hành vi ở lời.

Trong thực tế, để tạo ra một diễn ngôn thì ba loại hành vi: hành vi tạo lời,

hành vi mượn lời và hành vi ở lời phải đƣợc kết hợp đồng thời và thống nhất.

Với đề tài Hành vi cảm thán trong Truyện Kiều, luận văn chỉ tập

trung nghiên cứu tác phẩm ở góc độ hành vi ở lời.

1.1.2. Điều kiện sử dụng các hành vi ở lời

GS Đỗ Hữu Châu định nghĩa: "Điều kiện sử dụng các hành vi ở lời là

những điều kiện mà một hành vi ở lời phải đáp ứng để nó có thể diễn ra thích

hợp với ngữ cảnh của sự phát ngôn ra nó."[4, tr.111].