Giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo luật tố tụng hình sự Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

TRẦN TIẾN DIỄM HOA

GIỚI HẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ

THEO LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

CHUYÊN NGÀNH LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU

TP. HỒ CHÍ MINH – NĂM 2020

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

GIỚI HẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ

THEO LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM

Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng Hình sự

Định hướng nghiên cứu

Mã số: 8380104

Người hướng dẫn khoa học: TS. Lê Nguyên Thanh.

Học viên: Trần Tiến Diễm Hoa.

Lớp: Cao học luật - Khoá 25.

Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2020

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân. Mọi lý luận,

nghiên cứu trong luận văn do tôi tự tìm hiểu, phân tích dưới sự hướng dẫn của

giáo viên hướng dẫn. Các số liệu, trích dẫn, ví dụ có nguồn gốc rõ ràng, đảm bảo

độ tin cậy, khách quan và chính xác.

Người cam đoan

Trần Tiến Diễm Hoa

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

Bộ luật Hình sự: BLHS

Bộ luật Tố tụng hình sự: BLTTHS

Pháp luật tố tụng hình sự: PLTTHS

Tòa án nhân dân: TAND

Tố tụng hình sự: TTHS

Viện kiểm sát nhân dân: VKSND

MỤC LỤC TÀI LIỆU

PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................1

CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ GIỚI HẠN XÉT XỬ SƠ

THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ.........................................................................................8

1.1. Khái niệm, nội dung và ý nghĩa của giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình

sự.................................................................................................................................8

1.1.1. Khái niệm giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự...............................8

1.1.2. Nội dung giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự...............................13

1.1.3. Ý nghĩa của giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ..........................17

1.2. Cơ sở của giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự...................................18

1.2.1. Cơ sở lý luận của giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự..................18

1.2.2. Cơ sở pháp luật của giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự..............23

1.2.3. Cơ sở thực tiễn của giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. .............33

1.3. Kinh nghiệm lập pháp Việt Nam về giới hạn xét xử sơ thẩm trước năm

2015...........................................................................................................................35

1.3.1. Giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trước khi có Bộ luật Tố tụng

hình sự.......................................................................................................................35

1.3.2. Giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo Bộ luật Tố tụng hình sự

1988...........................................................................................................................37

1.3.3. Giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo Bộ luật Tố tụng hình sự

2003...........................................................................................................................39

1.4. Kinh nghiệm lập pháp về giới hạn xét xử sơ thẩm theo luật tố tụng

hình sự một số nước trên thế giới ..........................................................................41

1.4.1. Giới hạn xét xử sơ thẩm theo luật tố tụng hình sự Nhật Bản ............41

1.4.2. Giới hạn xét xử sơ thẩm theo luật tố tụng hình sự Liên bang Nga ...43

1.4.3. Giới hạn xét xử sơ thẩm theo luật tố tụng hình sự Liên bang Đức ...44

1.4.4. Giới hạn xét xử sơ thẩm theo luật tố tụng hình sự Italia ...................45

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ...................................................................................48

CHƯƠNG 2: QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ 2015 VỀ

GIỚI HẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ............................................49

2.1. Toà án xét xử bị cáo và hành vi theo tội danh mà Viện kiểm sát đã truy

tố và Toà án đã quyết định đưa vụ án ra xét xử...................................................49

2.2. Toà án xét xử bị cáo và hành vi của bị cáo theo khoản khác với khoản

mà Viện kiểm sát đã truy tố trong cùng một điều luật hoặc về một tội khác

bằng hoặc nhẹ hơn tội mà Viện kiểm sát đã truy tố ............................................56

2.2.1. Toà án xét xử bị cáo và hành vi của bị cáo theo khoản khác với

khoản mà Viện kiểm sát đã truy tố trong cùng một điều luật...................................56

2.2.2. Toà án xét xử bị cáo và hành vi của bị cáo theo tội bằng hoặc nhẹ

hơn tội mà Viện kiểm sát đã truy tố..........................................................................61

2.3. Toà án xét xử bị cáo và hành vi của bị cáo theo tội khác nặng hơn tội

mà Viện kiểm sát đã truy tố ...................................................................................63

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ...................................................................................71

CHƯƠNG 3: THỰC TIỄN ÁP DỤNG GIỚI HẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ

ÁN HÌNH SỰ VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ............................................................72

3.1. Thực tiễn áp dụng quy định giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo

Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 .................................................................................72

3.1.1. Tình hình Toà án áp dụng đúng quy định giới hạn xét xử sơ thẩm...72

3.1.2. Những hạn chế, vướng mắc khi áp dụng quy định giới hạn xét xử sơ

thẩm và nguyên nhân ................................................................................................78

3.2. Một số kiến nghị hoàn thiện quy định giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án

hình sự trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 .........................................................85

3.2.1. Hoàn thiện quy định về giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong

Bộ luật Tố tụng hình sự 2015....................................................................................85

3.2.2. Các kiến nghị khác đảm bảo cho việc thực hiện tốt quy định về giới

hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự..............................................................................92

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ...................................................................................95

KẾT LUẬN..............................................................................................................96

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC 1

PHỤ LỤC 2

PHỤ LỤC 3

PHỤ LỤC 4

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Xét xử sơ thẩm có vị trí quan trọng trong hoạt động tố tụng hình sự. Thông

qua xét xử sơ thẩm, Toà án đưa ra Bản án quyết định tội danh và áp dụng các biện

pháp chế tài đối với người phạm tội theo điều, khoản, điểm được quy định trong Bộ

luật hình sự nhằm xử lý công minh, chính xác, kịp thời có căn cứ và hợp pháp đối

với hành vi phạm tội, không để bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội, bảo vệ

công lý và bảo vệ quyền con người. Trong đó, giới hạn xét xử sơ thẩm là chế định

pháp lý quan trọng trong hoạt động xét xử của Toà án. Giới hạn xét xử sơ thẩm tồn

tại khách quan trong quá trình giải quyết mỗi vụ án hình sự cụ thể. Chế định này có

liên quan đến nhiều chế định pháp lý và các nguyên tắc cơ bản của pháp luật tố tụng

hình sự cũng như việc định tội danh của các cơ quan tiến hành tố tụng trong hoạt

động áp dụng pháp luật. Việc xây dựng quy định giới hạn xét xử khoa học, phù họp

với thực tiễn xét xử sẽ là cơ sở quan trọng bảo đảm cho Toà án xét xử độc lập, đúng

người, đúng tội, đúng pháp luật, không để bỏ lọt tội phạm và làm oan người vô tội.

Pháp luật tố tụng hình sự nước ta đã trải qua ba lần pháp điển hoá, qua đó,

quy định giới hạn xét xử sơ thẩm cũng đã ba lần được sửa đổi, bổ sung theo hướng

ngày càng mở rộng, đảm bảo tôn trọng quyền độc lập trong xét xử của Toà án cũng

như đáp ứng mục tiêu kiểm soát tội phạm và tìm ra sự thật khách quan của vụ án

của tố tụng hình sự Việt Nam. Tuy nhiên, về mặt lý luận, giới hạn xét xử sơ thẩm là

một trong những vấn đề phức tạp và gây tranh luận, đặc biệt là những vấn đề liên

quan đến mối quan hệ với chức năng buộc tội với chức năng xét xử và chức năng

bào chữa trong tố tụng hình sự, với nguyên tắc Hội thẩm và Thẩm phán xét xử độc

lập và chỉ tuân theo pháp luật và nguyên tắc “Không làm xấu đi tình trạng của bị

cáo”.

Trong thời gian qua, đã có nhiều bài viết và công trình nghiên cứu của các

tác giả. Đồng thời, trong quá trình xây dựng Dự thảo Bộ luật Tố tụng hình sự 2015

cũng đã có nhiều hội thảo khoa học, bài viết liên quan đến giới hạn xét xử sơ thẩm.

Các công trình nghiên cứu này phần lớn nghiên cứu quy định giới hạn xét xử sơ

thẩm trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2003 và chỉ ra những vướng mắc khi áp dụng

quy định giới hạn xét xử sơ thẩm. Cũng có một số bài viết nghiên cứu về quy định

giới hạn xét xử sơ thẩm trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, tuy nhiên, các tác giả

2

chỉ mới tập trung nghiên cứu những điểm mới của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 so

với các quy định trước đó mà chưa nghiên cứu về thực tiễn áp dụng và những khó

khăn, vướng mắc khi áp dụng giới hạn xét xử sơ thẩm. Do đó, để nghiên cứu toàn

diện những vấn đề lý luận của giới hạn xét xử sơ thẩm, phân tích và đánh giá quy

định giới hạn xét xử sơ thẩm và thực trạng thi hành quy định giới hạn xét xử theo

Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, để từ đó chỉ ra những bất cập, hạn chế tạo cơ sở cho

những kiến nghị hoàn thiện quy định giới hạn xét xử sơ thẩm, tác giả chọn đề tài

“Giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo luật tố tụng hình sự Việt Nam” làm

luận văn Thạc sỹ Luật học.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Nghiên cứu những vấn đề liên quan đến giới hạn xét xử sơ thẩm trong tố

tụng hình sự Việt Nam đã được các nhà nghiên cứu, các nhà khoa học và cán bộ

làm công tác thực tiễn tiến hành công bố trong các công trình khoa học, cụ thể:

Luận văn thạc sỹ của tác giả Nguyễn Thị Hồng Hoa thực hiện năm 2016 (Đại

học Luật thành phố Hồ Chí Minh) với đề tài “Giới hạn xét xử trong tố tụng hình

sự Việt Nam”. Trong công trình nghiên cứu này, tác giả tập trung nghiên cứu những

vấn đề lý luận về giới hạn xét xử, bao gồm cả giới hạn xét xử sơ thẩm và phạm vi

xét xử phúc thẩm, thực tiễn áp dụng quy định giới hạn xét xử và hướng hoàn thiện

quy định giới hạn xét xử trong Bộ luật Tố tụng hình sự, cũng như các giải pháp đảm

bảo cho việc thực hiện tốt quy định về giới hạn xét xử trong tố tụng hình sự Việt

Nam. Tuy nhiên, do quan điểm của tác giả luận văn không đồng ý với hướng phá vỡ

giới hạn xét xử về tội danh của Tòa án nên trong luận văn này, tác giả không nghiên

cứu về quy định cũng như thủ tục tố tụng trong trường hợp Tòa án áp dụng Điều

298 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 vào thực tiễn xét xử.

Luận văn thạc sỹ của tác giả Phan Vĩnh Chuyển thực hiện năm 2017 (Học

viện Khoa học xã hội Việt Nam) với đề tài “Giới hạn xét xử theo pháp luật tố tụng

hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng”. Trong công trình nghiên cứu

này, tác giả tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận về giới hạn xét xử, quy định

giới hạn xét xử sơ thẩm theo Bộ luật Tố tụng hình sự 2003, thực tiễn áp dụng quy

định giới hạn xét xử tại địa bàn thành phố Đà Nẵng và một số ý kiến nhận định về

quy định giới hạn xét xử sơ thẩm theo Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, từ đó, tác giả

đưa ra một số yêu cầu và giải pháp để áp dụng đúng quy định của pháp luật tố tụng

3

hình sự về giới hạn xét xử sơ thẩm. Tuy nhiên, trong luận văn, tác giả chưa nghiên

cứu nội dung và cách thức quy định giới hạn xét xử trong pháp luật tố tụng hình sự

của một số nước trên thế giới để làm cơ sở cho việc xây dựng quy định này trong

Bộ luật Tố tụng hình sự 2015. Bên cạnh đó, tác giả luận văn vẫn tập trung nghiên

cứu về quy định tại Điều 196 Bộ luật Tố tụng hình sự 2003 mà vẫn chưa tiến hành

nghiên cứu chuyên sâu quy định giới hạn xét xử sơ thẩm tại Điều 298 Bộ luật Tố

tụng hình sự 2015.

Luận văn thạc sỹ của tác giả Nguyễn Việt Thưởng thực hiện năm 2018 (Đại

học Luật thành phố Hồ Chí Minh) với đề tài “Việc xét xử bị cáo về tội danh khác

tội danh mà Viện kiểm sát truy tố theo luật tố tụng hình sự Việt Nam”. Trong

công trình nghiên cứu này, tác giả tập trung nghiên cứu thực tiễn xét xử bị cáo theo

tội danh khác với tội danh mà Viện kiểm sát truy tố, nêu lên hạn chế, vướng mắc và

có những giải pháp hoàn thiện. Tuy nhiên, do đây là công trình nghiên cứu luận văn

thạc sỹ theo định hướng ứng dụng nên trong luận văn, tác giả không nghiên cứu

những vấn đề lý luận về giới hạn xét xử sơ thẩm trong pháp luật tố tụng hình sự.

Bài viết “Một số ý kiến về hoàn thiện chế định Giới hạn xét xử trong Bộ

luật Tố tụng hình sự năm 2015” của tác giả Nguyễn Thái Phúc đăng trên Tạp chí

Kiểm sát số 02/2020. Đây là bài báo khoa học nghiên cứu chuyên sâu về lý luận của

giới hạn xét xử sơ thẩm. Trong bài viết này, tác giả nghiên cứu, phân tích chế định

giới hạn xét xử trong thực tiễn áp dụng, những hạn chế của chế định này với một số

nguyên tắc của Hiến pháp 2013 liên quan đến hoạt động xét xử, đồng thời, trên cơ

sở liên hệ với pháp luật của một số nước, tác giả đưa ra một số ý kiến hoàn thiện

Điều 298 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015. Tuy nhiên, do tác giả Nguyễn Thái Phúc

không đồng ý với định hướng mở rộng giới hạn xét xử sơ thẩm được quy định tại

Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 nên trong bài viết, tác giả cũng không nghiên cứu về

thủ tục tố tụng trong trường hợp Tòa án cần xét xử bị cáo theo tội danh khác với tội

danh mà Viện kiểm sát truy tố cũng như nghiên cứu hướng hoàn thiện quy định tại

khoản 3 Điều 298 Bộ luật tố tụng hình sự 2015 để nâng cao hiệu quả áp dụng quy

định này vào thực tiễn xét xử.

Ngoài ra, còn có một số bài viết về giới hạn xét xử sơ thẩm đăng trên các tạp

chí chuyên ngành như “Vấn đề Giới hạn xét xử của Toà án nhân dân” của tác giả

Nguyễn Văn Hiện (Tạp chí Toà án nhân dân số 8/1999), “Bàn thêm về Giới hạn xét

4

xử sơ thẩm” của tác giả Đinh Văn Quế (Tạp chí Toà án nhân dân số 11/1999), “Bàn

thêm về Giới hạn xét xử của Toà án” của tác giả Nguyễn Duy Hưng (Tạp chí Nhà

nước và pháp luật số 3/2000), “Giới hạn của việc xét xử sơ thẩm vụ án hình sự” của

tác giả Nguyễn Duy Hưng (Hội thảo một số vấn đề cần sửa đổi bổ sung Bộ luật Tố

tụng hình sự 2003/2009), “Về giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự trong Bộ luật

Tố tụng hình sự năm 2015” của tác giả Vũ Gia Lâm (Tạp chí Kiểm sát số 22/2016),

“Bàn về Giới hạn xét xử trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015” của tác giả Lê

Thanh Phong (Tạp chí Kiểm sát số 12/2018).

Giới hạn xét xử sơ thẩm hiện nay vẫn là vấn đề có nhiều quan điểm, việc xây

dựng quy định giới hạn xét xử sơ thẩm khoa học, phù hợp với lý luận và thực tiễn

cũng như đảm bảo tính khả thi là điều cần thiết. Quy định giới hạn xét xử sơ thẩm

trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 đã tạo được nhiều đồng thuận của các nhà

nghiên cứu, cán bộ làm công tác xét xử, tuy nhiên, cách thức quy định của điều luật

còn chưa logic, chưa tính toán hài hoà giữa tính độc lập trong xét xử của Toà án và

bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội. Đồng thời, điều luật chỉ mới quy

định tinh thần đổi mới mà chưa có những thiết chế kèm theo để quy định giới hạn

xét xử sơ thẩm mới được áp dụng trên thực tế. Chính lý do này mà cần phải nghiên

cứu đầy đủ, khách quan và toàn diện giới hạn xét xử sơ thẩm trong Bộ luật Tố tụng

hình sự 2015 cả về mặt lý luận và thực tiễn để đưa ra hướng hoàn thiện phù hợp.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài

Mục đích nghiên cứu: nhằm góp phần làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về

giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, từ đó kiến nghị các giải pháp nhằm nâng cao

hiệu quả áp dụng quy định giới hạn xét xử trong tố tụng hình sự.

Nhiệm vụ nghiên cứu:

Để đạt được mục đích trên, tác giả đặt ra và giải quyết các nhiệm vụ sau:

+ Nghiên cứu những vấn đề lý luận về giới hạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự;

+ Phân tích làm rõ quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 về giới hạn xét

xử sơ thẩm vụ án hình sự;

+ Đánh giá thực trạng áp dụng quy định giới hạn xét xử sơ thẩm theo Bộ luật

Tố tụng hình sự 2015;

5

+ Kiến nghị một số giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng quy định giới hạn

xét xử của Tòa án ở Bộ luật Tố tụng hình sự 2015.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu: đề tài nghiên cứu về giới hạn xét xử sơ thẩm trong

pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam.

Phạm vi nghiên cứu:

+ Về nội dung: đề tài nghiên cứu quy định giới hạn xét xử sơ thẩm được quy

định trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2015;

+ Về không gian: luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng giới hạn xét xử sơ

thẩm trên phạm vi toàn quốc;

+ Về thời gian: luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng giới hạn xét xử sơ

thẩm từ năm 2015 đến nay.

5. Phương pháp nghiên cứu

Đề tài luận văn được nghiên cứu trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa

Mác – Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm, đường lối chính sách của

Đảng, Nhà nước về cải cách tư pháp.

Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa

duy vật lịch sử, tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: phương pháp

phân tích, so sánh, tổng hợp, thống kê, lịch sử, phương pháp nghiên cứu tình huống

pháp lý cụ thể qua việc giải quyết các vụ án điển hình. Cụ thể:

Phương pháp lịch sử được sử dụng để tìm hiểu bản chất, cơ sở hình thành và

phát triển của pháp luật về giới hạn xét xử sơ thẩm. Phương pháp này được sử dụng

ở Chương 1 của Luận văn.

Phương pháp so sánh được sử dụng để tìm hiểu những điểm tương đồng và

khác biệt giữa quy định giới hạn xét xử sơ thẩm qua các thời kỳ, giữa luật quốc gia

và luật nước ngoài và pháp luật quốc tế về giới hạn xét xử sơ thẩm, so sánh ưu

điểm, nhược điểm của quy định giới hạn xét xử sơ thẩm trong Bộ luật Tố tụng hình

sự 1988, Bộ luật Tố tụng hình sự 2003, Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, đặc biệt

phương pháp này được áp dụng để so sánh giữa thủ tục Trả hồ sơ điều tra bổ sung