Giáo trình phương pháp dạy học địa lí ở trường phổ thông

TS. ĐỎ VĂN HẢO

rs. I)Ỏ VĂN HÀO

GIÁO TRÌNH

PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC ĐỊA LÍ m m m

ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG

(I)ÙIÍỊỊ cho chưortỊỊ trình đào tạo trình độ cữ nhân,chuvên nỊỊÙnh Dịa lí)

NIIẢ XUÁT IỈẢN ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

NĂM 2020

MÃ SÓ: 0] - 5 0

ĐI ITN - 2 0 2 0

MỤC LỊ)C

LỜI NÓI Đ À U ...................................................................................................... 7

CHuong I CHƯƠNG TRÌNH MÔN ĐỊA LÍ TRONG NHÀ

TRƯỜNG PHÓ THÔNG 9

I I Đặc điểm cùa môn Địa l i ........................................................................ 9

1.1.1. Vị trí và tên môn học trong chương trinh giáo dục phố thông.......9

1.1.2. Vai trò và tính chất của môn Địa lí trong giai đoạn giáo dục

cơ bản và giáo dục định hướng nghề nghiệp.................................... 10

1 2 Mục tiêu cùa chương trình môn Địa lí............................................. 12

1.2.1. Mục tiêu chung của chương Địa lí phổ thông........................12

! .2.2. Mục tiêu cụ thế của chương trinh Lịch sử và Địa lí trung

học cơ s ở ...................................................................................................12

1.2.3. Mục tiêu cụ thế cùa chương trình Địa lí Trung học phổ thông . .. 13

1.3. Nội dung cùa chương trìn h .................................................................16

1.3.1 Nội dung cụ thể của chương trình Lịch sử - Địa li Trung

học cơ s ò ...................................................................................................16

1.3.2. Nội dung cụ thể của chương trinh Địa lí Trung học phố thông ... 28

1.4. Yêu cầu cần đạt về phẩm chất và năng lực....................................... 44

1.4 .1 Yêu cầu cần đạt về phẩm chất chủ yếu và đóng góp của

môn học trong việc bồi duỡng phẩm chất cho học sin h ...................44

1.4.2. Yêu cầu cần đạt ve năng lực chung và đóng góp cùa môn

học trong việc hình thành, phát triển các năng lực chung cho

học sinh.......................................................................................................44

1.4.3 Yêu cầu cần đạt về năng lực đặc thù và đóng góp cùa môn

học trong việc hình thành, phát triển các năng lực đặc thù cho

học sinh.......................................................................................................45

Chưong 2 VẠN DỤNG CÁC PHƯƠNG PIIÁP, PHƯƠNG

TIỆN DẠY IIỌC VÀ HƯỚNG DÀN GIẢI BÀI TẬP ĐỊA LÍ 53

2.1. Các phương pháp dạy học môn Địa l í .................................................53

2.1.1. Định hướng về đối mới phương pháp dạy học và giải pháp

đồi mới phương pháp dạy học Địa l í ..................................................... 53

2 .1.2. Vận dụng một số phương pháp trong dạy học Địa lí............. 57

2.2. Sừ dụng các phương tiện trong dạy học Địa l í .................................67

2 .2.1 Dinh hướng phương tiện dạy học Dịa l í ................................... 67

2.2.2. Mục đích cùa việc sử dụng phương tiện trong dạy học

Dịa lí........................................................................................................... 68

2.2.3. Yêu cầu của việc sử dụng phương tiện dạy học Địa lí 68

2.2.4. Hướng dẫn sử dụng một số loại phương tiện dạy học Địa lí 69

2.3. Rèn luyện kĩ năng vẽ biếu đồ trong dạy học Địa l i ..................... 80

2.3.1 Các loại biẻu đồ thòng d ụ n g .................................................... 80

2.3.2. Quy trinh vẽ biểu đ ồ .................................................................. 82

2.3.3. Một số phép tính học sinh thường gặp trong khi xử lí số

liệu đề vẽ, nhận xét biểu đ ồ ................................................................. 84

2.3.4. Thực hành huớng dẫn học sinh cách tính toán và vẽ

bi cu đ ồ .......................................................................................................... 89

Chương 3 CÁC PHƯƠNG PHÁP KIÉM TRA, ĐÁNII GIÁ

TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 94

3.1. Mục đích, ý nghĩa cùa việc kiếm tra - đánh g iá ............................. 94

3.1.1. Mục đích của việc kiểm tra - đánh g iá .................................... 94

3.1.2. Ý nghĩa của việc kiểm tra - đánh g iá .........................................94

3.2 Một số yêu cầu đối với kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của

học sinh.............................................................................................................. 95

3.2.1. Đánh giá được các năng lực khác nhau của học sin h .............95

3.2.2. Đảm bào tính khách q u a n .............................................................%

3.2.3. Đàm bào sự công bằng................................................................... 96

3.2.4. Đàm bảo tính toàn d iện ............................................................... 97

3.2.5. Đàm bảo tính công k h ai.............................................................. 98

3 2 6 Đảm bảo tính giáo d ụ c.................................................................98

3.2.7. Đảm bào tính phát triển............................................................... 99

3.2.8. Việc kiểm tra cung cấp dữ liệu, thông tin cho đánh g iá ...99

3.3. Các hình thức kiểm tra - đánh giá trong dạy học địa lí.................. 100

3.3.1. Quan s á t........................................................................................100

3.3.2. Kiểm tra n ó i.................................................................................100

3.3.3. Bài tậ p ........................................................................................... 101

3.3.4. Học sinh tự đánh g iá ..................................................................... 101

3.3.5. Trắc nghiêm tự luận...................................................................... 101

3.3.6. Trắc nghiệm khách quan..............................................................101

3.4. Quy trình, kĩ thuật xây dựng đề kiểm tra, biên soạn và chuấn

hóa câu hòi TN K Q ..........................................................................................102

3.4.1. Quy trình xây dựng đề kiểm tra .............................................. 102

3.4.2. Biên soạn và chuẩn hoá câu hỏi trắc nghiệm khách quan.. 104

3.4.3 Kĩ thuật biên soạn câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều

lựa chọn.......................................................................................................109

3.4.4. Câu hỏi trắc nghiệm khách quan với các múc độ nhận thức .119

3 4.5. Vận dụng quy trình, kĩ thuật biên soạn đề kiểm tra môn

địa l í .............................................................................................................129

Chirong 4 XÂY DỤNG KÉ HOẠCH DẠY HỌC ĐỊA LÍ 146

4 1. Xây dựng kế hoạch dạy học................................................................ 146

4.1.1. Chuẩn bị cho việc lập kế hoạch dạy học............................... 146

4.1.2. Các bước thiết ke bài học..........................................................147

4 1.3. Thiết kế các hoạt động học tập cho học sin h ......................... 149

4.2. Xây dựng chú đề dạy học theo định hướng phát triển năng

lực học sinh...................................................................................................151

4.2.1. Định hướng c h u n g .....................................................................151

4.2.2. Quy trình xây dựng bài h ọ c .....................................................152

4.2.3. Các bước phân tich hoạt động học cùa học sinh................. 160

4.2.4. Tiêu chí đánh giá bài họ c..........................................................162

4.2.5. Nhiệm vụ và giải pháp đối mới phương pháp dạy học và

kiểm tra, đánh giá theo đjnh hướng phát triển năng lực học sinh . 168

4.2.6. Ví dụ minh họa........................................................................... 172

4.3. Hướng dẫn thực hành soạn kế hoạch dạy h ọ c ............................. 185

TÀI LIỆU TIIAM KIIẢO 186

Tài liệu tiếng V iệt............................................................................................. 186

Tài liệu tiếng nước ngoài................................................................................. 187

LỜI NÓI ĐÀU

Phương pháp dạy học Địa lí ở trường phổ thòng là môn học cơ bản

và bắt buộc đối với sinh viên chuyên ngành Sư phạm Địa lí Môn học

cung cấp những kiến thức cơ bản về nội dung, chương trinh môn Địa lí ờ

trường phổ thông, các phương pháp, phương tiện dạy học Địa lí, kĩ năng

nhận xét, phân tích, tống hợp, so sánh các sự vật hiện tượng cũng như các

kĩ năng xây dựng biểu dồ, sử dụng và khai thác bản đồ, số liệu thống kê

có liên quan Vận dụng các phương pháp, phương tiện cụ the trong dạy

học Địa lí ở trường phổ thông...

Việc biên soạn và xuất bản giáo trình “Phumigpháp dạy học Địa lí

ờ íruờngphô thông" được thực hiện với mong muốn có một giáo trình cơ

bán đề cập đến đặc điểm chương trình môn Dịa li; Vận dụng các phương

pháp trong dạy học Địa lí; Hướng dẫn quy trình sử dụng phương tiện dạy

học Địa lí; Xây dựng kế hoạch dạy học Địa lí; Đổi mới phương pháp

kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển năng lực để phục vụ cho

công tác đào tạo đại học ngành Địa lí Đồng thời, đây cũng là nguồn tài

liệu tham khảo cho giáo viên, sinh viên ngành học Địa li. Nội dung cùa

giáo trình phù hợp với quy định chương trình đào tạo trình độ cử nhân

cùa Bộ Giáo dục và Đào tạo

Trong quá trình biên soạn và xuất bản giáo trinh này, tác giả đã sử

dụng nguồn thông tin tư liệu từ các công trình nghiên cứu cùa Bộ Giáo

dục và Đào tạo, Tác giả Đặng Văn Đức, Nguyễn Đức Vũ, Phạm Thị Sen

và một số tác giả khác. Tác giả cũng nhận được sự giúp đỡ, góp ý về

chuyên môn cùa các đồng nghiệp và các chuyên gia trong lĩnh vục liên

quan Tác giả xin chân thành cảm ơn tất cả sự giúp đỡ nhiệt tình và hiệu

qua đó

Mặc dù giao trinh được biên soạn công phu, nhưng là tái liệu đuọc SŨ

dụng cho đào tạo chuyên ngành hẹp, nguồn thông tin tư liệu có tính liên

ngành do vậy không thể tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong các đồng

nghiệp và bạn đọc góp ý kiến đê giáo trình ngày càng hoàn thiện hơn

Trân trọng cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 06 năm 2020

TÁC GIẢ

Chưong I

CHƯƠNG TRÌNII MÔN ĐỊA LÍ

TRONG NIIẢ TRƯỜNG PHÓ THÔNG

1.1. Dặc dicni của môn Dịa lí

/. /. 1. Vị trí và tên môn học trtniỊỊ chinmg trìnli giáo (lục phô thông

- Giáo dục Địa lí được thực hiện ớ tất cá các cấp học phổ thông. Ớ

Tiếu học và Trung học cơ sở, nội dung giáo dục địa lí nằm trong môn

Lịch sử và Địa lí; còn ớ Trung học phố thông, Địa lí là môn học độc lập

thuộc nhóm các inôn học được lựa chọn.

- Ở Tiểu học: Tên môn học là "Lịch sử và Địa lí"; là môn học bắt

buộc. Nội dung cốt lõi của chương trình môn Lịch sử và Địa lí được tích

hợp sâu, gồm các mạch kiến thức và kĩ năng cơ bản, thiết yếu về địa lí,

lịch sừ của địa phương, vùng miền, đất nước Việt Nam, các nước láng

giềng và một số nét cơ bản về địa lí, lịch sử thế giới.

- Ờ Trung học cơ sở (THCS): Tên môn học là "Lịch sừ và Địa lí";

là mõn học bắt buộc, đây là môn học tích hợp gồm Lịch sừ và Địa lí. Các

mạch kiến thức cùa Lịch sử và Địa lí được tích hợp ở mức độ đơn giàn,

sap xếp gần nhau nhằm soi sáng và hồ trợ lẫn nhau. Đồng thời, có một số

chù đề chung mang tính tích hợp cao.

- Ở Trung học phổ thông (THPT): Tên môn học là "Địa lí"; là môn

học độc lập, môn học được lựa chọn chọn thuộc nhóm môn khoa học xã

hội. Các mạch kiến thức cốt lõi gồm: môn Địa lí với hướng nghiệp cho

học sinh, sù dụng bản đồ, Địa lí đại cương (Địa lí tự nhiên, Địa lí kinh tế

- xã hội); Địa lí kinh tế - xã hội thế giới (một số vấn đề kinh tế - xã hội

thề giới, Địa lí khu vực và quốc gia); Địa lí Việt Nam (Địa li tự nhiên,

Địa lí dân cư, Địa lí các ngành kinh tế, Dịa lí các vùng kinh tế, thực hành

tim hiểu Dịa lí địa phương cấp tỉnh/thành phố).

1.1.2. Vai trò và tính chất cùa môn l)ịa lí IrottỊỊ ỊỊÌai đoạn ỊỊÌtio

Ilục cơ hãn và giáo (lục định hưóltỊỊ nỊỊÌìề ntỊhiệp

- Môn Địa lí vừa thuộc lĩnh vực khoa học xã hội (Địa lí kinh tế - xã

hội) vừa thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên (Địa lí tự nhiên), giúp học sinh

có được những hiểu biết cơ bản về khoa học Địa lí, các ngành nghề có

liên quan đến địa lí, khả năng ứng dụng kiến thức địa lí trong đời sống;

đồng thời củng cố và mờ rộng nền tảng tri thức, kĩ năng phổ thòng cốt lõi

đã được hình thành ở giai đoạn giáo dục cơ bản, tạo cơ sờ vững chắc giúp

học sinh tiếp tục theo học các ngành nghề có liên quan.

- Địa lí góp phần hình thành và phát triển các phấm chất và năng

lực chung trên cơ sớ phát triển các pliấm chất yêu thiên nhiên, đất nước,

con người, có ý thức và trách nhiệm trong bảo vệ tự nhiên, phát triển đất

nước; phát triển năng lực chuyên môn gắn liền với đặc thù cúa môn học

như: năng lực nhận thức khoa học địa lí; năng lực tìm hiếu địa lí; năng

lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học.

Trong đường lối phát triển kinh tế - xã hội cùa Đảng (dự thảo

cương lĩnh xày dựng CNXH trong thời ki quá độ) đề ra năm 1991 có ghi

rõ: “Giáo dục là sự nghiệp đào tạo và xây dựng con ngurri vừa phục vụ

nhiệm vu kinh tể - xã hội trước mắt, vừa chuẩn bị cho đất nước buởc vào

những giai đoạn phát triền lâu dài ” và nhiệm vu trung lãm cua giáo dục

là đào lạo Ihé hệ trẻ thành những người lao động có ỷ thức làm chủ, cỏ

tri thức, thành thạo nghề nghiệp và có thái độ tao động tích cực, sáng

lạo... ” Đó là nhiệm vụ nặng nề, phức tạp, đòi hỏi mỗi môn học trong nhà

trường pho thông phải dựa vào đặc trưng bộ môn đế xác định rõ vị trí,

chức năng và nhiệm vụ cùa mình trong nhiệm vụ chung. Cũng như tất cả

các môn học khác, môn Địa lí phải góp phần giáo dục và đào tạo những

người công dân tương lai, phù hợp với yêu cẩu xã hội.

- Môn Địa lí cung cấp cho học sinh những kiến thức khoa học về tự

nhiên, về dân cu, về chế độ xã hội và về các hoạt động kinh tế của con

người ờ khắp nơi trên Trái Đất. Qua bức tranh toàn cảnh về tự nhiên và

kinh te - xã hội cùa các lãnh thố khác nhau, học sinh sẽ năm được và biêt

cách giải thích các hiện tượng, các mối quan hệ đã tạo nên những sự thay

dôi và phát triển trong môi trường tự nhiên cũng như trong nên kinh tế,

xã hội, đặc biệt là trong giai đoạn chuyển hướng kinh tế của đất nước ta

hiện nay.

- Môn Địa li cũng trang bị cho học sinh một số kĩ năng, kĩ xảo để

học sinh vận dụng các kiến thức cùa khoa học địa lí vào thực tiễn, làm

quen với các phương pháp nghiên cứu, quan sát, điều tra, làm việc với

bản đồ, với các số liệu thống kê kinh tế v.v. .. đế sau này các em không

bỡ ngỡ trước những hoạt động phức tạp và đa dạng cùa cuộc sống.

- Môn Địa lí bồi dưỡng cho học sinh một thế giới quan khoa học và

những quan điểm nhận thức đúng đan. Vì Địa lí là một môn học có tinh

tồng hợp, nó nghiên cứu những vấn đề rất phức tạp về mặt không gian

lãnh thổ, trong đó các yếu tố thành phần gắn bó chặt chẽ với nhau, tác

động lẫn nhau Trong quá trình học tập Địa lí, học sinh luôn luôn phải

tim hiểu các mối liên hệ giữa những sự vật, hiện tượng trong quá trinh

phát trién và biến đổi không ngừng của chúng, Những kiến thức đó góp

phần đắc lực vào việc hình thành cho học sinh thế giới quan duy vật biện

chứng. Việc học tập Địa lí cũng dần dần làm cho học sinh nhận thức

được vai trò cùa tự nhiên, con nguời trong các hoạt động kinh tế - xã hội

trên lãnh thổ. Tự nhiên chỉ chứa đựng nhũng khả năng tiềm tàng còn việc

khai thác chúng được nhiều hay ít, hợp lí hay không là do con người, do

trình độ công nghệ, kĩ thuật và do phương thức sản xuất quyết định. Môn

Địa lí như vậy là đã góp phần bồi dưỡng cho học sinh quan điểm duy vật

lịch sử, duy vật kinh tế, tư duy sinh thái v.v...

- Môn Địa lí hình thành cho học sinh nhân cách con người mới

trong xã hội Môn Địa lí, nhất là Địa li Việt Nam, có nhiều khả năng làm

cho học sinh hiểu rằng: đất nước ta trước đây đã bị bóc lột, kìm hãm và

tàn phá trong chiến tranh như thế nào, đời sống cùa nhân dân ta vì đâu

mà nghèo khó v.v... Hiểu được như vậy, các em sẽ càng có quyết tâm lao

dộng, xây dựng đất nước, càng thêm cành giác để bảo vệ Tổ quốc, bảo vệ

nhũng thành quà lao độn g của minh. Như vậy, môn Địa lí không chi

giáo dục cho học sinh lòng yêu nước, thái dộ lao động nhiệt tình nói

chung mà còn bồi dưỡng cho các em ý thức làm chù, lòng mong muốn

góp phần làm cho đất nước, quê hương giàu đẹp

1.2. Mục tiêu của chii'0'ng Irình môn Dịa lí

1.2. /. Mục tiêu chung cứa chương Dịu lí phô thông

Chương trinh giáo dục môn Lịch sử và Địa lí (THCS) cụ thế hóa

Chương trình giáo dục phổ thông tống thể, đồng thời cũng cụ thề hòa

mục tiêu của chương trình giáo dục Trung học cơ sớ.

Chương trinh giáo dục Địa lí phố thông cụ thế hoá mục tiêu chương

trinh giáo dục phố thông tống thế, góp phần hình thành và phát triển ớ

học sinh những phẩm chất và năng lực cốt lõi cũng như năng lực đặc thù

thông qua việc trang bị hệ thống kiến thức phố thông, cơ bản, thực tiễn,

thiết thực về hệ thống tự nhiên, dân cư, kinh tế và sự tương tác cùa chúng

trên bỉnh diện thế giới, khu vực, Việt Nam; hình thành và phát triển

những kĩ năng địa lí, vận dụng tri thức địa li trong việc giải thích các hiện

tượng tụ nhiên, xã hội phù hợp với trình độ học sinh; đồng thời bồi

dưỡng tình yêu, niềm tin, ý thức trách nhiệm đối với môi trường, con

người và tương lai đất nước, thế giới.

1.2.2. Mục tiêu cụ thể của chiron/Ị trình Lịch sử và Địa lí Trun/Ị

học cư SỪ

Môn Lịch sử và Địa lí cấp Trung học cơ sở góp phần cùng các môn

học và hoạt động giáo dục khác hình thành, phát triển ờ học sinh (HS)

các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung.

Môn Lịch sử và Địa lí cấp Trung học cơ sờ hinh thành, phát triền ở

HS năng lực lịch sử và năng lực địa lí trên nền tảng kiến thức cơ bản, có

chọn lọc về lịch sử, địa lí thế giới, quốc gia và địa phương; các quá trinh

tự nhiên, kinh tế - xã hội và văn hoá diễn ra trong không gian và thời

gian; sự tương tác giữa xã hội loài người với môi trường tự nhiên; giúp

HS biết cách sử dụng các công cụ của khoa học lịch sử, khoa học địa lí

để học tập và vận dụng vào thực tiễn; đồng thời góp phần cùng các môn

học và hoạt động giáo dục khác hình thành, phát triến ở HS các phấm

12

chất chù yếu và năng lực chung, đặc biệt là tình yêu quê hương, đất nước,

niềm tự hào về truyền thống dân tộc, thái độ tôn trọng sự đa dạng cùa

lịch sù thế giới và văn hoá nhân loại, khơi dậy ở HS ước muốn khám phá

thế giới xung quanh, vận dụng những điều đã học vào thực tế.

1.2.3. Mục tiêu cụ thê cứa chuvìtỊỊ trình l)ịa lí TrurtỊỊ học phô thônỊỊ

Trẻn nền tang những kiến thức cơ bản và phương pháp giáo dục đề

cao hoạt động chu động, tích cực, sáng tạo của học sinh, chương trinh

môn Địa lí giúp học sinh hình thành, phát triển năng lực địa lí - một biếu

hiện của năng lực khoa học; đồng thời góp phần cùng các môn học và

hoạt động giáo dục khác phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ yếu và

năng lực chung đã được hình thành trong giai đoạn giáo dục cơ bản, đặc

biệt là tình yêu quê hương, đất nước; thái độ ứng xử đúng đắn với môi

trường tự nhiên, xã hội; khả năng định hướng nghề nghiệp; để hình thành

nhân cách công dân, sẵn sàng đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo

vệ Tổ quốc.

Mục tiêu là kết quá cần đạt được cùa một hoạt động. Hoạt động

giáo dục địa lí phổ thông cần đạt đuợc các kết quả cụ thể sau trong mối

liên hệ chặt chẽ với nhau:

- Cụ thể hoá mục tiêu chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, đó

là "chương trình giáo dục Trung học phổ thông giúp học sinh tiếp tục

phát trién những phẩm chất, năng lực cần thiết đối với người lao động, ý

thức và nhân cách công dân; khả năng tự học và ý thức học tập suốt đời;

khà năng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực và sở thích, điều

kiện và hoàn cành của bản thân để tiếp tục học lên, học nghề hoặc tham

gia vào cuộc sống lao động; khả năng thích ứng với nhũng thay đổi trong

bối cảnh toàn cầu hoá và cách mạng công nghiệp mới".

- Tiếp tục phát triển ở học sinh nhũng phẩm chất, năng lực đã được

hinh thành trong giai đoạn giáo dục cơ bản Chương trình môn Địa lí

"góp phần cùng các môn học và hoạt động giáo dục khác phát triển ở học

sinh các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung dã được hinh thành trong