Giáo trình nông lâm kết hợp

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

PGS.TS. ĐẶNG KIM VUI (Chủ biên) ThS. TRẦN QUỐC HÙNG - ThS. NGUYỄN

VĂN SỞ ThS. PHẠM QUANG VINH - ThS. LÊ QUANG BẢO - ThS. VÕ HÙNG

GIÁO TRÌNH NÔNG LÂM KẾT

HỢP

NHÀ XUẤT BẢN NÔNG NGHIỆP

HÀ NỘI - 2007

LỜI NÓI ĐẦU

Trong khoảng 2 thập niên cuối của thế kỷ 20, ngành nông lâm nghiệp đã và đang

có những biến đổi lý thú và quan trọng, trong đó phải kể đến sự ra đời của môn Nông

Lâm kết hợp. Môn này được trình thành do có sự gia tăng quan tâm đến việc hiện diện

của con người ở vùng rừng núi cao mà sự hiện diện này không phải lúc nào cũng là

nguyên nhân của sự suy thoái tài nguyên tự nhiên. Ngành Lâm Nghiệp hiện nay đang

phát triển thêm Lâm nghiệp ra hội đây cộng đồng trong đó cộng đồng người dân vùng

cao là các trợ thủ đắc lực của chính sách nông lâm nghiệp của nhiều quốc gia ở Châu

Á trong đó có Việt Nam. Cho đến nay, nhiều chính sách của nhà nước Việt Nam trong

đó có các chương trình 661, định canh định cư, giao đất khoán từng, và chương trình

327 đã hỗ trợ hàng vạn ha trồng rừng được tiến hành do sự hợp tác của dân cư và các

cơ quan nông lâm nghiệp nhà nước.

Trong hoàn cảnh hiện nay nhằm trang bị cho sinh viên những kiên thức mang

tính chất đa ngành để khi ra trường sinh viên có thểđáp ứng được các yêu cần thực tiễn

của sản xuất, chúng tôi đã tiên hành biên soạn giáo trình Nông Lâm Kết Hợp. Giáo

trình này được đặt cơ sở trên sự phối hợp hài hòa của các chuyên môn chính của nhà

trường như lâm nghiệp, nông nghiệp và chăn nuôi để tạo ra một ngành học phát triển

vững bền và mang tính bảo vệ sinh thái ở vùng đồi núi cao. Đây cũng là kết quả của sự

hợp tác vềđào tạo giữa các trường Đại học trong nước gồm Đại học Nông Lâm Thái

Nguyên, Đại Học Nông Lâm Thủ Đức, Đại Học Lâm Nghiệp Xuân Mai, Đại Học Nông

Lâm Huế và Đại Học Nông Lâm Tây Nguyên trong Chương trình Hỗ trợ Lâm nghiệp

Xã hội (SFSP) và dự án mạng lưới đào tạo nông lâm kết hợp (SEANAFE).

Dưới sự chủ biên của PGS.TS. Đặng Kim Vui chúng tôi đã xây dựng và cập nhật

thêm các tài liệu mới cho giáo trình này để nhằm giới thiệu một cách tổng thể về cơ sở

và kỹ thuật Nông Lâm kết hợp, trong đó giáo trình được chia ra làm 5 chương: chương

1 giới thiệu hình ảnh thực sự của vùng đồi núi cao hiện nay với sự tập trung vào hiện

tượng du canh phá từng làm lẫy và sự suy thoái tài nguyên thiên nhiên ở nước ta.

Chương hai nên về nguyên lý cơ bản của nông lâm kết hợp. Chương thứ ba giới thiệu

các hệ thống nông lâm kết hợp chính thường được áp dụng ở Việt Nam gồm các hệ

thống truyền thống và cải tiến. Chương thứ tư giới thiệu tổng quát các kỹ thuật nông

lâm kết hợp áp dụng cho các trang trại nhỏ gồm lâm nghiệp, trồng trọt và chăn nuôi.

Và chương thứ năm tổng kết các cách tiếp cận để thiết kế, xây dựng và phát triển các

hệ thông Nông Lâm kết hợp nhằm đưa kỹ thuật này vào thực tế nông thôn.

Do thời gian biên soạn còn hạn chế nên chắc chắn giáo trình này vẫn còn những

phần thiếu sót, chưa đầy đủ về nội dung. Vậy chúng tôi rất mong được các độc giả

đóng góp ý kiến để chúng tôi có thể cập nhật và hoàn thiện cho lần xuất bản sao đầy

đủ hơn.

Các tác giả

CÁC TỪ VIẾT TẮT

FAO Tổ chức Lương Nông thuộc Liên Hợp Quốc

IIRR Viện Nghiên cứu Lúa Quốc Tế

GDP Thu nhập bình quân đầu người một năm

WB Ngân Hàng Thế Giới

IDRC Trung Tâm Nghiên cứu Phát triển Quốc tế

CGIAR Nhóm Tư Vấn về Nghiên Cứu Nông Nghiệp Quốc tế

ICRAF Trung Tâm Nghiên cứu về Nông Lâm Kết Hợp

VAC Hệ thống Vườn-Ao-Chuồng

RVAC Hệ thống Rừng-vườn-Ao-Chuồng

SALT1 Kỹ thuật canh tác nông nghiiệp trên đất dốc

SALT2 Kỹ thuật canh tác nông lâm nghiệp bền vững trên đất dốc

SALT3 Kỹ thuật canh tác nông nghiệp và chăn thảđơn giản

SALT4 Kỹ thuật canh tác vườn hộ trên đất dốc

PCARD Trung Tâm Nghiên cứu và Phát triển Nông Lâm nghiệp Phillipin

ASF Cấu trúc mô phỏng theo rừng tự nhiên

IPM Quản lý sâu bệnh tổng hơp

PTD Phát triển kỹ thuật có sự tham gia

PMOE Giám sát, đánh giá có sự tham gia

PM Giám sát có sự tham Jia PE Đánh giá có sự tham gia

C, D&D Mô tả, Chẩn đoán và Thiết kế

SD Phát triển bền vững

SA Nông nghiệp bền vững

Chương I MỞ ĐẦU

1. CÁC VẤN ĐỀ THÁCH THỨC TRONG QUẢN LÝ BỀN VỮNG TÀI

NGUYÊN THIÊN NHIÊN

1.1. CÁC VẤN ĐỀ TRONG PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN MIỀN NÚI

Ở các quốc gia Đông Nam Á, khu vực đất nông thôn và miền núi chiếm phần lớn

diện tích lãnh thổ và là nơi sinh sống của một bộ phận lớn dân cư của quốc gia. Ở Việt

Nam, đất đồi núi chiếm khoảng 2/3 diện tích và là vùng sinh sống của hơn 1/3 dân số

cả nước (Jamieson và cộng sự, 1998; Chu Hữu Quý, 1995; Rambo, 1995).

1.1.1. Tính chất mong manh và dễ bị tổn thương của đất và rừng nhiệt đới

Rừng và đất là hai nguồn tài nguyên cơ bản của vùng nhiệt đới ẩm. Khi không bị

tác động, các hệ sinh thái rừng nhiệt đới vốn ổn định nhờ vào sựđa dạng cao độ của các

loài cây và con, được gắn kết với nhau thông qua các chu trình dinh dưỡng gần như

khép kín (Wamer, 1991). Theo Richard (1977) (trích dẫn bởi Wamer, 1991), sựổn định

của hệ sinh thái vùng nhiệt đới chính là sự thể hiện khả năng chống đỡ các biến đổi thất

thường của khí hậu và các yếu tố khác của môi trường tự nhiên. Trong đó, các loài thực

vật thân gỗđóng vai trò chủ đạo trong việc quyết định cấu trúc, chức năng và tính bền

vững của hệ sinh thái rừng.

Tuy nhiên sựổn định này chỉ có thể tồn tại trong khuôn khổ quá trình diễn thế tự

nhiên. Dưới tác động của con người, rừng và đất nhiệt đới trở nên rất dễ bị tan vỡ.

Chính các nhân tốđa dạng, phức tạp và chu trình dinh dưỡng khép kín vốn có khả năng

duy trì hệ sinh thái rừng nhiệt đới trong bối cảnh không bị tác động đã tạo nên các đặc

tính dễ bị tan vỡ khi tiếp xúc với con người (Wamer, 1991). Ở rừng mưa nhiệt đới, do

tính chất chuyên biệt cao độ của từng loài thực vật đã dẫn đến khả năng phục hồi thấp

khi có tác động trên qui mô lớn của con người (Goudic, 1984 - trích dẫn bởi Wamer,

1991). Do phần lớn chất dinh dưỡng trong hệ sinh thái được dự trữ trong sinh khối, nên

một khi rừng bị chặt phá đi thì xẩy ra hiện tượng thiếu chất dinh dưỡng để duy trì tăng

trưởng mới của các loài cây. Thêm vào đó do lượng mưa lớn, trong điếu kiến không có

cây che phủ, các quá trình rửa trôi và xói mòn diễn ra mạnh mẽ làm đất đai bị thoái hóa

nhanh chóng. Như vậy sự bền vững của đất rừng nhiệt đới hoàn toàn phụ thuộc vào

lớp che phủ thực vật có cấu trúc phức tạp, đa dạng mà trong đó các loài cây thân

gỗđóng vai trò chủ đạo. Hiện tượng thiếu chất dinh dưỡng trong đất cũng như vai trò

quyết định của thảm thực vật rừng đến sự bền vững về sức sản xuất của đất cho thấy về

cơ bản thì đất nhiệt đới không phù hợp với các phương thức sản xuất nông nghiệp độc

canh.

1.1.2. Tính đa dạng về sinh thái - nhân văn của khu vực nông thôn và miền núi

• Đa dạng về địa hình -đất đai - tiểu khí hậu: Sự biến đổi mạnh về địa hình dẫn

đến biến động lớn về đất đai và tiểu khí hậu cả trên những phạm vi nhỏ.

• Đa dạng sinh học: Hệ động thực vật phong phú và đa dạng. Thực vật bao gồm

rất nhiều loài và dạng sống khác nhau.

• Đa dạng về dân tộc và văn hóa: Miền núi Việt Nam là địa bàn sinh sống của

hơn 1/3 dân số cả nước thuộc 54 dân tộc khác nhau. Mỗi dân tộc có các đặc điểm văn

hoá đặc thù (Jamieson và cộng sự, 1998).

• Đa dạng về các hệ thống canh tác truyền thống: Sựđa dạng vềđiều kiện tự nhiên

(điều kiện lập địa và sinh cảnh) và xã hội đã tạo nên sựđa dạng về hệ thống canh tác

truyền thống ở nông thôn miền núi. Các kiến thức kỹ thuật và quản lý truyền thống

trong sử dụng đất và canh tác của người dân ở nông thôn miền núi rất đa dạng, đã được

thử nghiệm, chọn lọc và phát triển qua nhiều thế kỷ.

• Nông thôn miền núi chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố kinh tế xã hội rất phức

tạp: Bên cạnh các đặc điểm phức tạp về tự nhiên như địa hình, tiểu khí hậu, đất đai và

sinh học, trong những thập kỷ gần đây khu vực nông thôn miền núi đang gánh chịu sự

tác động của nhiều nhân tố kinh tế xã hội như áp lực về dân số, sự biến động về chính

sách và kinh tế thị trường, sự du nhập các yếu tố văn hóa, xã hội từ bên ngoài, v.v. đã

dẫn đến động thái/diễn biến tài nguyên sinh thái/nhân văn rất phức tạp, tạo ra những trở

ngại và thách thức lớn cho quản lý/sử dụng bền vững và có hiệu quả nguồn tài nguyên.

Tính đa dạng về sinh thái nhân văn của khu vực nông thôn miền núi là một trong

những cơ sở để đa dạng hóa các hệ thống sử dụng đất, cũng như phát triển các hệ thống

sử dụng tài nguyên tổng hợp. Tuy nhiên, đây cũng là thách thức lớn cho các nhà quản

lý, nhà lập chính sách do yêu cầu phải hình thành và phát triển từng hệ thống quản lý

sử dụng đất, các hệ thống canh tác phù hợp cho từng điều kiện sinh thái nhân văn đặc

thù.

1.2. CÁC THAY ĐỔI MANG TÍNH THÁCH THỨC CHO PHÁT TRIỂN BỀN

VỮNG NÔNG THÔN MIỀN NÚI

• Sự gia tăng áp lực dân số gây ra các vấn đề bức xúc về đất canh tác và an toàn

lương thực, và sức ép lên tài nguyên thiên nhiên miền núi.

Ở các khu vực nông thôn miền núi, mật độ dân cư không cao như các khu vực đô

thịở vùng đồng bằng nhưng lại có tốc độ tăng dân số rất nhanh. Theo Đỗ Đình Sâm

(1995), tốc độ tăng dân sốở miền núi Việt Nam biến động trong khoảng 2,5 - 3,5%

trong khi tốc độ bình quân của cả nước ở dưới mức này nhiều. Tình trạng này một phần

chủ yếu do phong trào di dân tự do từ các khu vực đồng bằng quá đông đúc lên các

vùng đồi núi, đặc biệt là các tỉnh khu vực Tây Nguyên (Đán Lan, Gia Lai, Kon Tum).

Dân số tăng trong điều kiện khan hiếm đất có tiềm năng nông nghiệp ở miền núi đã dẫn

đến bình quân đất canh tác đầu người giảm. Tuy miền núi Việt Nam được xem là khu

vực dân cư thưa thớt với mật độ bình quân 75 người/km

2

nhưng bình quân diện tích đất

canh tác đầu người rất thấp (vào khoảng 1200 - 1500 m

2

/người) (FAO và IIRR, 1995),

trong khi đó mức đất canh tác để đáp ứng nhu cầu lương thực tối thiểu là

2000m2/người. Ở khu vực miền núi của 11 tỉnh phía Nam, diện tích canh tác bình quân

đầu người ở dưới 1000m

2

/người, còn thấp hơn cảở miền núi ở các tỉnh phía bắc miền

Trung như Nghệ An và Thanh Hóa (Jamieson và cộng sự, 1998). Trong lúc đó khả

năng tăng diện tích lúa nước - là hệ thống sản xuất ngũ cốc có năng suất cao và ổn định

nhất Việt Nam -ở khu vực miền núi rất hạn chế, chỉ diễn ra ở các khu vực phân tán nhỏ

hẹp có thể tưới tiêu được Vì vậy có thể nói rằng mật độ dân sốđang tiến gần đến hoặc

thậm chí đã vượt quá khả năng chịu đựng của đất đai ở phần lớn khu vực miền núi

(Jamieson và cộng sự, 1998).

Sự gia tăng dân sốđã tạo ra áp lực lớn lên tài nguyên thiên nhiên miền núi là rừng,

đất và nguồn nước, làm các nguồn tài nguyên quí giá này suy giảm nhanh chóng.

• Sự suy thoái về tài nguyên thiên nhiên và môi trường Văn hóa và xã hội

-Sự suy giảm nhanh chóng tài nguyên

rừng: Độ che phủ rừng cả nước giảm từ từ

40,7% vào 1940 xuống chỉ còn 27,7% vào

1993 (Đỗ Đình Sâm, 1994). Cách đây 50

năm, rừng tự nhiên bao phủ phần lớn khu

vực đồi núi nhưng trong những năm gần

đây đã giảm xuống dưới 20% ở phần lớn

khu vực đồi núi phía Bắc, thậm chí có nơi

giảm còn 10% nhưở khu vực miền núi

vùng Tây Bắc. Các diện tích rừng còn lại

phần lớn là rừng nghèo kiệt, trữ lượng gỗ

thấp và hiếm có loài cây có giá trị kinh tế.

Sự suy thoái của đất đai là điều dễ thấy ở khắp miền núi Việt Nam. Do thiếu rừng

che phủ, xói mòn đất và rửa trôi chất dinh dưỡng diễn ra mạnh làm giảm độ màu mỡ

của đất. Canh tác nương rẫy vốn là phương thức canh tác truyền thống của các dân tộc

miền núi, tỏ ra khá phù hợp trong điều kiện mật độ dân cư thấp và tài nguyên rừng còn

phong phú Trong những thập kỷ gần đây, do áp lực dân số và sự suy giảm diện tích

rừng, giai đoạn canh tác kéo dài hơn và giai đoạn bỏ hóa bị rút ngắn lại, dẫn đến sự suy

giảm liên tục của độ phì đất và cỏ dại phát triển mạnh. Kết quả dẫn đến giảm năng suất

cây trồng một cách nhanh chóng.

Sự suy giảm về đa dạng sinh học. Nhiều loài động thực vật đã bị biến mất hoặc

trở nên khan hiếm. Nạn phá rừng, việc phát triển trồng rừng thuần loài và nông nghiệp

độc canh đã làm suy giảm đa dạng sinh học, trong đó chủ yếu bao gồm đa dạng di

truyền, đa dạng chủng loài và đa dạng về hệ sinh thái.

• Tình trạng đói nghèo

Vào năm 1994, khi GDP bình quân của cả nước là 270 USD thì ở miền núi phía

Bắc chỉ là 150 USD và ở Tây Nguyên là 70 USD. Rất nhiều nơi ở miền núi có thu nhập

tiền mặt bình quân đầu người dưới 50 Usd/năm. Hộ nghèo đói chiếm 34% ở miền núi

phía Bắc và hơn 60% ở Tây Nguyên, với thu nhập bình quân đầu người dưới

50.000đ/tháng, rất thấp so với tỉ lệ hộ nghèo đói bình quân là 27% của cả nước. Hơn

56% hộ gia đình ở miền núi phía Bắc và Tây Nguyên ở tình trạng suy dinh dưỡng

nghiêm trọng, có tiêu thụ năng lượng dưới l,500kcals/người/ngày trong lúc phải cần

2200-2500kcals/người/ngày (Jamieson và cộng sự, 1995). Tình trạng đói nghèo không

chỉ thể hiện ở thu nhập thấp mà còn ở không đảm bảo các nhu cầu cơ bản khác như

giáo dục, y tế, thông tin văn hóa xã hội, v.v.

• Sự phát triển theo các mô hình canh tác rập khuôn, áp đặt và phụ thuộc vào bên

ngoài.

Trái ngược với điều kiện đa dạng về sinh thái- nhân văn và sự phong phú về kiến

thức canh tác truyền thống ở miền núi, các chương trình phát triển miền núi của chính

phủ thường thực hiện theo các "mô hình" quản lý kỹ thuật đồng bộ, hình thành theo

cách nghĩ của người vùng đồng bằng. Các nhà nông nghiệp và lâm nghiệp được đào tạo

chính thống thường có định kiến về sự lạc hậu của các phương thức sản xuất truyền

thống, hay nghĩ đến việc tăng cường thực hiện pháp luật nhà nước và áp đặt các mô

hình kỹ thuật sản xuất từ bên ngoài hơn là hình thành các và phát triển các hệ thống

quản lý kỹ thuật thích ứng, phối hợp giữa kiến thức bản địa và kỹ thuật mới phù hợp

với các điều kiện cụ thể của nông dân và thúc đẩy phát huy tính tự chủ của họ trong

quản lý tài nguyên (Hoàng Hữu Cải, 1999). Chính điều này đã làm giảm hiệu quả và

tác dụng của nhiều các chương trình phát triển miền núi mặc dù có đầu tư rất lớn.

• Xu hướng giao thoa giữa lâm nghiệp, nông nghiệp và các ngành khác trong sử

dụng tài nguyên thiên nhiên và phát triển kinh tế.

Khái niệm đất nông nghiệp, đất lâm nghiệp một cách thuần túy và tách biệt theo

quan niệm trước đây đã trở nên không còn phù hợp ở nhiều khu vực dân cưở miền núi.

Phát triển sử dụng đất thuần nông hoặc thuần lâm đã bộc lộ nhiều hạn chế lớn, chẳng

hạn canh tác thuần nông trên đất dốc cho năng suất thấp và không ổn định trong khi

phát triển thuần lâm lại có khó khăn về nhu cầu lương thực trước mắt. Thực tiễn sản

xuất đã xuất hiện các phương thức sử dụng đất tổng hợp, có sựđan xen giữa nông

nghiệp, lâm nghiệp và thủy sản

1.3. NHU CẦU VÀ THÁCH THỨC ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG NÔNG

THÔN MIỀN NÚI

1.3.1. Phát triển bền vững nông thôn và miền núi

Phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững là quản lý và bảo tồn các nguồn tài

nguyên thiên nhiên và định hướng các thay đổi kỹ thuật và định chế nhằm đảm bảo

thoả mãn các nhu cầu của con người của các thế hệ hiện tại và trong tương lai. Đó là sự

phát triển đảm bảo bảo tồn đất, nước và các nguồn trên động thực vật, chống xuống cấp

về môi trường, phù hợp về kỹ thuật, khả thi vê kinh tế và được xã hội chấp nhận (FAO,

1995). Nói một cách đơn giản hơn, phát triển bền vững chính là việc sử dụng tài

nguyên đáp ứng được các nhu cầu về sản xuất của thế hệ hiện tại, trong khi vẫn bảo tồn

được nguồn tài nguyên cần cho nhu cầu của các thế hệ tương lai.

1.3.2. Các thách thức

Như vậy, bối cảnh thay đổi trên đã cho thấy một nhu cầu và cũng là một thách

thức lớn cho phát triển bền vững nông thôn và miền núi là:

• Hình thành và phát triển các phương thức quản lý sử dụng tài nguyên thiên

nhiên (bao gồm rừng, đất và nước) một cách tổng hợp trong đó có sự dung hòa giữa các

lợi ích về kinh tế và bảo tồn tài nguyên môi trường

• Quản lý và sử dụng đất đồi núi có hiệu quả.

• Quản lý và sử dụng đất đảm bảo tính công bằng.

Hình thành và phát triển hệ thống quản lý sử dụng đất được sự chấp chấp nhận

của người dân và các nhóm đối tượng có liên quan khác.

Nông lâm kết hợp là một phương thức sử dụng đất tổng hợp giữ lâm nghiệp với

các ngành nông nghiệp (bao gồm cả chăn nuôi) và thủy sản, có nhiều ưu điểm và ý

nghĩa về bảo vệ tài nguyên môi trường, phát triển kinh tế xã hội được công nhận rộng

rãi trên khắp thế giới

2. TRIỂN VỌNG PHÁT TRIỂN NÔNG LÂM KẾT HỢP NHƯ LÀ MỘT

PHƯƠNG THỨC QUẢN LÝ SỬ DỤNG ĐẤT BỀN VỮNG

2.1. LƯỢC SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG LÂM KẾT HỢP

2.1.1. Lịch sử phát triển nông lâm kết hợp thế giới

Canh tác cây thân gỗ cùng với cây trồng nông nghiệp trên cùng một diện lích là

một tập quán sản xuất lâu đời của nông dân ở nhiều nơi trên thế giới. Theo Keng

(1987), cho đến thời Trung cổở châu Âu, vẫn tồn tại một tập quán phổ biến là "chặt và

đốt" rồi sau đó tiếp tục trồng cây thân gỗ cùng với cây nông nghiệp hoặc sau khi thu

hoạch nông nghiệp. Hệ thống canh tác này vẫn tồn tại ở Phần Lan cho đến cuối thế kỷ

19, và vẫn còn ở một số vùng của Đức đến tận những năm 1920. Nhiều phương thức

canh tác truyền thống ở châu Á, Châu Phi và khu vực nhiệt đới châu Mỹđã có sự phối

hợp cây thân gỗ với cây nông nghiệp để nhằm mục đích chủ yếu là hỗ trợ cho sản xuất

nông nghiệp và tạo ra các sản phẩm phụ khác khác như: gỗ, củi, đồ gia dụng, v.v.

2.1.1.1. Sự phát triển của hệ thống Taungya

Vào cuối thế kỷ 19, hệ thống taungya bắt đầu phát triển rộng rãi ở Myanmar dưới

sự bảo hộ của thực dân Anh. Trong các đồn điền trồng cây gỗ tếch (Tectona grandis),

người lao động được phép trồng cây lương thực giữa các hàng cây chưa khép tán để

giải quyết nhu cầu lương thực hàng năm. Phương thức này sau đó được áp dụng rộng

rãi ởẤn Độ và Nam Phi. Các nghiên cứu và phát triển các hệ thống kết hợp này thường

hướng vào mục đích sản xuất lâm nghiệp, được thực hiện bởi các nhà lâm nghiệp với

việc luôn cố gắng đảm bảo các nguyên tắc

• Giảm thiểu hoặc không gây tổn hại đến các loài cây rừng trồng là đối tượng

cung cấp sản phẩm chủ yếu trong hệ thống

• Sinh trưởng của cây rừng trồng không bị hạn chế bởi cây nông nghiệp

• Tối ưu hóa về thời gian canh tác cây trồng nông nghiệp sẽ đảm bảo tỉ lệ sống và

tốc độ sinh trưởng nhanh của cây trồng thân gỗ

• Loài cây rừng trồng có khả năng cạnh tranh với các loài cây nông nghiệp

• Tối ưu hóa mật độ để đảm bảo sự sinh trưởng liên tục của cây trồng thân gỗ.

• Chính vì vậy mà các hệ thống này chưa được xem xét như là một hệ thống quản

lý sử dụng đất có ý nghĩa cho phát triển nông nghiệp (Nair, 1995).

2.1.1.2. Các nhân tố làm tiền đề cho sự phát triển của nông lâm kết hợp trên phạm vi

toàn cầu

Nhiều nhân tố phát triển trong thập niên 70 của thế kỷ 20 đã tạo điều kiện cho

việc công nhận nông lâm kết hợp là một hệ thống quản lý sử dụng đất có khả năng áp

dụng cho cả trong nông nghiệp (trên nông trại) và lâm nghiệp (trên đất rừng). Các nhân

tố này bao gồm:

• Sựđánh giá lại chính sách phát triển của Ngân hàng Thế giới (WB);

• Sự tái thẩm định các chính sách lâm nghiệp của Tổ chức Lương nông (FAO)

thuộc Liên hiệp quốc;

• Sự thức tỉnh các mối quan tâm khoa học về xen canh và hệ thống canh tác;

• Tình trạng thiếu lương thực ở nhiều vùng trên thế giới;

• Sự gia tăng nạn phá rừng và suy thoái về môi trường sinh thái;

• Cuộc khủng hoảng năng lượng trong thập niên 70 của thế kỷ 20 và sau đó là sự

leo thang về giá cả và thiếu phân bón;

• Trung tâm Nghiên cứu phát triển Quốc tế (IDRC) của Canada thiết lập dự án

xác định các ưu tiên nghiên cứu về lâm nghiệp nhiệt đới

• Các thay đổi về chính sách phát triển nông thôn

Trong vòng 2 thập niên 60 và 70 của thế kỷ 20, dưới sự bảo trợ của Nhóm tư vấn

về Nghiên cứu Nông nghiệp Quốc tế (CGIAR), nhiều trung tâm nghiên cứu nông

nghiệp quốc tế được thành lập ở nhiều khu vực trên thế giới nhằm nghiên cứu nâng cao

năng suất của các loại cây trồng và vật nuôi chủ yếu ở vùng nhiệt đới. Việc phát triển

các giống cây trồng ngũ cốc năng suất cao và các kỹ thuật thâm canh liên quan nhờ vào

nỗ lực của một số Trung tâm và các chương trình quốc gia có liên quan đã tạo nên một

sự thay đổi lớn về năng suất nông nghiệp mà thường được gọi là Cách mạng Xanh

(Green Revolution) (Borlaug và Dowswell, 1988). Tuy nhiên các nhà quản lý và phát

triển đã sớm nhận thấy rằng các kỹ thuật thâm canh mới đã làm tăng nhu cầu phân bón

và các chi phí đầu vào khác trong khi đó vẫn còn một bộ phận lớn nông dân nghèo nằm

ngoài tầm ảnh hưởng tích cực của cuộc cách mạng trên. Phần lớn các Trung tâm nghiên

cứu nông nghiệp quốc tế và các chương trình phát triển nông nghiệp quốc gia trong

thời gian này chỉ mới tập trung nghiên cứu các loại cây trồng riêng rẽ trong khi thực tế

nông dân lại canh tác một cách tổng hợp: trồng xen các loại cây nông nghiệp khác

nhau, cây ngắn ngày với cây gỗ dài ngày, v.v. Sự thiếu sót này đã được nhiều nhà quản

lý và hoạch định chính sách nhận ra.

Từ đầu thập niên 70, chính sách phát triển của Ngân hàng Thế giới đã bắt đầu chú

ý hơn các vùng nông thôn nghèo cùng với sự tham gia của nông dân vào các chương

trình phát triển nông thôn. Trong chương trình Lâm nghiệp xã hội của WB trong những

năm 1980 không chỉ chứa đựng nhiều yếu tố của nông lâm kết hợp mà còn thiết kế trợ

giúp nông dân thông qua gia tăng sản xuất lương thực thực phẩm, bảo vệ môi trường và

phát huy các lợi ích truyền thống của rừng. Trong thời gian này, bên cạnh phát triển

nông nghiệp, FAO đặc biệt chú trọng nhấn mạnh vai trò quan trong của lâm nghiệp

trong phát triển nông thôn, khuyến cáo nông dân và nhà nước nên chú trọng đặc biệt

đến các ích lợi của rừng và cây thân gỗ đến sản xuất nông nghiệp, khuyến cáo các nhà

quản lý sử dụng đất kết hợp cả nông nghiệp và lâm nghiệp vào hệ thống canh tác của

họ (Keng, 1979). Nhiều khái niệm mới về lâm nghiệp như lâm nghiệp cộng đồng, lâm

nghiệp xã hội đã được hình thành và áp dụng ở nhiều nước mà nông lâm kết hợp

thường được xem là một phương thức sử dụng đất nhiều tiềm năng, đem lại những lợi

ích trực tiếp cho cộng đồng địa phương và toàn xã hội.

• Nạn phá rừng và tình trạng suy thoái môi trường

Cuối thập niên 70 và các năm đầu thập niên 80, sự suy thoái tài nguyên môi

trường toàn cầu, nhất là nạn phá rừng, đã trở thành mối quan tâm lo lắng lớn của toàn

xã hội. Sự phát triển của nông nghiệp nương rẫy đi kèm với áp lực dân số, sự phát triển

nông nghiệp thâm canh hóa học, độc canh trên qui mô lớn và khai thác lâm sản là

những nguyên nhân chủ yếu gây ra sự mất rừng, suy thoái đất đai và đa dạng sinh học.

Theo ước tính của FAO (1982), du canh là nguyên nhân tạo ra hơn 70% của tổng diện

tích rừng nhiệt đới bị mất ở châu Phi; diện tích đất rừng bỏ hóa sau nương rẫy chiếm

26,5% diện tích rừng khép tán còn lại ở châu Phi, khoảng 16% ở châu Mỹ Latin và

22,7% ở khu vực nhiệt đới của châu Á.

• Sự gia tăng các môi quan tâm về nghiên cứu các hệ thống canh tác tổng hợp và

các hệ thống kỹ thuật truyền thống

Thực trạng này cùng nhiều nỗ lực nghiên cứu đã gợi mở ra các chiến lược quản lý

sử dụng đất tổng hợp thay thế cho các phương thức quản lý hiện thời không bền vững

đã được xác định là một xu hướng tất yếu. Chẳng hạn như các nhà sinh thái học đã

cung cấp nhiều bằng chứng thuyết phục về vai trò của rừng và cây thân gỗ đối với việc

đảm bảo độ ổn định của hệ sinh thái, dẫn đến các biện pháp cần thiết để bảo vệ rừng

còn lại, đưa các loài cây thân gỗ lâu năm vào các hệ thống sử dụng đất cũng như làm

thay đổi quan điểm canh tác. Đã có nhiều kết quả nghiên cứu ban đầu ở nhiều khu vực

trên thế giới về tính hiệu quả cao trong việc sử dụng các tài nguyên tự nhiên (đất, nước

và ánh sáng mặt trời) cũng như tính ổn định cao của các hệ thống xen canh, các hệ

thống canh tác tổng hợp so với hệ thống nông nghiệp độc canh (Papendick và cộng sự,

1976). Các nghiên cứu của các nhà nhân chủng học và khoa học xã hội về hệ thống sử

dụng đất đã chỉ ra tầm quan trọng của các hệ thống canh tác tổng hợp bản địa/truyền

thống và lưu ý cần xem xét chúng trong quá trình phát triển các tiếp cận mới (Nair,

1995).

• Sự hình thành Trung tâm Quốc tế về Nghiên cứu Nông lâm kết hợp (ICRAF)

Vào tháng 7/1977, được sựủy nhiệm của Trung tâm Nghiên cứu Phát triển Quốc

tế (IDRC) của Canada, John Bene đã tiến hành dự án nghiên cứu với các mục tiêu:

-Xác định các khoảng trống trong đào tạo và nghiên cứu lâm nghiệp thế giới;

-Đánh giá sự phụ thuộc lẫn nhau giữa nông nghiệp và lâm nghiệp ở các quốc gia

nhiệt đới có thu nhập thấp và đề xuất nghiên cứu nhằm tối ưu hóa sử dụng đất;

-Xây dựng các chương trình nghiên cứu lâm nghiệp nhằm tạo ra các tác động kinh

tế xã hội có ý nghĩa ở cho các nước đang phát triển;

-Đề xuất các sắp xếp về tổ chức, thể chế để thực hiện các nghiên cứu trên một

cách có hiệu quả và

-Chuẩn bị kế hoạch hành động để có được ủng hộ của các nhà tài trợ quốc tế.

Mặc dù với mục đích ban đầu là xác định các ưu tiên nghiên cứu cho lâm nghiệp

nhiệt đới, nhóm nghiên cứu của John Bene đã đi đến kết luận rằng: để tối ưu hóa sử

dụng đất nhiệt đới, ưu tiên số một nên là nghiên cứu và phát triển các hệ thống kết hợp

giữa lâm nghiệp với nông nghiệp và chăn nuôi. Hay nói cách khác, đã có một sự

chuyển dịch trọng tâm từ lâm nghiệp sang những khái niệm sử dụng đất rộng hơn, phù

hợp hơn ở cả hai phương diện trực tiếp (trước mắt) và dài hạn (Bene và cộng sự, 1977).

Báo cáo dự án này của IDRC đã được các cơ quan quốc tế xem xét và dẫn đến sự hình

thành Hội đồng Quốc tế về Nghiên cứu Nông Lâm kết hợp vào năm 1977, vào 1991 cơ

quan này được đổi tên thành Trung tâm Quốc tế về Nghiên cứu Nông Lâm kết hợp

(International Centre for Research in Agroforestry - ICRAF. Kể từ khi thành lập,

ICRAF là tổ chức luôn đi đầu trong thu thập thông tin, tiến hành các dự án nghiên cứu,

chuyển giao kết quả .

2.1.1.3. Sự phát triển phương pháp tiếp cận trong nghiên cứu và phát triển

Song song với sự phát triển khái niệm và các nghiên cứu kỹ thuật, phương pháp

tiếp cận trong nghiên cứu và phát triển nông lâm kết hợp cũng không ngừng được

cải thiện. Trong một thập niên gần đây, các công cụ chẩn đoán - thiết kế - phát

triển đã được phát triển trên cơ sở lý luận của các tiếp cận có sự tham gia vốn

được sử dụng phổ biến trong lâm nghiệp xã hội. Các nghiên cứu phân tích ảnh

hưởng của môi trường chính sách đến phát triển nông lâm kết hợp và các tác động

của phát triển nông lâm kết hợp lên hệ thống sử dụng đất, cảnh quan và môi

trường kinh tế xã hội cũng như khả năng chấp nhận của nông dân cũng đang được

chú trọng xem xét. Bên cạnh đó, nhiều phương pháp nghiên cứu mới có liên quan

đến các ngành khoa học khác như khoa học đất, sinh lý học thực vật, sinh thái

học, khoa học hệ thống và mô phỏng, v.v. đã được áp dụng vào nghiên cứu nông

lâm kết hợp đã tạo ra được các tiến bộđáng kể trong nghiên cứu.

2.1.1.4. Sự hòa nhịp của nông lâm kết hợp vào chương trình đào tạo nông

nghiệp, lâm nghiệp và phát triển nông thôn

Ngày nay, các kiến thức về nông lâm kết hợp đã được đưa vào giảng dạy ở các

trường đại học, viện nghiên cứu-đào tạo về công nghiệp, lâm nghiệp, phát triển nông

thôn và quản lý tài nguyên thiên nhiên. Tiềm năng của nông lâm kết hợp trong việc cải

tạo đất bảo tồn đa dạng sinh học và nguồn nước nói chung đã được công nhận. Về thực

chất thì nông lâm kết hợp thường được xem như là một hệ thống sử dụng đất có tiềm

năng đem lại các ích lợi về lâm sản, lương thực thực phẩm trong lúc vẫn có khả năng

bảo tồn và khôi phục hệ sinh thái.

2.1.2. Lược sử phát triển nông lâm kết hợp ở Việt Nam

Cũng như nhiều quốc gia khác trên thế giới, các tập quán canh tác nông lâm kết

hợp đã có ở Việt Nam từ lâu đời, như các hệ thống canh tác nương rẫy truyền thống

của đồng bào các dân tộc ít người, hệ sinh thái vườn nhà ở nhiều vùng địa lý sinh thái

trên khắp cả nước, v.v. Làng truyền thống của người Việt cũng có thể xem là một hệ

thống nông lâm kết hợp bản địa với nhiều nét đặc trưng về cấu trúc và các dòng chu

chuyển vật chất và năng lượng.

Từ thập niên 60, song song với phong trào thi đua sản xuất, hệ sinh thái Vườn -

Ao - Chuồng (VAC) được nhân dân các tỉnh miền Bắc phát triển mạnh mẽ và lan rộng

khắp cả nước với nhiều biến thể khác nhau thích hợp cho từng vùng sinh thái cụ thể.

Sau đó là các hệ thống Rừng - Vườn - Ao - Chuồng (RVAC) và vườn đồi được phát

triển mạnh ở các khu vực dân cư miền núi. Các hệ thống rừng ngập mặn- nuôi trồng

thủy sản cũng được phát triển mạnh ở vùng duyên hải các tỉnh miền Trung và miền

Nam. Các dự án được tài trợ quốc tế cũng giới thiệu các mô hình canh tác trên đất dốc

theo đường đồng mức (SALT) ở một số khu vực miền núi. Trong hai thập niên gần

đây, phát triển nông thôn miền núi theo phương thức nông lâm kết hợp ở các khu vực

có tiềm năng là một chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước. Quá trình thực hiện