Giáo trình Giống vật nuôi

Môc lôc

Trang

Më ®Çu 4

Ch−¬ng I: Kh¸i niÖm vÒ gièng vµ c«ng t¸c gièng vËt nu«i

1. Kh¸i niÖm vÒ gièng vµ ph©n lo¹i gièng vËt nu«i

1.1. Kh¸i niÖm vÒ vËt nu«i 6

1.2. Kh¸i niÖm vÒ gièng, dßng vËt nu«i 7

1.3. Ph©n lo¹i gièng vËt nu«i 9

2. Giíi thiÖu mét sè gièng vËt nu«i phæ biÕn ë n−íc ta 10

2.1. C¸c gièng vËt nu«i ®Þa ph−¬ng 11

2.2. C¸c gièng vËt nu«i chñ yÕu nhËp tõ n−íc ngoµi 18

3. Kh¸i niÖm vµ ý nghÜa cña c«ng t¸c gièng trong ch¨n nu«i 28

3.1. Kh¸i niÖm vÒ c«ng t¸c gièng vËt nu«i 28

3.2. ý nghÜa cña c«ng t¸c gièng trong ch¨n nu«i 29

4. C¬ së sinh häc cña c«ng t¸c gièng 29

5. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng 1 30

Ch−¬ng II: Chän gièng vËt nu«i

1. Kh¸i niÖm vÒ tÝnh tr¹ng 31

2. Nh÷ng tÝnh tr¹ng c¬ b¶n cña vËt nu«i 32

2.1. TÝnh tr¹ng vÒ ngo¹i h×nh 32

2.2. TÝnh tr¹ng vÒ sinh tr−ëng 35

2.3. C¸c tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm 38

2.4. C¸c ph−¬ng ph¸p m« t¶, ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng 43

2.5. ¶nh h−ëng cña di truyÒn vµ ngo¹i c¶nh ®èi víi c¸c tÝnh tr¹ng

sè l−îng 45

3. Chän gièng vËt nu«i 46

3.1. Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ chän gièng vËt nu«i 46

3.2. Chän läc c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng 55

4. C¸c ph−¬ng ph¸p chän gièng vËt nu«i 62

4.1. Chän läc vËt gièng 62

4.2. Mét sè ph−¬ng ph¸p chän gièng trong gia cÇm 65

5. Lo¹i th¶i vËt gièng 68

6. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng II 68

Ch−¬ng III: Nh©n gièng vËt nu«i

1

1. Nh©n gièng thuÇn chñng

1.1. Kh¸i niÖm 71

1.2. Vai trß t¸c dông cña nh©n gièng thuÇn chñng 71

1.3. HÖ phæ 72

1.4. HÖ sè cËn huyÕt 74

1.5. Nh©n gièng thuÇn chñng theo dßng 77

2. Lai gièng 78

2.1. Kh¸i niÖm 78

2.2. Vai trß t¸c dông cña lai gièng 78

2.3. ¦u thÕ lai 78

2.4. C¸c ph−¬ng ph¸p lai gièng 81

3. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng III 90

Ch−¬ng IV: HÖ thèng tæ chøc trong c«ng t¸c gièng vËt nu«i

1. HÖ thèng nh©n gièng vËt nu«i 92

2. HÖ thèng s¶n xuÊt con lai 93

3. Mét sè biÖn ph¸p c«ng t¸c gièng 97

3.1. Theo dâi hÖ phæ 97

3.2. LËp c¸c sæ, phiÕu theo dâi 98

3.3. §¸nh sè vËt nu«i 98

3.4. LËp sæ gièng 99

4. C©u hái «n tËp ch−¬ng IV 100

Ch−¬ng V: B¶o tån nguån gen vËt nu«i vµ ®a d¹ng sinh häc

1. T×nh h×nh chung 101

2. Kh¸i niÖm vÒ b¶o tån nguån gen vËt nu«i 102

3. Nguyªn nh©n b¶o tån nguån gen vËt nu«i 102

4. C¸c ph−¬ng ph¸p b¶o tån nguån vµ l−u gi÷ quü gen vËt nu«i 103

5. §¸nh gi¸ møc ®é ®e do¹ tiÖt chñng 104

6. VÊn ®Ò b¶o tån nguån gen vËt nu«i ë n−íc ta 105

7. C©u hái vµ bµi tËp ch−¬ng V 111

C¸c bµi thùc hµnh

Bµi 1: Quan s¸t, nhËn d¹ng ngo¹i h×nh c¸c gièng vËt nu«i 112

Bµi 2: Theo dâi, ®¸nh gi¸ sinh tr−ëng cña vËt nu«i 113

Bµi 3: Mét sè biÖn ph¸p qu¶n lý gièng 115

2

3.1. Gi¸m ®Þnh ngo¹i h×nh vµ ®o c¸c chiÒu ®o trªn c¬ thÓ con vËt 115

3.2. Mæ kh¶o s¸t n¨ng suÊt thÞt cña vËt nu«i 115

Bµi 4: KiÓm tra d¸nh gi¸ phÈm chÊt tinh dÞch cña ®ùc gièng 116

Ngo¹i kho¸: Tham quan tr¹m truyÒn tinh nh©n t¹o 119

Phô lôc 1: Tiªu chuÈn ViÖt Nam - Lîn gièng - Ph−¬ng ph¸p gi¸m

®Þnh 120

Phô lôc 2: Tiªu chuÈn ViÖt Nam - Lîn gièng - Quy tr×nh mæ kh¶o

s¸t phÈm chÊt thÞt nu«i bÐo 123

Phô lôc 3: Mæ kh¶o s¸t thÞt gia cÇm 127

Tr¶ lêi vµ h−íng dÉn gi¶i c¸c bµi tËp 128

Tra cøu thuËt ng÷ 132

Tõ vùng 135

Tµi liÖu tham kh¶o 142

3

Më ®Çu

Gièng vËt nu«i lµ m«n khoa häc øng dông c¸c quy luËt di truyÒn ®Ó c¶i tiÕn

vÒ mÆt di truyÒn ®èi víi n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm cña vËt nu«i. §Ó cã thÓ

hiÓu ®−îc b¶n chÊt nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p cña m«n häc vµ nh÷ng øng dông trong

thùc tiÔn s¶n xuÊt, ®ßi hái ng−êi ®äc ph¶i cã kiÕn thøc vÒ di truyÒn sè l−îng, x¸c

suÊt, thèng kª vµ ®¹i sè tuyÕn tÝnh. Theo h−íng ®ã, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, mét

sè gi¸o tr×nh, s¸ch tham kh¶o cña chóng ta ®· cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ c¬ cÊu

vµ néi dung, ngµy cµng tiÕp cËn h¬n nh÷ng kiÕn thøc hiÖn ®¹i vµ thùc tiÔn phong

phó cña c«ng t¸c chän läc vµ nh©n gièng cña c¸c n−íc tiªn tiÕn. Víi khu«n khæ

mét gi¸o tr×nh cña hÖ cao ®¼ng, trong lÇn xuÊt b¶n nµy, chóng t«i chØ ®Ò cËp nh÷ng

kh¸i niÖm c¬ b¶n vµ cè g¾ng tr×nh bÇy c¸c vÊn ®Ò mét c¸ch ®¬n gi¶n vµ dÔ hiÓu,

®ång thêi nªu ra nh÷ng øng dông thùc tiÔn cã thÓ ¸p dông trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt

ch¨n nu«i ë n−íc ta.

Môc tiªu cña gi¸o tr×nh nµy nh»m cung cÊp cho gi¸o viªn vµ sinh viªn c¸c

tr−êng cao ®¼ng s− ph¹m khèi kü thuËt n«ng nghiÖp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ

gièng vËt nu«i, nh÷ng øng dông trong c«ng t¸c gièng vËt nu«i ë n−íc ta.

Gi¸o tr×nh ®−îc biªn so¹n trªn c¬ së phÇn gièng vËt nu«i cña gi¸o tr×nh ®µo

t¹o gi¸o viªn trung häc c¬ së hÖ cao ®¼ng s− ph¹m: Ch¨n nu«i 1 (Thøc ¨n vµ Gièng

vËt nu«i) do nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc xuÊt b¶n n¨m 2001. LÇn biªn so¹n nµy, chóng

t«i ®· bæ sung thªm mét sè néi dung, cËp nhËt thªm c¸c th«ng tin, h×nh ¶nh cÇn

thiÕt.

Gi¸o tr×nh gåm hai phÇn chÝnh: lý thuyÕt vµ thùc hµnh. PhÇn lý thuyÕt gåm

5 ch−¬ng, cung cÊp nh÷ng kh¸i niÖm chung vÒ gièng vµ c«ng t¸c gièng vËt nu«i,

nh÷ng kiÕn thøc liªn quan tíi chän läc, nh©n gièng, b¶o tån nguån gen vËt nu«i,

còng nh− nh÷ng biÖn ph¸p kü thuËt chñ yÕu cña c«ng t¸c gièng vËt nu«i. Trong

mçi ch−¬ng ®Òu cã phÇn giíi thiÖu chung, cuèi mçi ch−¬ng cã c©u hái vµ bµi tËp.

C¸c kh¸i niÖm, ®Þnh nghÜa, thuËt ng÷ ®Òu ®−îc in nghiªng. PhÇn thùc hµnh gåm 4

bµi thùc tËp vµ mét bµi ngo¹i kho¸ tham quan kiÕn tËp. Bµi thùc tËp sè 3 gåm 2 néi

dung: “Gi¸m ®Þnh ngo¹i h×nh vµ ®o c¸c chiÒu ®o trªn c¬ thÓ con vËt” lµ b¾t buéc

thùc hiÖn, néi dung: “Mæ kh¶o s¸t n¨ng suÊt thÞt vËt nu«i” lµ tuú thuéc vµo ®iÒu

kiÖn vËt chÊt cã thÓ thùc hiÖn ë tõng nhãm hoÆc chØ kiÕn tËp chung cho c¶ líp.

4

Ngoµi ra, gi¸o tr×nh cßn cã c¸c phÇn phô lôc, b¶ng tra cøu thuËt ng÷, tõ

vùng vµ h−íng dÉn gi¶i c¸c bµi tËp khã.

§Ó t×m hiÓu réng thªm hoÆc s©u thªm nh÷ng kiÕn thøc liªn quan mµ gi¸o

tr×nh ®· ®Ò cËp, ng−êi ®äc cÇn tham kh¶o c¸c tµi liÖu sau:

1. §Æng Vò B×nh: Gi¸o tr×nh chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i. NXB N«ng

nghiÖp, 2000.

2. §Æng Vò B×nh: Di truyÒn sè l−îng vµ chän gièng vËt nu«i. NXB N«ng

nghiÖp, 2002.

3. NguyÔn V¨n ThiÖn: Di truyÒn sè l−îng øng dông trong ch¨n nu«i. NXB

N«ng nghiÖp, 1995.

Ng−êi ®äc cã thÓ t×m ®äc thªm c¸c bµi viÕt liªn quan tíi chän läc vµ nh©n

gièng vËt nu«i, b¶o tån quü gen vËt nu«i ®¨ng trong c¸c t¹p chÝ trong ngoµi n−íc,

còng nh− c¸c h×nh ¶nh, giíi thiÖu tãm t¾t vÒ c¸c gièng vËt nu«i trong n−íc hoÆc

gièng lai vµ nhËp néi trªn trang web cña ViÖn Ch¨n nu«i:

www.vcn.vn/qg/giongnoi/giongnoi_v.htm

www.vcn.vn/qg/giongngoai/giongngoai.htm

Xin ch©n thµnh c¶m ¬n nh÷ng ý kiÕn trao ®æi cña b¹n ®äc vÒ lÇn xuÊt b¶n

cuèn gi¸o tr×nh nµy.

T¸c gi¶

5

PhÇn 1

Lý thuyÕt

Ch−¬ng I

kh¸i niÖm vÒ gièng vμ c«ng t¸c Gièng vËt nu«i

Trong ch−¬ng nµy, chóng ta sÏ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ vËt nu«i,

gièng, dßng vËt nu«i. Trªn c¬ së c¸c c¨n cø ph©n lo¹i kh¸c nhau, c¸c gièng vËt nu«i

®−îc ph©n lo¹i thµnh c¸c nhãm nhÊt ®Þnh. C¸c nhãm vËt nu«i kh¸c nhau trong cïng

mét c¨n cø ph©n lo¹i ®ßi hái nh÷ng ®Þnh h−íng sö dông, ®iÒu kiÖn ch¨n nu«i vµ qu¶n

lý kh¸c nhau. PhÇn cuèi cïng cña ch−¬ng nh»m giíi thiÖu s¬ l−îc vÒ c¸c gièng vËt

nu«i chñ yÕu hiÖn ®ang ®−îc sö dông trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i ë n−íc ta. §Ó t×m hiÓu

chi tiÕt thªm vÒ nguån gèc, n¨ng suÊt, h−íng sö dông cña c¸c gièng vËt nu«i nµy, cã

thÓ tham kh¶o tµi liÖu trong trang Web cña ViÖn Ch¨n nu«i: www.vcn.vnn.vn

1. Kh¸i niÖm vÒ gièng vµ ph©n lo¹i gièng vËt nu«i

1.1. Kh¸i niÖm vÒ vËt nu«i

Kh¸i niÖm vËt nu«i ®Ò cËp trong gi¸o tr×nh nµy ®−îc giíi h¹n trong ph¹m vi c¸c

®éng vËt ®· ®−îc thuÇn ho¸ vµ ch¨n nu«i trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp. Chóng ta còng

chØ xem xÐt 2 nhãm vËt nu«i chñ yÕu lµ gia sóc vµ gia cÇm.

C¸c vËt nu«i ngµy nay ®Òu cã nguån gèc tõ c¸c ®éng vËt hoang d·. Qu¸ tr×nh biÕn

c¸c ®éng vËt hoang d· thµnh vËt nu«i ®−îc gäi lµ thuÇn ho¸, qu¸ tr×nh nµy ®−îc thùc

hiÖn bëi con ng−êi. C¸c vËt nu«i ®−îc xuÊt hiÖn sau sù h×nh thµnh loµi ng−êi, thuÇn

ho¸ vËt nu«i lµ s¶n phÈm cña sù lao ®éng s¸ng t¹o cña con ng−êi. Chóng ta cÇn ph©n

biÖt sù kh¸c nhau gi÷a vËt nu«i vµ vËt hoang d·. Theo Isaac (1970), nh÷ng ®éng vËt

®−îc gäi lµ vËt nu«i khi chóng cã ®ñ 5 ®iÒu kiÖn sau ®©y:

- Cã gi¸ trÞ kinh tÕ nhÊt ®Þnh, ®−îc con ng−êi nu«i víi môc ®Ých râ rµng;

- Trong ph¹m vi kiÓm so¸t cña con ng−êi;

- Kh«ng thÓ tån t¹i ®−îc nÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña con ng−êi;

6

- TËp tÝnh ®· thay ®æi kh¸c víi khi cßn lµ con vËt hoang d·;

- H×nh th¸i ®· thay ®æi kh¸c víi khi cßn lµ con vËt hoang d·.

NhiÒu tµi liÖu cho r»ng thuÇn ho¸ vËt nu«i g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh ch¨n th¶, ®iÒu ®ã

còng cã nghÜa lµ qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ vËt nu«i g¾n liÒn víi nh÷ng ho¹t ®éng cña con

ng−êi ë nh÷ng vïng cã c¸c b·i ch¨n th¶ lín. C¸c qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ vËt nu«i ®· diÔn

ra chñ yÕu t¹i 4 l−u vùc s«ng bao gåm L−ìng Hµ (Tigre vµ Euphrate), Nil, Indus vµ

Hoµng Hµ, ®©y còng chÝnh lµ 4 c¸i n«i cña nÒn v¨n minh cæ x−a (b¸n ®¶o Arab, Ai

CËp, Ên §é vµ Trung Quèc). Cã thÓ thÊy qu¸ tr×nh thuÇn ho¸ g¾n liÒn víi lÞch sö loµi

ng−êi qua th«ng qua c¸c ph¸t hiÖn kh¶o cæ. Cho tíi nay, cã nhiÒu ý kiÕn x¸c nhËn

r»ng, chã lµ vËt nu«i ®−îc con ng−êi thuÇn ho¸ ®Çu tiªn. C¸c b»ng chøng kh¶o cæ häc

ph¸t hiÖn nh÷ng dÊu vÕt c¸c loµi vËt nu«i ®Çu tiªn nh− sau:

N¨m (tr−íc CN) Vïng L−ìng Hµ Hy L¹p Trung ¢u Ucraina

12.000 Chã

10.000 Chã

9.000 Cõu

8.000 Lîn

7.500 Dª Chã

7.000 Lîn

6.500 Bß Lîn

6.000 Dª

3.500 Ngùa

1.2. Kh¸i niÖm vÒ gièng, dßng vËt nu«i

1.2.1. Kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i

Kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i trong ch¨n nu«i kh¸c víi kh¸i niÖm vÒ gièng trong

ph©n lo¹i sinh vËt häc. Trong ph©n lo¹i sinh vËt häc, gièng lµ ®¬n vÞ ph©n lo¹i trªn loµi,

mét gièng gåm nhiÒu loµi kh¸c nhau. Cßn gièng vËt nu«i lµ ®¬n vÞ ph©n lo¹i d−íi cña

loµi, cã nhiÒu gièng vËt nu«i trong cïng mét loµi.

Cã nhiÒu kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i kh¸c nhau dùa trªn c¸c quan ®iÓm ph©n tÝch

so s¸nh kh¸c nhau. HiÖn t¹i, chóng ta th−êng hiÓu kh¸i niÖm vÒ gièng vËt nu«i nh−

sau: Gièng vËt nu«i lµ mét tËp hîp c¸c vËt nu«i cã chung mét nguån gèc, ®−îc h×nh

thµnh do qu¸ tr×nh chän läc vµ nh©n gièng cña con ng−êi. C¸c vËt nu«i trong cïng mét

gièng cã c¸c ®Æc ®iÓm vÒ ngo¹i h×nh, tÝnh n¨ng s¶n xuÊt, lîi Ých kinh tÕ gièng nhau vµ

c¸c ®Æc ®iÓm nµy di truyÒn ®−îc cho ®êi sau.

Trong thùc tÕ, mét nhãm vËt nu«i ®−îc coi lµ mét gièng cÇn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn

sau:

- Cã nguån gèc, lÞch sö h×nh thµnh râ rµng;

- Cã mét sè l−îng nhÊt ®Þnh: Sè l−îng ®ùc c¸i sinh s¶n kho¶ng vµi tr¨m con ®èi

víi tr©u, bß, ngùa; vµi ngh×n con ®èi víi lîn; vµi chôc ngh×n con ®èi víi gµ, vÞt;

7

- Cã c¸c ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña gièng, c¸c ®Æc ®iÓm nµy kh¸c biÖt víi c¸c gièng

kh¸c vµ ®−îc di truyÒn mét c¸ch t−¬ng ®èi æn ®Þnh cho ®êi sau;

- §−îc Héi ®ång gièng vËt nu«i quèc gia c«ng nhËn lµ mét gièng.

C¸c gièng vËt nu«i hiÖn ®ang ®−îc sö dông réng r·i trong s¶n xuÊt ch¨n nu«i n−íc

ta gåm c¸c gièng trong n−íc ®−îc h×nh thµnh tõ l©u ®êi vµ c¸c gièng ngo¹i ®−îc nhËp

vµo n−íc ta. Ch¼ng h¹n, tr©u ViÖt Nam, bß vµng, lîn Mãng C¸i, gµ Ri, vÞt Cá lµ c¸c

gièng trong n−íc; tr©u Murrah, bß Holstein Friesian, lîn Yorkshire, gµ Tam Hoµng, vÞt

CV Super Meat lµ c¸c gièng nhËp néi. Trong nh÷ng n¨m 1970-1980, lîn §B-I - s¶n

phÈm cña mét qu¸ tr×nh nghiªn cøu t¹o gièng míi - ®· ®−îc Héi ®ång gièng quèc gia

c«ng nhËn lµ mét gièng, nh−ng hiÖn nay gièng nµy hÇu nh− kh«ng cßn tån t¹i trong

s¶n xuÊt n÷a. Mét sè gièng vËt nu«i cã thÓ cã nguån gèc, lÞch sö h×nh thµnh kh«ng thËt

râ rµng, nh−ng vÉn ®−îc c«ng nhËn lµ mét gièng. Ch¼ng h¹n, cho tíi nay ng−êi ta cho

r»ng bß Lai Sind lµ kÕt qu¶ lai gi÷a bß vµng ViÖt Nam víi Red Sindhi vµ cã thÓ c¶ bß

Ongon do ng−êi Ph¸p nhËp vµo n−íc ta tõ ®Çu thÕ kû 19, nh−ng bß Lai Sind vÉn ®−îc

coi lµ mét gièng.

CÇn l−u ý lµ c¸c nhãm con lai, ch¼ng h¹n lîn lai F1 gi÷a 2 gièng Mãng C¸i vµ

Yorkshire tuy cã nguån gèc, ®Æc ®iÓm ngo¹i h×nh, sinh lý, sinh ho¸, lîi Ých kinh tÕ râ

rµng, chóng còng cã mét sè l−îng rÊt lín, song kh«ng thÓ coi ®ã lµ mét gièng v× c¸c

®Æc ®iÓm cña chóng kh«ng ®−îc di truyÒn cho ®êi sau mét c¸ch æn ®Þnh.

1.2.2. Kh¸i niÖm vÒ dßng vËt nu«i

Dßng lµ mét nhãm vËt nu«i trong mét gièng. Mét gièng cã thÓ vµi dßng (kho¶ng 2

- 5 dßng). C¸c vËt nu«i trong cïng mét dßng, ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña gièng

cßn cã mét hoÆc vµi ®Æc ®iÓm riªng cña dßng, ®©y lµ c¸c ®Æc ®iÓm ®Æc tr−ng cho

dßng. Ch¼ng h¹n, hai dßng V1 vµ V3 thuéc gièng vÞt siªu thÞt CV Super Meat ®· ®−îc

nhËp vµo n−íc ta. Dßng V1 lµ dßng trèng cã tèc ®é sinh tr−ëng nhanh vµ khèi l−îng c¬

thÓ lín, trong khi ®ã dßng V3 lµ dßng m¸i cã khèi l−îng nhá h¬n, tèc ®é sinh tr−ëng

chËm h¬n, nh−ng l¹i cho s¶n l−îng trøng vµ c¸c tû lÖ liªn quan tíi Êp në cao h¬n.

Tuy nhiªn, trong thùc tÕ ng−êi ta cã nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau vÒ dßng. C¸c

quan niÖm chñ yÕu bao gåm:

- Nhãm huyÕt thèng: Lµ nhãm vËt nu«i cã nguån gèc tõ mét con vËt tæ tiªn. Con

vËt tæ tiªn th−êng lµ con vËt cã ®Æc ®iÓm næi bËt ®−îc ng−êi ch¨n nu«i −a chuéng. C¸c

vËt nu«i trong mét nhãm huyÕt thèng ®Òu cã quan hÖ hä hµng víi nhau vµ mang ®−îc

phÇn nµo dÊu vÕt ®Æc tr−ng cña con vËt tæ tiªn. Tuy nhiªn, do kh«ng cã chñ ®Þnh ghÐp

phèi vµ chän läc râ rµng nªn nhãm huyÕt thèng th−êng chØ cã mét sè l−îng vËt nu«i

nhÊt ®Þnh, chóng kh«ng cã c¸c ®Æc tr−ng râ nÐt vÒ tÝnh n¨ng s¶n xuÊt mµ th«ng th−êng

chØ cã mét vµi ®Æc ®iÓm vÒ h×nh d¸ng, mµu s¾c ®Æc tr−ng.

8

- Nhãm vËt nu«i ®Þa ph−¬ng: Lµ c¸c vËt nu«i trong cïng mét gièng ®−îc nu«i ë

mét ®Þa ph−¬ng nhÊt ®Þnh. Do mçi ®Þa ph−¬ng cã nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh tÕ

x· héi nhÊt ®Þnh, do vËy h×nh thµnh nªn c¸c nhãm vËt nu«i ®Þa ph−¬ng mang nh÷ng

®Æc tr−ng riªng biÖt nhÊt ®Þnh.

- Dßng cËn huyÕt: Dßng cËn huyÕt ®−îc h×nh thµnh do giao phèi cËn huyÕt gi÷a

c¸c vËt nu«i cã quan hÖ hä hµng víi mét con vËt tæ tiªn. Con vËt tæ tiªn nµy th−êng lµ

con ®ùc vµ ®−îc gäi lµ ®ùc ®Çu dßng. §ùc ®Çu dßng lµ con ®ùc xuÊt s¾c, cã thµnh tÝch

næi bËt vÒ mét vµi ®Æc ®iÓm nµo ®ã mµ ng−êi ch¨n nu«i muèn duy tr× ë c¸c thÕ hÖ sau.

§Ó t¹o nªn dßng cËn huyÕt, ng−êi ta sö dông ph−¬ng ph¸p nh©n gièng cËn huyÕt trong

®ã c¸c thÕ hÖ sau ®Òu thuéc huyÕt thèng cña ®ùc ®Çu dßng nµy.

1.3. Ph©n lo¹i gièng vËt nu«i

Dùa vµo c¸c c¨n cø ph©n lo¹i kh¸c nhau, ng−êi ta ph©n chia c¸c gièng vËt nu«i

thµnh c¸c nhãm nhÊt ®Þnh:

1.3.1. C¨n cø vµo møc ®é tiÕn ho¸ cña gièng, c¸c gièng vËt nu«i ®−îc ph©n thµnh 3

nhãm sau:

- Gièng nguyªn thuû: Lµ c¸c gièng vËt nu«i míi ®−îc h×nh thµnh tõ qu¸ tr×nh thuÇn

ho¸ thó hoang. C¸c vËt nu«i thuéc nhãm gièng nµy th−êng cã tÇm vãc nhá, n¨ng suÊt

thÊp, thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc muén, ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng chóng ë møc ®é

®¬n gi¶n. Mét sè gièng gia sóc hiÖn nu«i ë c¸c tØnh miÒn nói n−íc ta thuéc nhãm

gièng nµy: lîn MÑo (NghÖ An), lîn Sãc (vïng T©y Nguyªn), dª Cá...

- Gièng qu¸ ®é: Lµ c¸c gièng nguyªn thuû nh−ng ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh chän

läc trong mèi quan hÖ t¸c ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng ch¨m sãc ë møc ®é nhÊt

®Þnh. Do vËy, so víi nhãm gièng nguyªn thuû, c¸c gièng qu¸ ®é ®−îc c¶i tiÕn h¬n vÒ

tÇm vãc, n¨ng suÊt, thêi gian thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc. Tuy nhiªn chóng còng

®ßi hái ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng ch¨m sãc ë møc ®é cao h¬n. Lîn Mãng C¸i, vÞt Cá, vÞt

BÇu... cña n−íc ta thuéc nhãm gièng nµy.

- Gièng g©y thµnh: VÒ thêi gian, chóng lµ nhãm gièng ®−îc h×nh thµnh sau cïng

do kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh lai t¹o kÕt hîp víi chän läc vµ nu«i d−ìng ch¨m sãc trong

nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thÝch hîp. VËt nu«i trong nhãm gièng nµy cã h−íng s¶n

xuÊt chuyªn dông hoÆc kiªm dông. So víi hai nhãm gièng trªn, chóng cã tÇm vãc lín

h¬n, thµnh thôc vÒ tÝnh dôc vµ thÓ vãc sím h¬n, song chóng còng ®ßi hái nh÷ng ®iÒu

kiÖn nu«i d−ìng ch¨m sãc ë møc ®é cao h¬n. C¸c gièng gia sóc gia cÇm ®−îc nhËp vµo

n−íc ta trong thêi gian gÇn ®©y phÇn lín ®Òu thuéc nhãm gièng g©y thµnh: lîn

Yorkshire, Landrace, bß Holstein Friesian, Santa Gertrudis, gµ Leghorn, gµ BE 88, vÞt

Khaki Campbell, CV Super Meat...

9

1.3.2. C¨n cø vµo h−íng s¶n xuÊt, c¸c gièng vËt nu«i ®−îc ph©n thµnh 2 nhãm sau:

- Gièng chuyªn dông: Lµ nh÷ng gièng cã n¨ng suÊt cao vÒ mét lo¹i s¶n phÈm nhÊt

®Þnh. Ch¼ng h¹n, bß cã c¸c gièng chuyªn cho s÷a nh− Holstein Friesian, chuyªn cho

thÞt nh− Blanc Bleu Belge (viÕt t¾t lµ BBB)...; gµ cã gièng chuyªn cho trøng nh−

Leghorn, chuyªn cho thÞt nh− Cornish; ngùa cã gièng chuyªn ®Ó c−ìi, chuyªn ®Ó cµy

kÐo; vÞt cã gièng chuyªn cho trøng nh− Khaki Campbell, chuyªn cho thÞt nh− CV

Super Meat, lîn cã gièng chuyªn cho n¹c nh− PiÐtrain, Landrace...

- Gièng kiªm dông: Lµ nh÷ng gièng cã thÓ sö dông ®Ó s¶n xuÊt nhiÒu lo¹i s¶n

phÈm, n¨ng suÊt tõng lo¹i s¶n phÈm cña c¸c gièng nµy th−êng thÊp h¬n so víi c¸c

gièng chuyªn dông. Ch¼ng h¹n, gièng bß kiªm dông s÷a-thÞt nh− bß n©u Thuþ SÜ

(Brown Swiss), gièng lîn kiªm dông thÞt-mì nh− lîn Cornwall; gièng gµ kiªm dông

trøng-thÞt Rhode Island...

CÇn chó ý lµ c¸c gièng vËt nu«i b¶n ®Þa th−êng ®−îc sö dông theo nhiÒu h−íng s¶n

xuÊt kh¸c nhau, ch¼ng h¹n bß vµng, tr©u ViÖt Nam ®−îc nu«i víi nhiÒu môc ®Ých: cµy

kÐo, lÊy thÞt, lÊy ph©n. MÆc dï vÒ kü thuËt ng−êi ta ®· cã thÓ ®iÒu khiÓn ®−îc viÖc sinh

s¶n ®ùc hoÆc c¸i theo ý muèn, nh−ng do gi¸ thµnh cßn cao nªn ch−a øng dông réng

trong thùc tiÔn, v× vËy trong s¶n xuÊt th−¬ng phÈm mét sè gièng chuyªn dông nh− gµ

h−íng trøng (ch¼ng h¹n gµ Leghorn), ng−êi ta ph¶i lo¹i th¶i toµn bé gµ trèng ngay tõ

lóc mét ngµy tuæi; hoÆc ®èi víi bß chuyªn s÷a Holstein, bß c¸i sinh ra lu«n cã gi¸ trÞ

cao h¬n bß ®ùc. §©y còng lµ mét trong c¸c h¹n chÕ cña c¸c gièng chuyªn dông.

1.3.3. C¨n cø vµo nguån gèc, c¸c gièng vËt nu«i ®−îc chia lµm 2 nhãm sau:

- Gièng ®Þa ph−¬ng: Lµ c¸c gièng cã nguån gèc t¹i ®Þa ph−¬ng, ®−îc h×nh thµnh

vµ ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi, tù nhiªn cña ®Þa ph−¬ng. Ch¼ng h¹n, lîn

Mãng C¸i, bß vµng, vÞt Cá lµ c¸c gièng ®Þa ph−¬ng cña n−íc ta. C¸c gièng ®Þa ph−¬ng

cã kh¶ n¨ng thÝch øng cao víi ®iÒu kiÖn vµ tËp qu¸n ch¨n nu«i cña ®Þa ph−¬ng, søc

chèng bÖnh tèt, song n¨ng suÊt th−êng bÞ h¹n chÕ.

- Gièng nhËp: Lµ c¸c gièng cã nguån gèc tõ vïng kh¸c hoÆc n−íc kh¸c. C¸c

gièng nhËp néi th−êng lµ nh÷ng gièng cã n¨ng suÊt cao hoÆc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm tèt

næi bËt so víi gièng ®Þa ph−¬ng. Ch¼ng h¹n lîn Yorkshire, bß Holstein, vÞt Khaki

Campbell lµ c¸c gièng nhËp néi. Tuy nhiªn, do nguån gèc xuÊt ph¸t ë vïng cã ®iÒu

kiÖn m«i tr−êng kh¸c biÖt víi n¬i nhËp vµo nu«i, c¸c gièng nhËp ph¶i thÝch øng víi

®iÒu kiÖn sèng míi. §iÒu nµy tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng thÝch nghi cña gièng nhËp, vµo

nh÷ng ®iÒu kiÖn mµ con ng−êi t¹o ra nh»m gióp chóng dÔ thÝch øng ®−îc víi ®iÒu kiÖn

sèng ë n¬i ë míi.

2. Giíi thiÖu mét sè gièng vËt nu«i phæ biÕn ë n−íc ta

10

LÞch sö ph¸t triÓn cña c«ng t¸c chän läc vµ nh©n gièng vËt nu«i n−íc ta g¾n liÒn

víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt ch¨n nu«i n−íc ta. Theo Niªn gi¸m thèng kª, n¨m 2001

c¶ n−íc ta cã 2.819.400 tr©u, 3.896.000 bß, 21.741.000 lîn, 569.400 dª, 158.037.000

gµ vµ 57.973.000 vÞt, ngan, ngçng.

C¸c gièng vËt nu«i ®Þa ph−¬ng ®· ®−îc h×nh thµnh tõ l©u ®êi trong hoµn c¶nh

c¸c nÒn s¶n xuÊt kÕt hîp gi÷a trång trät vµ ch¨n nu«i víi c¸c tËp qu¸n canh t¸c kh¸c

nhau cña c¸c vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp kh¸c nhau. §Æc ®iÓm chung cña c¸c gièng ®Þa

ph−¬ng lµ cã h−íng s¶n xuÊt kiªm dông (cho 2 lo¹i s¶n phÈm ch¨n nu«i trë lªn), tÇm

vãc nhá, n¨ng suÊt thÊp, phï hîp víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt ch¨n nu«i tËn dông ®iÒu kiÖn

thiªn nhiªn còng nh− s¶n phÈm phô cña c©y trång, thÝch øng víi m«i tr−êng khÝ hËu

nãng Èm, kh¶ n¨ng chèng chÞu bÖnh tËt cao.

2.1. C¸c gièng vËt nu«i ®Þa ph−¬ng

2.1.1. Tr©u ViÖt Nam

Tr©u ViÖt Nam thuéc nhãm tr©u ®Çm

lÇy (swamp buffalo), ®−îc nu«i ë c¸c vïng

sinh th¸i kh¸c nhau, sö dông víi nhiÒu môc

®Ých: cµy kÐo, lÊy thÞt vµ lÊy ph©n. Tr©u cã

tÇm vãc kh¸ lín, ngo¹i h×nh t−¬ng ®èi ®ång

nhÊt, toµn th©n mÇu ®en, cæ ngùc cã d¶i

tr»ng h×nh ch÷ V, kho¶ng 5% tr©u cã mÇu

tr¾ng. NghÐ s¬ sinh cã khèi l−îng 28 -

30kg. Khèi l−îng tr©u ®ùc vµ tr©u c¸i tr−ëng thµnh cã thÓ ph©n thµnh 3 møc ®é to,

trung b×nh vµ nhá (t−¬ng øng nh− sau: 450 - 500 vµ 400 - 450kg, 400 - 450 vµ 350 -

400kg vµ 350 - 400 vµ 300 - 350kg) tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng, chän läc vµ

sö dông. Dùa vµo tÇm vãc, ng−êi ta cßn chia tr©u thµnh hai nhãm: tr©u ngè lµ tr©u cã

tÇm vãc lín vµ tr©u giÐ lµ tr©u cã tÇm vãc nhá. Nh×n chung, tr©u ë miÒn nói cã tÇm vãc

lín h¬n tr©u ë vïng ®ång b»ng. Kh¶ n¨ng sinh s¶n cña tr©u thÊp: tuæi ®Î løa ®Çu muén

(4 - 5 tuæi), biÓu hiÖn ®éng dôc kh«ng râ nÐt, nhÞp ®Î th−a (1,5 - 2 n¨m/løa). S¶n l−îng

s÷a thÊp (600 - 700kg/chu kú), tû lÖ mì s÷a cao (9 - 12%). Tèc ®é sinh tr−ëng chËm, tû

lÖ thÞt xÎ thÊp (43 - 48%). Mét sè ®Þa ph−¬ng sau ®©y th−êng cã tr©u tÇm vãc lín: Hµm

Yªn, Chiªm Ho¸ (Tuyªn Quang), Lôc Yªn (Yªn B¸i), M−êng Vµ, Mai S¬n (Lai Ch©u),

Thanh Ch−¬ng (NghÖ An), Qu¶ng Nam, B×nh §Þnh, T©y Ninh.

11

2.1.2. C¸c gièng bß ViÖt Nam

Bß vµng

Bß ®−îc nu«i ®Ó lÊy thÞt, cÇy kÐo vµ

lÊy ph©n. HÇu hÕt chóng cã l«ng da mÇu

vµng nªn gäi lµ bß vµng. Nh×n chung, bß

vµng cã tÇm vãc nhá, khèi l−îng tr−ëng

thµnh phæ biÕn ë con ®ùc lµ 200 - 250kg,

con c¸i lµ 140 - 160kg, ®ùc gièng tèt: 250 -

280kg, c¸i gièng tèt: 180 - 200kg. Kh¶

n¨ng sinh s¶n t−¬ng ®èi tèt: tuæi ®Î løa ®Çu t−¬ng ®èi sím (30 - 32 th¸ng), nhÞp ®Î

t−¬ng ®èi mau (13 - 15 th¸ng/løa). S¶n l−îng s÷a thÊp (300 - 400 kg/chu kú), tû lÖ mì

s÷a cao (5,5%). Tèc ®é sinh tr−ëng chËm, tû lÖ thÞt xÎ thÊp (45%). Mét sè ®Þa ph−¬ng

sau ®©y cã c¸c nhãm bß tèt: L¹ng S¬n, bß MÌo (§ång V¨n - Hµ Giang), Thanh Ho¸,

NghÖ An, Phó Yªn.

Bß Lai Sind

C¸ch ®©y kho¶ng 70 n¨m, bß Red

Sindhi ®−îc nhËp vµo n−íc ta vµ nu«i ë mét

sè ®Þa ph−¬ng. ViÖc lai gi÷a bß Sindhi vµ

bß vµng ®· h×nh thµnh nªn gièng bß Lai

Sind. Bß Lai Sind lµ gièng bß tèt, thÝch nghi

cao víi ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng vµ khÝ hËu

n−íc ta. Bß cã tÇm vãc t−¬ng ®èi lín (ë tuæi

tr−ëng thµnh con ®ùc nÆng 250 - 300kg,

con c¸i nÆng 200 - 250kg), mÇu l«ng vµng sÉm, tai to vµ h¬i rñ, yÕm cæ ph¸t triÓn kÐo

dµi tíi rèn, u vai cao. Kh¶ n¨ng sinh tr−ëng, cho thÞt vµ cÇy kÐo ®Òu tèt h¬n bß vµng.

Kh¶ n¨ng sinh s¶n t−¬ng ®èi tèt, s¶n l−îng s÷a 790 - 950kg/chu kú, tû lÖ mì s÷a 5%.

Tèc ®é sinh tr−ëng nhanh h¬n bß vµng, tû lÖ thÞt xÎ t−¬ng ®èi cao (50%).

2.1.3. Ngùa ViÖt Nam

Ngùa ViÖt Nam ®−îc nu«i nhiÒu ë vïng

nói, ven ®« thÞ vµ ®−îc dïng ®Ó thå hµng, kÐo xe

hoÆc c−ìi. Nh×n chung, ngùa cã mÇu l«ng kh¸ ®a

d¹ng, tÇm vãc nhá. ë tuæi tr−ëng thµnh, khèi

l−îng con ®ùc 170 - 180kg, con c¸i 160 - 170kg.

Ngùa ViÖt Nam cã thÓ kÐo xe träng t¶i 1400 -

12

1500kg, thå ®−îc 160 - 180kg hµng, hoÆc c−ìi víi tèc ®é trung b×nh 25km/giê.

2.1.4. Dª ViÖt Nam

Dª néi

Cã thÓ chia dª néi thµnh hai nhãm:

dª cá vµ dª nói. Dª cá chiÕm ®a sè vµ ®−îc

nu«i chñ yÕu ë vïng trung du, ®ång b»ng

vµ ven biÓn. Dª cá cã mÇu l«ng ®a d¹ng:

tr¾ng, ghi, n©u, ®en; tÇm vãc nhá (ë tuæi

tr−ëng thµnh, con ®ùc 40 - 45kg, con c¸i 26

- 28kg). Dª nói ®−îc nu«i ë c¸c tØnh vïng

nói miÒn B¾c nh− S¬n La, Hµ Giang, L¹ng

S¬n... Chóng cã tÇm vãc lín h¬n dª cá (ë

tuæi tr−ëng thµnh, con ®ùc 40 - 50kg, con c¸i 34 - 36kg). Nh×n chung dª ViÖt Nam cã

tÇm vãc nhá, chñ yÕu ®−îc nu«i ®Ó lÊy thÞt. Kh¶ n¨ng sinh s¶n t−¬ng ®èi tèt: dª c¸i 6

th¸ng tuæi ®· thµnh thôc vÒ tÝnh, tû lÖ ®Î sinh ®«i chiÕm 60 - 65%. S¶n l−îng s÷a thÊp

chØ ®ñ nu«i con. Tèc ®é sinh tr−ëng chËm, tû lÖ thÞt xÎ thÊp (dª cá 43%, dª nói 45%).

Dª B¸ch Th¶o

Dª B¸ch Th¶o cã nguån gèc tõ c¸c

gièng dª Beetal, Jamnpari (Ên §é) vµ

Alpine, Saanen (Ph¸p) ®−îc nhËp vµo n−íc

ta c¸ch ®©y hµng tr¨m n¨m, hiÖn ®−îc nu«i

chñ yÕu ë mét sè tØnh duyªn h¶i miÒn nam

trung bé: Phan Rang, Phan ThiÕt, Kh¸nh

Hoµ. Dª B¸ch Th¶o ®−îc nu«i ®Ó v¾t s÷a,

®a sè dª cã hai säc ®en ch¹y däc theo mÆt,

th©n mÇu ®en, bông c¼ng ch©n vµ ®u«i mÇu tr¾ng. TÇm vãc cña dª B¸ch Th¶o lín h¬n

dª néi, ë tuæi tr−ëng thµnh con ®ùc cã khèi l−îng 65 - 75 kg, con c¸i 42 - 45 kg. Kh¶

n¨ng sinh s¶n t−¬ng ®èi tèt: tuæi ®Î løa ®Çu 12 - 14 th¸ng tuæi, 2/3 sè dª c¸i ®Î 2

con/løa. S¶n l−îng s÷a 170 - 200 kg/chu kú cho s÷a 150 ngµy.

13

2.1.5. C¸c gièng lîn néi chñ yÕu

Lîn Ø

Lîn Ø cã nguån gèc tõ Nam §Þnh vµ lµ

gièng lîn ®Þa ph−¬ng cña hÇu hÕt c¸c tØnh

®ång b»ng s«ng Hång. Cã hai nhãm lîn Ø

chÝnh: nhãm bÐo h¬n lµ Ø mì, nhãm thanh

h¬n lµ Ø pha (hoÆc nhãm tÇm vãc lín h¬n lµ Ø

géc) . Nh×n chung, lîn cã tÇm vãc nhá, toµn

th©n mÇu ®en, ®Çu vµ tai nhá, m¾t hÝp, m¸

bÐo xÖ, mâm ng¾n vµ cong, l−ng vâng, ch©n ng¾n vµ nhá th−êng ®i b»ng bµn, bông to,

lîn n¸i chöa xÖ th−êng cã bông xÖ kÐo lª s¸t ®Êt. Lîn Ø thµnh thôc tÝnh dôc sím: con

c¸i lóc 3 - 4 th¸ng tuæi (12 - 18 kg), con ®ùc lóc 1,5 - 2 th¸ng tuæi. Khèi l−îng lóc

tr−ëng thµnh con ®ùc 40 - 50 kg, con c¸i 60 - 80 kg. Kh¶ n¨ng sinh s¶n t−¬ng ®èi kh¸

(®Î 10 - 11 con/løa). Lîn thÞt cã tèc ®é sinh tr−ëng chËm (300 - 350 g/ngµy), tiªu tèn

nhiÒu thøc ¨n (5 - 5,5 kg thøc ¨n/kg t¨ng träng), nhiÒu mì Ýt n¹c (tû lÖ n¹c 32 - 35 %).

HiÖn nay lîn Ø gÇn nh− bÞ tuyÖt chñng, sè l−îng lîn thuÇn cßn rÊt Ýt.

Lîn Mãng C¸i

Lîn Mãng C¸i cã nguån gèc tõ

Qu¶ng Ninh, hiÖn ®−îc nu«i ë mét sè tØnh

®ång b»ng s«ng Hång vµ khu bèn cò. Lîn

Mãng C¸i cã tÇm vãc lín vµ thanh tho¸t

h¬n lîn Ø. L«ng da cã mÇu ®en v¸ tr¾ng,

®Çu ®en cã ®èm tr¾ng ë tr¸n, vai cã d¶i

tr¾ng v¾t ngang, bông vµ 4 ch©n tr¾ng, l−ng

m«ng vµ ®u«i ®en, nh−ng chãp tr¾ng. Gi÷a

hai vïng l«ng vµ ®en tr¾ng cã d¶i ng¨n c¸ch

réng 2 - 5 cm trong ®ã da mµu ®en cßn l«ng mÇu tr¾ng. Nh×n chung, lîn Mãng C¸i cã

kh¶ n¨ng sinh s¶n tèt h¬n lîn Ø (®Î 10 - 12 con/løa). Lîn thÞt cã tèc ®é t¨ng träng 350 -

400 g/ngµy, tiªu tèn 5,0 - 5,5 kg thøc ¨n/kg t¨ng träng, tû lÖ n¹c 33 - 36 %. HiÖn nay

lîn Mãng C¸i chñ yÕu ®−îc sö dông lµm n¸i nÒn lai víi lîn ®ùc ngo¹i s¶n xuÊt lîn lai

F1 nu«i thÞt hoÆc dïng lµm n¸i trong c¸c c«ng thøc lai phøc t¹p h¬n.

Lîn M−êng Kh−¬ng

Lîn M−êng Kh−¬ng ®−îc nu«i ë mét sè ®Þa ph−¬ng vïng nói phÝa B¾c vµ T©y

B¾c. Toµn th©n lîn mÇu ®en, cã 6 ®èm tr¾ng ë tr¸n, bèn ch©n vµ chãp ®u«i, tai to vµ rñ,

14