Dạy học khám phá chủ đề hàm số ở trường trung học phổ thông nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

VILAXAY VANGCHIA

DẠY HỌC KHÁM PHÁ CHỦ ĐỀ HÀM SỐ

Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

NƯỚC CỘNG HÒA DÂN CHỦ NHÂN DÂN LÀO

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2019

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

VILAXAY VANGCHIA

DẠY HỌC KHÁM PHÁ CHỦ ĐỀ HÀM SỐ

Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

NƯỚC CỘNG HÒA DÂN CHỦ NHÂN DÂN LÀO

Ngành: Lí luận và PPDH bộ môn Toán

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Danh Nam

THÁI NGUYÊN - 2019

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đề tài “Dạy học khám phá chủ đề hàm số ở trường trung

học phổ thông” là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết quả

nghiên cứu là trung thực, chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình của tác

giả nào khác.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2019

Tác giả luận văn

Vilaxay VANGCHIA

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình thực hiện đề tài “Dạy học khám phá chủ đề hàm số ở

trường trung học phổ thông”, em đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ, động viên

của các cá nhân và tập thể. Em xin được bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc tới tất cả các

cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện giúp đỡ em trong quá trình học tập và nghiên

cứu.

Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Nguyễn Danh Nam, người

thầy đã tận tình hướng dẫn em trong suốt quá trình làm luận văn.

Em xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Toán, Phòng Đào tạo

Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho

em trong suốt quá trình học tập và làm luận văn.

Em xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, các GV tổ Toán, HS khối 10

trường THPT Xaysomboun – Thủ đô Viêng Chăn nước CHDCND Lào, đã giúp

đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt quá trình học tập và thực nghiệm

tại Trường.

Dù đã rất cố gắng, xong luận văn cũng không tránh khỏi những thiếu sót,

tác giả mong nhận được sự góp ý của các thầy, cô giáo và các bạn học viên để

luận văn được hoàn chỉnh hơn.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2019

Tác giả luận văn

Vilaxay VANGCHIA

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Lời cam đoan ........................................................................................................ i

Lời cảm ơn...........................................................................................................ii

Mục lục ...............................................................................................................iii

Danh mục các cụm từ viết tắt ............................................................................. iv

Danh mục các bảng.............................................................................................. v

Danh mục các hình ............................................................................................. vi

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1

2. Giả thuyết khoa học......................................................................................... 4

3. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 4

4. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 4

5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 4

6. Cấu trúc luận văn............................................................................................. 5

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ............................................ 6

1.1. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học.................................................. 6

1.2. Lịch sử nghiên cứu về dạy học khám phá .................................................... 6

1.3. Dạy học khám phá ........................................................................................ 8

1.3.1. Các khái niệm khám phá ........................................................................... 9

1.3.2. Cơ sở khoa học của PPDH khám phá...................................................... 10

1.3.3. Các mức độ dạy học khám phá................................................................ 17

1.3.4. Một số hình thức dạy học khám phá ....................................................... 25

1.3.5. Các giai đoạn của dạy học khám phá ...................................................... 27

1.3.6. Vai trò của dạy học khám phá trong dạy học môn Toán......................... 28

1.4. Thực trạng dạy học khám phá chủ đề hàm số ở trường THPT nước Cộng

hòa Dân chủ Nhân dân Lào ............................................................................... 32

1.5. Kết luận chương 1....................................................................................... 38

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

Chương 2: MỘT SỐ BIỆN PHÁP DẠY HỌC KHÁM PHÁ CHỦ ĐỀ

HÀM SỐ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG................................. 38

2.1. Nội dung chủ đề “Hàm số” trong chương trình SGK của nước CHDCND

Lào ..................................................................................................................... 39

2.1.1. Nội dung chương trình SGK môn Toán lớp 10....................................... 39

2.1.2. Chuẩn kiến thức, kỹ năng........................................................................ 42

2.1.3. Mục đích, yêu cầu khi dạy học chủ đề “Hàm số” ................................... 42

2.2. Quy trình dạy học khám phá ...................................................................... 45

2.2.1. Hoạt động của giáo viên .......................................................................... 45

2.2.2. Hoạt động của học sinh ........................................................................... 47

2.3. Biện pháp dạy học một số tình huống khám phá chủ đề “Hàm số”........... 48

2.3.1. Dạy học khám phá khái niệm toán học ................................................... 49

2.3.2. Dạy học khám phá định lý toán học ........................................................ 55

2.3.3. Dạy học khám phá giải bài tập toán học.................................................. 63

2.4. Kết luận chương 2....................................................................................... 78

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...................................................... 79

3.1. Mục đích thực nghiệm................................................................................ 79

3.2. Nội dung thực nghiệm.................................................................................. 79

3.3. Tổ chức thực nghiệm.................................................................................. 79

3.4. Phân tích kết quả thực nghiệm ................................................................... 80

3.4.1. Phân tích định tính................................................................................... 80

3.4.2. Phân tích định lượng................................................................................ 81

3.8. Kết luận chương 3....................................................................................... 84

KẾT LUẬN....................................................................................................... 85

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................ 86

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC CỤM TỪ VIẾT TẮT

Viết tắt Viết đầy đủ

CHDCND Cộng hòa Dân chủ Nhân dân

ĐC Đối chứng

GV Giáo viên

HS Học sinh

NXB Nhà xuất bản

PPDH Phương pháp dạy học

DHKP Dạy học khám phá

PP Phương pháp

SGK Sách giáo khoa

TN Thực nghiệm

THPT Trung học phổ thông

Tr. trang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 3.1: Bảng đánh giá định lượng.................................................................81

Bảng 3.2: Bảng phân phối tần suất....................................................................81

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ

Hình 1.1 ............................................................................................................. 19

Hình 1.2 ............................................................................................................. 19

Hình 1.3 ............................................................................................................. 19

Hình 1.4 ............................................................................................................. 20

Hình 1.5 ............................................................................................................. 21

Hình 1.6 ............................................................................................................. 24

Hình 2.1. Đồ thị hàm số y=f(x)..........................................................................54

Hình 2.2. Đồ thị hàm số y= g(x)........................................................................54

Hình 2.3 .............................................................................................................58

Hình 2.4 .............................................................................................................59

Hình 2.5 .............................................................................................................59

Hình 2.6 .............................................................................................................73

Hình 3.1. Đồ thị biễu diễn phân phối tần suất điểm số .....................................82

Hình 3.2. Đồ thị phân phối tần suất...................................................................82

Sơ đồ 2.1. Hoạt động dạy học khái niệm bằng phương pháp khám phá...........51

Sơ đồ 2.2. Hai con đường dạy học định lý ........................................................56

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Luật Giáo dục nước Cộng hòa Dân chủ nhân dân Lào năm 2005 đã quy định:

“Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy

sáng tạo của người học; bồi dưỡng năng lực tự học, lòng say mê học tập và ý chí

vươn lên”, “phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác,

chủ động, tư duy sáng tạo của HS; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học; bồi

dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn;

tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập của HS trong nhà

trường” [2].

Những quy định trên phản ánh nhu cầu đổi mới phương pháp giáo dục để

giải quyết mâu thuẫn giữa yêu cầu đào tạo con người mới với thực trạng lạc hậu

nói chung của phương pháp giáo dục hiện nay. Mâu thuẫn này đã làm nảy sinh

và thúc đẩy đổi mới PPDH ở tất cả các cấp trong ngành giáo dục với định hướng

đổi mới PPDH đó là hướng vào việc tổ chức cho người học học tập trong hoạt

động và bằng hoạt động tự giác, tích cực, chủ động và sáng tạo. Định hướng này

có thể gọi là học tập trong hoạt động và bằng hoạt động hay hoạt động hóa người

học [9].

Đổi mới PPDH môn Toán theo hướng tích cực hóa hoạt động học tập của

HS nhằm khơi dậy và phát triển khả năng tự học, hình thành cho HS tư duy tích

cực, độc lập, sáng tạo, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Có

thể kể ra một số định hướng đổi mới PPDH môn Toán ở trường phổ thông hiện

nay là: Phát triển tư duy và rèn luyện các hoạt động trí tuệ; Rèn luyện kĩ năng

vận dụng kiến thức vào thực tiễn; Sử dụng đa phương tiện để giải quyết vấn đề,

minh họa cho HS tìm tòi từ tình huống nghiên cứu, phát hiện vấn đề; Bồi dưỡng

phương pháp tự học, phương pháp đọc sách; Đổi mới phương pháp đánh giá, kết

hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò; Tăng cường các hoạt động hỗ trợ:

tự học, chuyên đề, hội thảo, báo cáo, thực hành; Rèn luyện phong cách hòa nhập

với cộng đồng [9].

Nhìn chung tư tưởng chủ đạo của đổi mới PPDH là: tập trung vào các hoạt

động của trò; trò tự nghiên cứu, tìm tòi, khám phá; tăng cường giao lưu trao đổi

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

giữa trò và trò. Các định hướng này phù hợp với quan điểm tâm lý học cho rằng

hoạt động có ảnh hưởng trực tiếp tới sự hình thành và phát triển nhân cách, phù

hợp với luận điểm cơ bản của giáo dục học Macxít: Con người phát triển trong

hoạt động và học tập diễn ra trong hoạt động.

Vấn đề dạy học khám phá dựa trên các hoạt động của HS do GV tạo ra trên

lớp, đã được khá nhiều nhà giáo dục quan tâm nghiên cứu. Tuy nhiên, việc khai

thác ứng dụng những lý luận này vào thực tế giảng dạy môn Toán ở trường phổ

thông còn nhiều hạn chế, vì hầu hết GV chưa thấy hết được vai trò của phương

pháp này nên chưa được coi trọng và áp dụng vào thực tế giảng dạy. Ngoài ra,

GV cũng chưa có nhiều kinh nghiệm và thiếu những cơ sở lý luận để xây dựng

các hoạt động tương thích với nội dung, chưa được huấn luyện một cách có hệ

thống, chưa có nhiều tài liệu tham khảo,...

Đổi mới PPDH là một nhiệm vụ quan trọng của ngành giáo dục nhằm

nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo ra những con người phát triển toàn diện

đáp ứng được sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Việc dạy và

học ở các trường phổ thông hiện nay ở nước CHDCND Lào có chịu tác động của

mục tiêu thi cử, do đó việc giảng dạy ở đây chủ yếu là truyền thụ các kiến thức,

luyện các kỹ năng làm bài kiểm tra và bài thi mà ít để ý đến việc thông qua các

kiến thức để dạy HS cách suy luận khoa học; rèn luyện tư duy độc lập, sáng tạo

cho HS; ít khuyến khích các tìm tòi, khám phá. Nói chung việc giảng dạy hiện

nay ở trường phổ thông là dạy kiến thức, mà ít chú ý đến việc dạy cho HS cách

học, cách suy nghĩ, cách giải quyết các vấn đề một cách thông minh, độc lập sáng

tạo.

Định hướng đổi mới PPDH ở trường phổ thông trong giai đoạn hiện nay là

làm thay đổi lối dạy truyền thụ một chiều sang dạy học theo “phương pháp dạy

học tích cực” nhằm giúp HS phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động sáng tạo,

rèn luyện thói quen và khả năng tự học, tinh thần hợp tác, kỹ năng vận dụng kiến

thức vào các tình huống khác nhau trong học tập và trong thực tiễn; tạo niềm tin

niềm vui hứng thú trong học tập. Làm cho “học” là quá trình người học tìm tòi

khám phá, phát hiện, luyện tập, khai thác và xử lí thông tin để kiến tạo tri thức

và tự hình thành phẩm chất và năng lực cho bản thân. Để đáp ứng được yêu cầu

đổi mới PPDH, trong những năm vừa qua có rất nhiều PPDH được nghiên cứu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – Đại học Thái Nguyên http://lrc.tnu.edu.vn

và vận dụng vào thực tiễn dạy học trong trường phổ thông nước CHDCND Lào

trong đó có PPDH khám phá. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng, PPDH khám phá

là PPDH phát huy tích tích cực, chủ động, sáng tạo của HS. HS được đặt vào vị

trí người khám phá, thông qua các hoạt động học tập, người học tự lực khám phá

những điều mình chưa rõ chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức đã

được GV sắp đặt. Trong quá trình trên, GV có vai trò định hướng để HS khám

phá ra tri thức [4].

Bên cạnh việc đổi mới PPDH, việc đổi mới nội dung chương trình SGK là

một hướng để nâng cao chất lượng dạy học trong trường phổ thông. Một trong

những tư tưởng quan trọng của chương trình môn Toán bậc THPT là tăng cường

mạch toán ứng dụng và những ứng dụng của toán học để giúp HS thấy được ý

nghĩa của toán học cũng như để tạo những hứng thú đối với họ. Một trong các

nội dung toán ứng dụng được đưa vào chương trình toán ở trường phổ thông là

nội dung tổ hợp và xác suất.

Mặt khác trong chương trình môn Toán ở trường phổ thông, chủ đề hàm số

là một nội dung khó đối với nhiều HS. Nhiều GV cũng gặp trở ngại, khó khăn

khi giảng dạy nội dung này. Toán học là một môn học có vai trò quan trọng trong

việc rèn luyện tư duy lôgic cho HS, cung cấp cho HS những kiến thức cần thiết

trong cộng sống và hiểu biết về thế giới xung quanh. Trong hệ thống dạy học

toán học ở Việt Nam cũng như ở Lào, hàm số luôn chiếm một vị trí quan trọng

trong SGK, nó tác động đến nhiều vấn đề và có nhiều ứng dụng trong cuộc sống.

Hàm số là công cụ mô tả sự phụ thuộc lẫn nhau của hai đại lượng biến thiên một

cách ngầm ẩn hoặc tường minh, nó tác động đến nhiều đối tượng khác trong

chương trình môn Toán trung học phổ thông, trong đại số và giải tích, nó là yếu

tố không thể thiếu trong việc nghiên cứu đồ thị hàm số, tính khả vi, tính khả tích,

các bài toán về giá trị nhỏ nhất và lớn nhất, các bài toán về tìm nghiệm của

phương trình... Trong số học, hàm số là một yếu tố quyết định trong việc xây

dựng tập số thực. Trong hình học, hàm số cũng là một yếu tố có vai trò quan

trọng khi đưa các phép biến hình được giảng dạy vì phép biến hình là một ánh

xạ tương tự như hàm số. Do đó, việc đưa khái niệm hàm số vào chương trình là

rất cần thiết. Vì vậy, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu khái niệm hàm số trong

dạy học môn Toán ở trường THPT nước CHDCND Lào.