Dạy học địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh phổ thông các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÂM NGUYỄN THU HIỀN

DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƯƠNG

THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG CÁC TRƯỜNG DÂN TỘC NỘI TRÚ

TỈNH THÁI NGUYÊN

Ngành: LL&PP dạy học môn Địa lí

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên, năm 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÂM NGUYỄN THU HIỀN

DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƯƠNG

THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG CÁC TRƯỜNG DÂN TỘC NỘI TRÚ

TỈNH THÁI NGUYÊN

Ngành: LL&PP dạy học môn Địa lí

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Viết Khanh

Thái Nguyên, năm 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của tôi. Các số liệu và

kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong

bất kì công trình nào khác. Các thông tin, số liệu trích dẫn trong quá trình nghiên

cứu đều được ghi rõ nguồn gốc.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018

TÁC GIẢ LUẬN VĂN

Lâm Nguyễn Thu Hiền

XÁC NHẬN CỦA

TRƯỞNG KHOA CHUYÊN MÔN

XÁC NHẬN CỦA

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

PGS.TS. Trần Viết Khanh

ii

LỜI CẢM ƠN

Trước tiên, tôi xin chân thành tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo, PGS.TS.

Trần Viết Khanh, người hướng dẫn khoa học, đã tận tình chỉ bảo và giúp đỡ tôi

hoàn thành luận văn này.

Tôi cũng xin cảm ơn những góp ý vô cùng quý báu của các nhà khoa học,

sự tạo điều kiện giúp đỡ của thầy cô trong Bộ môn Phương pháp dạy học Địa lí,

Khoa Địa lí, Phòng Đào tạo và các phòng ban chức năng khác thuộc trường ĐH Sư

phạm, Đại học Thái Nguyên - nơi tôi được vinh dự học tập và tham gia nghiên cứu;

Ban Giám hiệu, giáo viên các trường Dân tộc Nội trú Trung Học Cơ Sở Phú Lương,

Phổ thông Dân tộc Nội trú Nguyễn Bỉnh Khiêm Võ nhai và trường PT Dân tộc Nội

trú Thái Nguyên nơi tiến hành điều tra khảo sát và tổ chức thực nghiệm.

Xin gửi những lời tri ân chân thành nhất tới gia đình, bạn bè vì đã luôn quan

tâm, động viên và ủng hộ để tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu.

Mặc dù tôi đã có nhiều cố gắng trong quá trình thực hiện đề tài, nhưng do

còn hạn chế về trình độ chuyên môn nên không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tôi

rất mong nhận được sự chỉ dẫn, góp ý và giúp đỡ quý báu của các thầy, cô giáo và

các bạn đồng nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn!

Thái Nguyên, ngày 15 tháng 04 năm 2018

TÁC GIẢ LUẬN VĂN

Lâm Nguyễn Thu Hiền

iii

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cam đoan...........................................................................................................i

Lời cảm ơn ............................................................................................................ ii

Mục lục................................................................................................................. iii

Danh mục chữ viết tắt ...........................................................................................iv

Danh mục các bảng số liệu.....................................................................................v

Danh mục các hình................................................................................................vi

MỞ ĐẦU...............................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài................................................................................................1

2. Mục tiêu.............................................................................................................2

3. Nhiệm vụ ...........................................................................................................2

4. Giới hạn nghiên cứu..........................................................................................2

5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu..........................................................3

6. Lịch sử nghiên cứu............................................................................................5

7. Những đóng góp của đề tài...............................................................................8

NỘI DUNG.........................................................................................................10

Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ DẠY HỌC ĐỊA LÍ

ĐỊA PHƯƠNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CHO

HỌC SINH PHỔ THÔNG CÁC TRƯỜNG DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH

THÁI NGUYÊN ...............................................................................................10

1.1. Cơ sở lí luận .................................................................................................10

1.1.1. Một số Khái niệm .....................................................................................10

1.1.2. Một số vấn đề chung về đổi mới dạy học................................................10

1.1.3. Khái niệm về năng lực, chương trình giáo dục định hướng năng lực ...14

1.2. Cơ sở thực tiễn .............................................................................................23

1.2.1. Chương trình địa lí địa phương trong phân phối chương trình môn Địa

lí............................................................................................................................23

1.2.2. Đặc điểm dân cư dân tộc tỉnh Thái Nguyên và đặc điểm tâm sinh lí của

học sinh dân tộc thiếu số.....................................................................................24

1.2.3. Thực trạng dạy học ĐLĐP theo định hướng phát triển năng lực cho học

sinh PT các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên...................................28

TIỂU KẾT CHƯƠNG 1...................................................................................31

iv

Chương 2 TỔ CHỨC CÁC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA

PHƯƠNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CHO

HỌC SINH PHỔ THÔNG CÁC TRƯỜNG DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH

THÁI NGUYÊN ................................................................................................32

2.1. Các phương pháp, kĩ thuật, hình thức dạy học địa lí địa phương theo định

hướng phát triển năng lực...................................................................................32

2.1.1 Phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực....................32

2.1.2 Kĩ thuật dạy học theo định hướng phát triển năng lực ...........................44

2.2.3 Các hình thức tổ chức dạy học địa lí địa phương theo định hướng phát

triển năng lực cho học sinh phổ thông các trường DTNT tỉnh Thái Nguyên.52

2.2 Quy trình xây dựng bài học địa lí địa phương theo định hướng phát triển

năng lực................................................................................................................57

2.2.1 Định hướng chung .....................................................................................57

2.2.2. Quy trình xây dựng bài học......................................................................58

TIỂU KẾT CHƯƠNG 2...................................................................................65

Chương 3 THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM, ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ

NGHIÊN CỨU...................................................................................................66

3.1. Mục đích, nhiệm vụ, nguyên tắc của thực nghiệm sư phạm.....................66

3.1.1. Mục đích của thực nghiệm sư phạm........................................................66

3.1.2 Nhiệm vụ ....................................................................................................66

3.1.3 Nguyên tắc thực nghiệm............................................................................67

3.2 Tổ chức thực nghiệm....................................................................................67

3.2.1 Thời gian thực nghiệm ..............................................................................67

3.2.2 Đối tượng thực nghiệm..............................................................................67

3.2.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ........................................................68

3.3. Căn cứ và tiêu chí để đánh giá, xếp loại kết quả thực nghiệm sư phạm ..69

3.3.1. Căn cứ đánh giá, xếp loại.........................................................................69

3.3.2. Tiêu chí đánh giá, xếp loại .......................................................................69

3.3.3. Cách xử lý kết quả thực nghiệm sư phạm...............................................69

3.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm: ...................................................................70

3.4.1. Về hoạt động của giáo viên và học sinh..................................................70

3.4.2. Về thái độ của học sinh. ...........................................................................71

3.4.3. Kết quả kiểm tra kiến thức.......................................................................71

TIỂU KẾT CHƯƠNG 3...................................................................................76

KẾT LUẬN..........................................................................................................77

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................80

PHỤ LỤC

v

DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT

STT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

1 DHDA Dạy học dự án

2 DTTS Dân tộc thiểu số

3 ĐC Đối chứng

4 ĐLĐP Địa lí địa phương

5 GV Giáo viên

6 HS Học sinh

7 PT Phổ thông

8 PT DTNT THCS Phổ thông Dân tộc Nội trú trung học cơ sở

8 PPDH Phương pháp dạy học

9 SGK Sách giáo khoa

10 THPT Trung học phổ thông

11 THCS Trung học cơ sở

iv

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

Bảng 1.1. So sánh một số đặc trưng của chương trình định hướng nội dung và

chương trình định hướng năng lực ............................................................16

Bảng 1.2. Các năng lực chung .............................................................................17

Bảng 1.3 Các năng lực chuyên biệt môn Địa lí ...................................................21

Bảng 2.1. Phân loại các dạng câu hỏi...................................................................45

Bảng 2.2. Câu hỏi theo cấp độ nhận thức ...........................................................46

Bảng 3.1. Danh sách các bài thực nghiệm ...........................................................67

Bảng 3.2. Danh sách các lớp và số lượng học sinh tham gia thực nghiệm..........68

Bảng 3.3. Danh sách giáo viên tham gia thực nghiệm sư phạm..........................68

Bảng 3.4. Kết quả khảo sát hoạt động của giáo viên và học sinh trong giờ học .70

Bảng 3.5. Khảo sát thái độ của học sinh ở hai lớp thực nghiệm và đối chứng khi

giáo viên đặt câu hỏi (đơn vị: %) ..............................................................71

Bảng 3.6. Kết quả thực nghiệm tại trường PT DTNT –THCS Phú Lương .........71

Bảng 3.7. Kết quả thực nghiệm tại trường DTNT Nguyễn Bỉnh Khiêm Võ Nhai....72

Bảng 3.8. Kết quả thực nghiệm tại trường DTNT Thái Nguyên ........................73

Bảng 3.9. Kết quả thực nghiệm chung tại 03 trường ..........................................74

v

vii

DANH MỤC CÁC HÌNH

Trang

Hình 1.1. Sơ đồ cấu trúc năng lực........................................................................14

Hình 2.1: Sơ đồ kĩ thuật “khăn trải bàn”..............................................................49

Hình 3.1: Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối

chứng tại trường PT DTNT THCS Phú Lương ...................................................72

Hình 3.2: Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối

chứng tại trường PT DTNT Nguyễn Bỉnh Khiêm Võ Nhai.................................73

Hình 3.3: Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối

chứng tại trường PT DTNT Thái Nguyên............................................................74

Hình 3.4: Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối

chứng tại trường 3 trường. ...................................................................................75

vi

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Trong giai đoạn hiện nay, phát triển nguồn nhân lực nói chung và nguồn nhân

lực các dân tộc thiểu số là một trong ba khâu đột phá chiến lược của đất nước. Với sự

quan tâm của Đảng và Chính phủ những năm qua nguồn nhân lực các dân tộc thiểu số

đã có bước phát triển, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, giảm nghèo vùng dân tộc

và miền núi. Bước vào thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa và hội nhập quốc tế, bên

cạnh những thành tựu đạt được, nguồn nhân lực các dân tộc thiểu số còn bộc lộ nhiều

hạn chế yếu kém: Lao động dân tộc thiểu số chủ yếu tập trung trong lĩnh vực nông

nghiệp, tỷ lệ lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật rất thấp, chủ yếu là lao động

giản đơn và chưa qua đào tạo; nhận thức, kỹ năng sống, khả năng thích ứng môi trường

mới còn hạn chế; tác phong và kỷ luật lao động của nguồn nhân lực các dân tộc thiểu

số còn nhiều bất cập; số lượng, cơ cấu và chất lượng đội ngũ cán bộ dân tộc thiểu

số chưa theo kịp sự phát triển và yêu cầu thực tiễn.

Nghị quyết số 29 của Hội Nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản,

toàn diện giáo dục và đào tạo đã nêu rõ mục tiêu cụ thể của giáo dục phổ thông

“Đối với giáo dục phổ thông, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm

chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề

nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý

tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng

thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học,

khuyến khích học tập suốt đời”. [12]

Chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực (định hướng phát triển

năng lực) nay còn gọi là dạy học định hướng kết quả đầu ra được bàn đến nhiều từ

những năm 90 của thế kỷ 20 và ngày nay đã trở thành xu hướng giáo dục quốc tế.

Giáo dục định hướng phát triển năng lực nhằm mục tiêu phát triển năng lực người

học, đảm bảo chất lượng đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn

diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong những

tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con người năng lực giải quyết các tình

huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Chương trình này nhấn mạnh vai trò của

người học với tư cách chủ thể của quá trình nhận thức.

2

Thái Nguyên là một tỉnh miền núi, từ nhiều thế kỉ trước Thái Nguyên là địa

bàn cư trú của nhiều dân tộc anh em, trong đó có một số dân tộc thiểu số có trình độ

dân trí còn nhiều hạn chế vì vậy mà việc dạy học Địa lí địa phương cho học sinh PT

theo định hướng phát triển năng lực ở các trường Dân tộc Nội trú có vai trò cực kì

quan trọng bởi vì Địa lí địa phương là một bộ phận quan trọng của địa lý Tổ quốc

nên việc hiễu rõ kiến thức địa lí Địa phương chính là cơ sở quan trọng để học sinh

có thể học tốt kiến thức Địa lí Tổ quốc và kiến thức Địa lí nói chung. Bên cạnh đó

việc hiểu rõ kiến thức Địa lí địa phương sẽ giúp các em có những định hướng và

hành động đúng đắn trong lao động sản xuất tại địa phương, tham gia xây dựng quê

hương ngày càng giàu đẹp.

Vì những lí do trên, tác giả đã lựa chọn đề tài “ Dạy học địa lí Địa phương

theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh PT các trường Dân tộc Nội trú

tỉnh Thái Nguyên”

2. Mục tiêu

Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận và thực tiễn về dạy học ĐLĐP, đề tài đã

thiết kế các bài giảng Địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực nhằm phát

huy tính tích cực, chủ động của học sinh góp phần đổi mới PPDH Địa lí cho học sinh

PT các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên qua đó hình thành và phát triển các

năng lực cần thiết và giáo dục tình yêu quê hương, đất nước cho học sinh.

3. Nhiệm vụ

- Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn về dạy học Địa lí địa phương theo

định hướng phát triển năng lực cho học sinh PT ở các trường Dân tộc Nội trú tỉnh

Thái Nguyên.

- Thiết kế các bài học địa lí Địa phương theo định hướng phát triển năng lực

cho học sinh PT ở các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên.

- Thực nghiệm sư phạm, đánh giá kết quả nghiên cứu và đưa ra những

khuyến nghị, đề xuất cần thiết.

4. Giới hạn nghiên cứu

Trong quá trình nghiên cứu do có nhiều điều kiện hạn chế (về thời gian, tài

chính…) nên đề tài chỉ giới hạn ở việc dạy học địa lý địa phương theo định hướng

phát triển năng lực cho học sinh phổ thong các trường dân tộc nội trú tỉnh Thái

Nguyên.

3

5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu

5.1 Quan điểm nghiên cứu

5.1.1. Quan điểm thực tiễn

Thực tiễn giáo dục là nguồn gốc, là động lực, là tiêu chuẩn và là mục đích

của quá trình nghiên cứu khoa học giáo dục, quan điểm thực tiễn trong nghiên cứu

khoa học giáo dục cho phép ta nhìn thấy sự xuất hiện, sự phát triển, diễn biến và kết

thúc của các sự vật hiện tượng trong thực tiễn, phát hiện quy luật tất yếu của sự phát

triển đối tượng, giúp các nhà khoa học kiểm tra kết quả nghiên cứu trong hoạt động

thực tiễn giáo dục, cải tạo thực tiễn giáo dục.

5.1.2.Quan điểm hệ thống

Nghiên cứu theo quan điểm hệ thống cho phép nhìn nhận một cách khách

quan, toàn diện về hiện tượng giáo dục, thấy được mối quan hệ của hệ thống với các

đối tượng khác trong hệ thống lớn, từ đó xác định được các con đường tổng hợp, tối

ưu để nâng cao chất lượng giáo dục.

5.1.3.Quan điểm tích hợp

Trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học giáo dục, quan điểm tiếp cận tích hợp là

chỉ một quan niệm GD toàn diện con người, chống lại hiện tượng làm cho con người

phát triển thiếu hài hòa, cân đối. Tích hợp còn có nghĩa là thành lập một loại hình nhà

trường mới, bao gồm các thuộc tính trội của các loại hình nhà trường vốn có.

5.1.4.Quan điểm lịch sử

Trong nghiên cứu cho phép ta nhìn thấy toàn cảnh sự xuất hiện, sự phát

triển, diến biến và kết thúc của các sự vật hiện tượng, mặt khác giúp ta phát hiện qui

luật tất yếu của sự phát triển đối tượng, giúp các nhà khoa học nghiên cứu và hoạt

động thực tiễn giáo dục tránh được những sai lầm không đáng có.

5.1.6.Quan điểm công nghệ dạy học

Là một hệ thống phương tiện, phương pháp và kỹ năng (thậm chí, nghệ

thuật), tác động vào con người, hình thành một nhân cách xác định.

- Dựa trên quan điểm duy vật biện chứng, kế thừa và phát triển kết quả của

những công trình nghiên cứu trước đây về dạy học ĐLĐP theo định hướng phát

triển năng lực.

4

5.2 Phương pháp nghiên cứu

5.2.1.Phương pháp thu thập và xử lí thông tin

Các nguồn tài liệu gồm sách báo, tạp chí chuyên ngành, các báo cáo khoa

học, các đề tài nghiên cứu, các trang web cung cấp thông tin và các chỉ thị, nghị

quyết của ngành giáo dục có liên quan đến đề tài. Để đề tài đảm bảo tính khoa học

và tính sư phạm, trong quá trình thu thập tài liệu phải đặc biệt chú ý đến nội dung

chương trình SGK Địa lý 9 và 12 ban cơ bản, sách hướng dẫn của giáo viên, cùng

với các tài liệu tham khảo khác.

5.2.2 Phương pháp điều tra, quan sát

Đó là phương pháp đi khảo sát thực tế ở một số trường phổ thông trong tỉnh

Thái Nguyên để nắm rõ thực trạng dạy và học địa lý địa phương theo định hướng phát

triển năng lực ở các trường Dân tộc Nội trú hiện nay. Dự giờ của một số giáo viên đang

dạy Địa lý địa phương, phỏng vấn và phát phiếu điều tra cho học sinh và giáo viên để rút

ra những nhận xét chính xác, khách quan. Đồng thời để đưa ra những kiến nghị cần thiết,

giúp cho việc giảng dạy và học tập bộ môn Địa lý, trong đó có địa lý địa phương ở các

trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên.

5.2.3.Phương pháp phân tích hệ thống

Để đảm bảo tính khoa học và tính sư phạm của đề tài, trong quá trình thực

hiện đề tài cần phải xem xét, phân tích các đối tượng nghiên cứu trong một hệ thống

hoàn chỉnh. Có như vậy, mới rút ra được những kết luận khách quan, chính xác về

vấn đề đưa ra.

5.2.4.Phương pháp thực nghiệm sư phạm

Để kiểm chứng tính khoa học và thực tiễn của đề tài, phải tiến hành thực

nghiệm sư phạm. Đó là cách trực tiếp giảng dạy hoặc nhờ một số giáo viên có kinh

nghiệm ở một số trường phổ thông giúp đỡ giảng dạy phần bài giảng do tác giả thiết

kế theo mục đích của đề tài. Sau đó dùng phiếu thăm dò lấy ý kiến của giáo viên và

học sinh nhằm kiểm nghiệm các kết quả lý thuyết mà đề tài đưa ra. Phân tích các

kết quả thực nghiệm thu được, rút ra những nhận định cần thiết và từ đó đề ra một

số kiến nghị giúp cho việc dạy học địa lý địa phương nói riêng, cũng như địa lý nói

chung có được hiệu quả như mong muốn.