Danh nhân đất Việt

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 1

http://ebooks.vdcmedia.com

MUÅC LUÅC

HOAÂNG DIÏÅU - CUÖÅC ÀÚÂI VAÂ SÛÅ NGHIÏÅP............................................................................. 3

THAÁI SÛ TRÊÌN QUANG KHAÃI ................................................................................................. 10

NHAÂ SÛÃ HOÅC PHAN PHU TIÏN............................................................................................... 14

NGUYÏÎN BÓNH KHIÏM............................................................................................................. 17

LYÁ NHÊN TÖNG - ÀÙÅT NÏÌN MOÁNG XÊY NÏÌN GIAÁO DUÅC ÀAÅI HOÅC VIÏÅT NAM............ 23

LÏ THAÁNH TÖNG....................................................................................................................... 26

HOAÂNG THAÁI HÊÅU YÃ LAN........................................................................................................ 30

HAÃI THÛÚÅNG LAÄN ÖNG LÏ HÛÄU TRAÁC................................................................................ 35

HAÂ TÖNG MUÅC, MÖÅT TAÂI NÙNG LÖÎI LAÅC, MÖÅT TÊËM LOÂNG ............................................ 41

VIÏÅT VÛÚNG TRIÏÅU QUANG PHUÅC ...................................................................................... 45

NHAÂ THÚ LYÁ TÛÃ TÊËN................................................................................................................ 48

MAI HÙÆC ÀÏË................................................................................................................................ 51

BAÂ TRIÏÅU..................................................................................................................................... 55

TUÏÅ TÔNH - NGÛÚÂI MÚÃ ÀÊÌU NÏÌN Y DÛÚÅC CÖÍ TRUYÏÌN DÊN TÖÅC ................................ 59

NGÖ QUYÏÌN VAÂ CHIÏËN THÙÆNG BAÅCH ÀÙÇNG LÕCH SÛÃ.................................................... 62

QUANG TRUNG NGUYÏÎN HUÏÅ, NGÛÚÂI ANH HUÂNG AÁO VAÃI........................................... 69

LÏ THAÁI TÖÍ - NGÛÚÂI ANH HUÂNG GIAÃI PHOÁNG DÊN TÖÅC................................................ 74

NGUYÏÎN TRAÄI, NGÖI SAO KHUÏ CUÃA VÙN HOÁA VIÏÅT NAM........................................... 78

BÖË CAÁI ÀAÅI VÛÚNG PHUÂNG HÛNG....................................................................................... 82

HAI BAÂ TRÛNG........................................................................................................................... 85

LYÁ CÖNG UÊÍN ............................................................................................................................ 87

NHAÂ BAÁC HOÅC LÏ QUYÁ ÀÖN ................................................................................................... 90

Nhiïìu taác giaã 2

http://ebooks.vdcmedia.com

HOÅ KHUÁC VÚÁI CÖNG CUÖÅC KHÖI PHUÅC QUYÏÌN TÛÅ CHUÃ NÛÚÁC VIÏÅT THÏË KYÃ 10.... 95

LYÁ BÑ VAÂ NHAÂ NÛÚÁC VAÅN XUÊN ........................................................................................... 99

LYÁ THÛÚÂNG KIÏÅT.................................................................................................................... 104

LÏ ÀAÅI HAÂNH ........................................................................................................................... 108

ÀINH TIÏN HOAÂNG................................................................................................................. 111

HÛNG ÀAÅO VÛÚNG TRÊÌN QUÖËC TUÊËN............................................................................. 114

VUA TRÊÌN NHÊN TÖNG - ANH HUÂNG DÊN TÖÅC KIÏM TRIÏËT GIA, THI SÔ ................ 117

LÏ VÙN HÛU - NHAÂ SÛÃ HOÅC LÖÎI LAÅC................................................................................. 120

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 3

http://ebooks.vdcmedia.com

HOAÂNG DIÏÅU - CUÖÅC ÀÚÂI VAÂ SÛÅ NGHIÏÅP

Gia thïë - Gia phong

Hoaâng Diïåu tïn chûä laâ Kim Tñch, tûå Quang Viïîn, hiïåu Tônh

Trai, sinh ngaây 10-2 nùm Kyã Sûãu (tûác ngaây 5-3-1829) taåi laâng

Xuên Àaâi, nay thuöåc xaä Àiïån Quang, vuâng Goâ Nöíi, Àiïån Baân. Öng

laâ möåt trong caác nhaâ khoa baãng yïu nûúác úã quï hûúng àêët Quaãng.

Theo gia phaã hoå Hoaâng, laâng Xuên Àaâi vöën göëc tûâ laâng Huïå

Truâ (nay trong xaä Löåc Truâ, huyïån Nam Saách, tónh Haãi Dûúng).

Öng töí àúâi thûá nhêët di cû vaâo Quaãng Nam, thúâi gian àêìu úã laâng

Àöng Baân, sau möåt trêån luåt lúán àûa gia àònh àõnh cû úã laâng Xuên

Àaâi. Quaá trònh êëy àïën thïë hïå Hoaâng Diïåu àaä traãi qua 7 àúâi. Hiïån

nay, taåi nhaâ thúâ hoå Hoaâng úã Xuên Àaâi coân giûä cêu àöëi:

Haãi àaåo Huïå Truâ chi hûúng, baãn cùn thêm cöë

Nam chêu Xuên Àaâi thûã àõa, dõch diïåp hi long.

Lúâi diïîn nöm cuãa Hoaâng Diïåu:

Huïå Truâ xûá vöën laâ coäi Bùæc, do töí tiïn cöåi göëc vûäng bïìn

Xuên Àaâi chêu nay thuöåc miïìn Nam, truyïìn con chaáu giöëng

doâng hûng thõnh.

Gia àònh xuêët thên nhaâ nöng vaâ theo nho hoåc. Öng thên sinh

laâ Hoaâng Vùn Cûå laâm hûúng chûác, qua àúâi nùm 54 tuöíi. Baâ thên

mêîu Phaåm Thõ Khuï thoå 88 tuöíi, têìn taão laâm ruöång vaâ chùn tùçm,

nuöi daåy con caái. Gia àònh coá 11 ngûúâi con, 8 trai, 3 gaái. Lúán lïn vaâ

àûúåc hoåc haânh, 6 ngûúâi àöî àaåt: möåt phoá baãng, 3 cûã nhên vaâ 2 tuá

taâi.

Khoa thi hûúng taåi Thûâa Thiïn nùm 1848, Hoaâng Kim Giaám,

23 tuöíi vaâ Hoaâng Kim Tñch, tûác Hoaâng Diïåu, 20 tuöíi cuâng àöî cûã

Nhiïìu taác giaã 4

http://ebooks.vdcmedia.com

nhên1

. Bêëy giúâ, chaánh chuã khaão - Tham tri böå binh Hoaâng Tïë Myä

vaâ phoá chuã khaão - biïån lyá böå lïî Phan Huy Thûåc thêëy trong vùn baâi

cuãa hai anh em coá nhûäng àiïím giöëng nhau nïn ngúâ vûåc. Àûúåc têëu

trònh, Tûå Àûác cho töí chûác phuác haåch riïng hai anh em, möîi ngûúâi

ngöìi möåt phoâng úã taã vu vaâ hûäu vu àiïån Cêìn Chaánh... Sau khi xeát

duyïåt, Tûå Àûác ngûå phï: "Vùn haânh cöng khñ, quyá àùæc chên taâi,

huynh àïå àöìng khoa, thaânh vi myä sûå" - nghôa laâ: Sûå haânh vùn laâ

viïåc chung, cöët àïí choån chên taâi, anh em àöî àöìng khoa laâ viïåc töët

àeåp.

Hoaâng Kim Giaám khöng ra lam quan, qua àú â âi nùm 34 tuöíi.

Hoaâng Diïåu, 25 tuöíi thi àònh (1853) àöî phoá baãng.

Möåt nhên caách cao àeåp

Gêìn xa trong tónh, anh em Hoaâng Diïåu nöíi tiïëng hiïëu hoåc vaâ

hoåc gioãi.

Taâi liïåu cuãa gia töåc coân cheáp laåi cêu àöëi trûúác àêy daán trûúác

baân hoåc cuãa Hoaâng Diïåu:

Hoaânh Cûâ giaáo nhên hoåc: maåc tiïn nghôa lúåi chi biïn

Êu Dûúng àöëi khaách chñ: thûúâng taåi sún thuãy chi gian.

Nghôa laâ:

Hoaânh Cûâ daåy ngûúâi cêìu hoåc: phaãi trûúác tiïn phên biïåt nghôa

troång lúåi khinh.

Êu Dûúng tiïëp khaách àïën chúi: thûúâng nhaân haå luêån baân sún

thanh thuãy tuá.

(Diïîn nöm cuãa thi sô Thaái Can).

Trïn caác bûúác àûúâng laâm quan, theo Àaåi Nam chñnh biïn liïåt

truyïån, Hoaâng Diïåu "tñnh tònh cûúng trûåc, thanh liïm, lêm sûå

quyïët àoaán, coá phong àöå bêåc àaåi thêìn".

1

1. Vïì àõa danh gheáp "Haâ - Ninh" coá nhûäng chuá thñch khaác nhau: Trong saách dõch cuãa

Viïån Haán - Nöm, trong caác baâi cuãa Nguyïîn Vùn Töë, Khuï Trai trïn baáo Tri Tên, ghi

laâ Haâ Nöåi - Ninh Bònh. Hoaâng Xuên Haän chuá thñch laâ Haâ Nöåi - Bùæc Ninh. Cuäng coá

saách ghi laâ Haâ Nöåi - Ninh Haãi (Ninh Haãi tûác Haãi Phoâng).

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 5

http://ebooks.vdcmedia.com

Vïì phêìn mònh, trong khi bön ba vúái cöng viïåc, Hoaâng Diïåu

luön giûä nïëp nhaâ. Theo tuåc thúâi êëy, vûâa nhêån chûác haân lêm viïån

kiïím thaão (giuáp viïåc trûúãng biïn têåp, biïn duyïåt saách coá quan hïå

àïën triïìu àaåi", Hoaâng Diïåu xin vïì chõu tang cha (1854) cho àïën

maän tang. Cuöëi nùm 1879, trûúác khi ài trêën nhiïåm töíng àöëc Haâ

Ninh, Hoaâng Diïåu àûúåc vïì thùm meå giaâ àaä 80 tuöíi. Vaâo dõp êëy, Tûå

Àûác ban thûúãng sêm, quïë, luåa vaâ baåc, Hoaâng Diïåu dêng biïíu taå ún,

coá cêu: "Thêìn bêån viïåc nûúác nïn chûa daám lo viïåc nhaâ. Xin hïët

loâng laâm viïåc coá lúåi cho nûúác..." (dõch nghôa).

Hoaâng Diïåu àaãm nhêån caác troång traách, cha meå vaâ vúå chaánh

thêët àûúåc vinh phong caác tûúác hiïåu, nhûng gia àònh úã laâng söëng rêët

dên daä. Khi tin Hoaâng Diïåu tuêîn tiïët àûúåc baáo vïì laâng, baâ vúå àang

laâm úã ngoaâi àöìng àaä ngêët xóu bïn búâ ruöång.

Sau thúâi haån maän tang cha, Hoaâng Diïåu àûúåc böí laâm tri phuã

úã Tuy Phûúác, Bònh Àõnh. Do nha laåi lêìm lêîn aán tûâ, öng bõ giaáng

chûác laâm tri huyïån Hûúng Traâ, Thûâa Thiïn. Nùm 1864, xaãy ra vuå

nöíi dêåy cuãa Höìng Têåp, con hoaâng thên Miïn aáo, em chuá baác cuãa

Höìng Nhêåm tûác vua Tûå Àûác, cuâng vúái möåt söë ngûúâi khaác. Baåi löå,

Höìng Têåp vaâ Nguyïîn Vùn Viïån bõ aán cheám. Hoaâng Diïåu àïën nhêåm

chûác tri huyïån Hûúng Traâ thay Tön Thêët Thanh bõ àöíi ài núi khaác,

bêëy giúâ coá mùåt trong luác haânh quyïët àaä nghe Höìng Têåp noái: "Vò tûác

giêån vïì hoâa nghõ maâ bõ töåi, xin chúá gheáp vaâo töåi phaãn nghõch". Sau

àoá caác quan Phan Huy Kiïåm, Trêìn Gia Huïå vaâ Biïån Vônh têu lïn

Tûå Àûác, àïì nghõ nhaâ vua nïn theo gûúng Haán Minh Àïë, thêím tra

laåi vuå aán. Tûå Àûác phaán laâ vuå aán àaä àûúåc àònh thêìn thêím xeát kyä,

nay nghe Phan Huy Kiïåm noái Hoaâng Diïåu àaä kïí laåi lúâi trùn tröëi

cuãa Höìng Têåp, beân quyïët àõnh giaáng chûác Phan Huy Kiïåm, Trêìn

Gia Huïå, Biïån Vônh vaâ Hoaâng Diïåu (theo Àaåi Nam thûåc luåc chñnh

biïn, NXB Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1974).

Thaáng 9 nùm Giaáp Tyá (1864), Àùång Huy Trûá àang laâ Böë

chaánh Quaãng Nam, trong möåt baãn súá tiïën cûã ngûúâi hiïìn taâi trònh

lïn Tûå Àûác àaä viïët: "...Öng Nguyïîn Quyánh, nguyïn Böë chaánh

Khaánh Hoâa, ngûúâi trong haåt cuãa thêìn, öng Hoaâng Diïåu, nguyïn

chi phuã Hûúng Traâ vaâ öng Phan Thanh Nhaä, caã ba ngûúâi naây àïìu

cûã nhên, phoá baãng xuêët thên, àïìu laâ ngûúâi cûúng trûåc, mêîn caán

Nhiïìu taác giaã 6

http://ebooks.vdcmedia.com

tûâng kinh qua àõa phûúng, phuã, huyïån cai trõ khöng nhiïîu dên,

tuy mùæc löîi lêìm chûa khöi phuåc, nhûng khi úã àõa phûúng hoùåc phuã

huyïån àïìu àûúåc súã dên tin yïu, khi ra ài moåi ngûúâi àïìu nhúá.

Nhûäng ngûúâi nhû vêåy khöng coá nhiïìu. Nïëu hoå àûúåc nhaâ vua boã

qua löîi lêìm maâ àem duâng thò úã möåt huyïån, hoå laâ tri huyïån hiïìn taâi,

úã phuã coá thïí laâ tri phuã töët, úã tónh coá thïí giûä chûác quan troång, nghô

rùçng khöng nïn vò möåt chi tiïët maâ àïí möåt söë ngûúâi suöët àúâi mai

möåt. Huöëng chi luác naây, nûúác nhaâ àang gùåp nhiïìu viïåc, laåi coá ngûúâi

khöng coá viïåc thò thêåt la uö â íng phñ, triïìu àònh àaä mêët nhiïìu nùm

àaâo taåo, daåy baão múái àûúåc nhûäng ngûúâi nhû thïë. Trong söë naây, öng

Nguyïîn Quyánh coá thïí àaãm nhêån àûúåc chûác böë chaánh, aán saát möåt

tónh lúán. Caác öng Hoaâng Diïåu, Phan Thanh Nhaä coá thïí àaãm àûúng

chûác tri huyïån, tri phuã möåt núi quan yïëu coân khuyïët...".

Ngaây 20 cuâng thaáng, Böå Laåi nhêån lúâi chêu phï: "... Nguyïîn

Quyánh laänh ngay chûác chi phuã, Hoaâng Diïåu vaâ Phan Thanh Nhaä

àûúåc phuåc ngay chûác tri huyïån".

Qua duyïn tri ngöå naây, nùm 1871, Hoaâng Diïåu vúái chûác

traách khêm phaái quên vuå, àaä cuâng Àùång Huy Trûá ài deåp phó úã biïn

giúái (trñch Àùång Huy Trûá, con ngûúâi vaâ taác phêím do Àùång Huy

Cön chuã biïn, nhoám Traâ Lônh xuêët baãn nùm 1990).

Nùm 1874, trong khi giûä chûác tham tri Böå Laåi, kiïm quaãn Àö

saát viïån vaâ sung cú mêåt àaåi thêìn, Hoaâng Diïåu laåi bõ giaáng hai cêëp

lûu.

Nùm 1878, úã Quaãng Nam xaãy ra naån luåt rêët lúán goåi laâ "naån

luåt bêët quaá" vò dên chuáng cho laâ "bêët quaá nûúác traân àïën sên laâ

cuâng", ñt àïì phoâng... Nhûng röìi nûúác traân vïì rêët maånh, cuöën tröi

nhiïìu nhaâ cûãa thoác luáa vaâ suác vêåt, möåt söë ngûúâi chïët tröi, àöìng

ruöång nhiïìu núi ngêåp uáng, hû haåi. Tiïëp àoá, nhiïìu phuã huyïån lêm

vaâo caãnh bïånh têåt, chïët àoái, tröåm cûúáp, dên chuáng phaãi ùn cuã

chuöëi trûâ bûäa.

Tiïëp àûúåc biïíu chûúng cuãa quan àõa phûúng, Tûå Àûác quyïët

àõnh xuêët tiïìn gaåo cöng quyä àïí chêín tïë vaâ tòm ngûúâi giao phoá traách

nhiïåm.

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 7

http://ebooks.vdcmedia.com

Theo àïì nghõ cuãa Hoaâng Diïåu, vaâ biïët öng laâ ngûúâi chñnh

trûåc, am hiïíu dên tònh, phong tuåc àêët Quaãng, Tûå Àûác trao cho öng

chûác khêm sai àaåi thêìn cêìm cúâ tiïët vaâ quyïìn "tiïån nghi haânh sûå",

lo viïåc chêín tïë an dên, deåp trûâ tröåm cûúáp.

Ài saát tòm hiïíu dên tònh, sûã duång quyïìn haânh thêån troång,

Hoaâng Diïåu súám hoaân thaânh troång traách, öín àõnh laåi tònh hònh.

Höìi êëy úã laâng Giaáo aái coá möåt cûúâng haâo tïn laâ Hûúng Phi, lúåi

duång tònh hònh nhiïîu nhûúng, töí chûác möåt boån tay chên chuyïn ài

cûúáp boác dên laânh. Bõ khöëng chïë, baâ con trong vuâng súå baáo thuâ,

khöng daám töë giac vú á ái cûãa quan. Hoaâng Diïåu àûúåc tin liïìn múã cuöåc

àiïìu tra, nùæm bùæt caác bùçng chûáng xaác thûåc, röìi baân vúái quan tónh

goåi Hûúng Phi àïën xeát hoãi. Theo chuã trûúng cuãa Hoaâng Diïåu,

nhiïìu naån nhên gûãi àún túái tónh àûúâng töë caáo töåi aác cuãa tïn gian

tïë. Hoaâng Diïåu cho niïm yïët töåi traång cuãa Hûúng Phi vaâ lïn aán

traãm quyïët. Dên chuáng yïn têm, tin tûúãng, vaâ boån cûúáp khöng

daám hoaânh haânh nûäa.

Cuäng trong thúâi gian êëy, Hoaâng Diïåu phaát giaác taåi caác àõa

phûúng trong tónh coá möåt ngûúâi àöî cûã nhên khoa Bñnh Tyá (1876) vò

àaä nhúâ ngûúâi khaác laâm baâi, vaâ hai ngûúâi mang danh "tuá taâi" nhûng

khöng coá thûc ho å åc. Caã ba àïìu bõ truêët bùçng vaâ phaåt töåi (theo Thûåc

luåc cuãa Cao Xuên Duåc, NXB Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1976). Thïm

nûäa, hai "öng tuá taâi", nhên naån àoái, chuyïn mua reã baán àùæt, vú veát

àïí laâm giaâu nïn dên chuáng caâng oaán gheát. Hoaâng Diïåu tòm hiïíu

chu àaáo, trûåc tiïëp gùåp hoå nhû nhûäng nhên sô trong vuâng, qua àoá

thêím tra hoåc vêën. Àûúåc têëu trònh, vua Tûå Àûác cho töí chûác saát haåch

riïng nhûäng ngûúâi êëy àïí coá quyïët àõnh xûã lyá möåt caách danh chñnh

ngön thuêån.

Möåt nùm lûu laåi laâm viïåc úã tónh nhaâ, Hoaâng Diïåu nöíi tiïëng laâ

möåt ngûúâi taâi trñ vaâ quang minh chñnh trûåc.

Sûå nghiïåp trïn àêët bùæc

Phuåc chûác sau vuå "têíy oan" Höìng Têåp, Hoaâng Diïåu lêìn àêìu

ra bùæc nùm 1868, laâm tri phuã Àa Phuác, röìi tri phuã Laång Giang

(Bùæc Giang), aán saát Nam Àõnh, böë chaánh Bùæc Ninh.

Nhiïìu taác giaã 8

http://ebooks.vdcmedia.com

Trong chñn nùm êëy, öng lêåp nhiïìu quên cöng, deåp tröåm cûúáp

vaâ an dên. úã àêu öng cuäng àûúåc sô dên quyá mïën.

ÚÃ Quaãng Nam ra Huïë, nùm 1878, Hoaâng Diïåu nhêån chûác

töíng àöëc An Tõnh (Nghïå An - Haâ Tônh), nhûng vò nguyïn töíng àöëc

Nguyïîn Chñnh vêîn lûu nhiïåm nïn öng úã laåi Huïë, laâm tham tri Böå

Laåi (Thûåc luåc cuãa Cao Xuên Duåc).

Nùm 1879, öng àûúåc cûã laâm phoá sûá, cuâng vúái chaánh sûá laâ

thûúång thû Böå Lïî Àöî Àïå höåi baân vúái sûá thêìn Têy Ban Nha vïì möåt

hiïåp ûúác giao thûúng. Tiïëp àoá, öng àûúåc thùng thûúång thû Böå Binh.

Àêìu nùm 1880, Hoaâng Diïåu nhêån chûác töíng àöëc Haâ Ninh(1)

kiïm tröng coi cöng viïåc thûúng chaánh.

Biïët ro da ä ä têm xêm lûúåc cuãa thûåc dên Phaáp luác bêëy giúâ,

Hoaâng Diïåu bùæt tay ngay vaâo viïåc chuêín bõ chiïën àêëu, kinh lyá,

biïn phoâng. Nhû Àaåi Nam chñnh biïn liïåt truyïån nïu, töíng àöëc Haâ

Ninh àaä "cuâng vúái töíng àöëc tónh Sún Têy Nguyïîn Hûäu Àöå dêng súá

noái vïì viïåc böë phoâng, laåi cuâng vúái Nguyïîn Àònh Nhuêån mêåt têu vïì

chûúác phoâng võ sùén". Vua (Tûå Àûác) khen. "Nhûng sau àoá - nhû

trong di biïíu nïu - vua laåi traách cûá lûu binh... vò súå giùåc"... "chïë

ngûå khöng àuáng caách" (?)

Möåt mùåt khaác, Hoaâng Diïåu quan têm öín àõnh àúâi söëng cuãa

dên chuáng trong cöng bùçng vaâ trêåt tûå. Ngaây nay, úã Ö Quan

Chûúãng, àêìu phö Ha ë âng Chiïëu, coân aáp úã mùåt tûúâng cöíng ra vaâo möåt

phêìn têëm bia Lïånh cêëm trûâ tïå (Thên cêëm khu tïå), niïm yïët nùm

1881, cuãa töíng àöëc Haâ Ninh Hoaâng Diïåu vaâ tuêìn phuã Haâ Nöåi

Hoaâng Hûäu Xûáng, nhùçm ngùn chùån caác tïå nhuäng nhiïîu àöëi vúái

nhên dên trong caác dõp ma chay, cûúái xin cuäng nhû naån voâi tiïìn,

cûúáp boác trïn söng vaâ úã caác chúå, keâm theo caác quy àõnh cuå thïí cêìn

thi haânh àïën núi àïën chöën. Möåt di tñch quyá hiïëm noái lïn têëm loâng

ûu aái cuãa ngûúâi cöng böåc maäi maäi coân giaá trõ cuãa noá.

Hoaâng Diïåu söëng vaâ laâm viïåc úã Ha Nö â åi non ba nùm; bïn

mònh haâng ngaây chó coá hai ngûúâi tuây tuâng. Möåt ngûúâi con trai ra

thùm cha, öng baão con trúã vïì súám.

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 9

http://ebooks.vdcmedia.com

Sau nhûäng ngaây chiïën àêëu quyïët liïåt, gian lao, thaânh mêët

vaâo tay quên giùåc vaâ Hoaâng Diïåu tuêîn tiïët taåi Voä Miïëu ngaây 25-4-

1882 (tûác ngaây 8 thaáng 3 nùm Nhêm Ngoå). Ngûúâi Haâ Nöåi vö cuâng

àau àúán. Ngay höm sau, nhiïìu ngûúâi hoåp laåi, sùæm sûãa mïìn nïåm tûã

tïë, rûúác quan taâi cuãa Hoaâng Diïåu tûâ trong thaânh ra, töí chûác khêm

liïåm vaâ mai taáng taåi khu vûúân Dinh Àöëc hoåc (nay laâ àõa àiïím

khaách saån Royal Star úã àûúâng Trêìn Quyá Caáp caånh chúå Ngö Sô

Liïn, sau ga Haâ Nöåi).

Hún möåt thaáng sau hai ngûúâi con trai öng ra Haâ Nöåi lo liïåu

àûa thi haâi thên sinh vïì an taáng úã quï quaán vaâo muâa thu nùm êëy.

Khu lùng möå Hoaâng Diïåu, theo quyïët àõnh ngaây 25-1-1994

cuãa Böå Vùn hoáa Thöng tin, àûúåc cöng nhêån laâ möåt di tñch lõch sûã -

vùn hoáa cuãa nûúác nhaâ.

Sau lêìn truâng tu thûá nhêët nùm 1982, ngaây 3 thaáng 4 nùm

1998, cöng cuöåc truâng tu lêìn thûá hai khu lùng möå àaä hoaân thaânh.

Khang trang vaâ khiïm töën giûäa möåt vuâng àöìng quï vùn vêåt, trïn

diïån tñch khuön viïn khoaãng 1.600 meát vuöng, cöng trònh naây maäi

maäi töìn taåi trong loâng dên àêët Quaãng vaâ caã nûúác, phuâ húåp vúái

phong caách Hoaâng Diïåu vaâ thoãa loâng ngûúäng möå, ûúác mong cuãa

moåi ngûúâi.

Nhiïìu taác giaã 10

http://ebooks.vdcmedia.com

THAÁI SÛ TRÊÌN QUANG KHAÃI

Trêìn Quang Khaãi sinh nùm 1240, mêët nùm 1294, laâ con trai

thûá ba cuãa vua Trêìn Thaái Töng.

Dûúái triïìu Trêìn Thaánh Töng (1258 - 1278). Trêìn Quang Khaãi

àûúåc phong tûúác Chiïu minh àaåi vûúng. Nùm 1274, öng àûúåc giao

giûä chûác Tûúáng quöëc Thaái uáy. Nùm 1282, dûúái triïìu Trêìn Nhên

Töng, Trêìn Quang Khaãi àûúåc cûã laâm Thûúång tûúáng Thaái sû, nùæm

giûä quyïìn nöåi chñnh. Trong cuöåc khaáng chiïën chöëng quên Nguyïn

lêìn thûá hai (1285) vaâ thûá ba (1288), Trêìn Quang Khaãi laâ võ tûúáng

chuã chöët thûá hai, sau Trêìn Quöëc Tuêën, coá nhiïìu cöng lao lúán trïn

chiïën trûúâng.

Trong sûå nghiïåp quên sûå cuãa Thûúång tûúáng Trêìn Quang

Khaãi, thò trêån öng chó huy àaánh tan quên Nguyïn úã Chûúng

Dûúng vaâ Thùng Long, khöi phuåc kinh thaânh vaâo cuöëi thaáng 5-

1285 "laâ chiïën cöng to nhêët luác bêëy giúâ", nhû sûã saách tûâng ca ngúåi.

Trêìn Quang Khaãi coân laâ möåt nhaâ ngoaåi giao gioãi. Nùm 1281,

khi nhaâ Nguyïn chuêín bõ xêm lûúåc Viïåt Nam lêìn thûá hai, chuáng

cho Saâi Thung àem 1.000 quên àûa boån Trêìn Dô aái vïì nûúác. Khi túái

biïn giúái, quên Nguyïn bõ nhaâ Trêìn phuåc àaánh. Trêìn Dô aái boã

chaåy. Saâi Thung àûúåc "rûúác" vïì Thùng Long àïí duâng vaâo kïë hoaän

binh àïí coá thïm thúâi gian chuêín bõ àöëi phoá vúái giùåc. Luác Saâi Thung

vïì Trung Quöëc, Trêìn Quang Khaãi laâm baâi thú tiïîn tùång rêët thên,

nhaä, àoaån kïët coá cêu viïët:

Võ thêím haâ thúâi truâng àöî diïån,

Ên cêìn aác thuã tûå huyïn lûúng.

(Chûa biïët ngaây naâo laåi cuâng gùåp mùåt,

Àïí ên cêìn nùæm tay nhau haân huyïn).

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 11

http://ebooks.vdcmedia.com

Àöëi vúái viïn sûá giaã höëng haách cuãa möåt nûúác sùæp traân quên

sang xêm lûúåc, thaái àöå Trêìn Quang Khaãi vêîn ung dung, niïìm núã

nhû vêåy, àoá cuäng thïí hiïån möåt nghïå thuêåt ngoaåi giao khön kheáo

cuãa öng vaâ con ngûúâi Viïåt Nam thúâi êëy.

Trong vùn hoåc sûã Viïåt Nam, Trêìn Quang Khaãi laâ möåt nhaâ

thú coá võ trñ khöng nhoã. Thú öng saáng taác coá têåp Laåc àaåo, nay àaä

thêët truyïìn, chó coân lûu àûúåc möåt söë baâi. Laâ möåt võ tûúáng cêìm

quên xöng pha khùæp trêån maåc àaánh giùåc, song thú öng laåi "thanh

thoaát, nhaân nhaä", "sêu xa, lyá thuá" (Phan Huy Chuá). êëy cuäng laâ cöët

caách phong thaái cuãa caác vua Trêìn, cuãa ngûúâi Viïåt Nam ngaân àúâi

nay. Haäy àoåc baãn dõch baâi thú Vûúân Phuác Hûng cuãa Trêìn Quang

Khaãi àïí thêëy roä hún têm höìn öng:

Phuác Hûng möåt khoaãnh nûúác bao quanh,

Vaâi mêîu vûúân quï àêët röång thïnh.

Hïët tuyïët choâm mai hoa trùæng xoáa,

Quang mêy àónh truác sùæc tûúi xanh.

Nùæng lïn múâi khaách pha traâ nhêëp,

Mûa laånh sai àöìng dúä thuöëc nhanh,

Baáo giùåc aãi Nam khöng khoái lûãa,

Bïn giûúâng möåt giêëc nguã ïm laânh.

(Theo Hoaâng Viïåt thi vùn tuyïín).

Têm höìn Trêìn Quang Khaãi vûâa thoaáng àaåt, vûâa gêìn guäi, gùæn

boá vúái cuöåc söëng bònh dõ cuãa àêët nûúác vaâ con ngûúâi:

Nhêët thanh ngûu àõch thanh lêu nguyïåt,

Kyã phiïën nöng soa bñch luäng vên.

(Tiïëng saáo muåc àöìng dûúái aánh trùng bïn lêìu xanh,

Mêëy chiïëc aáo túi dûúái mêy trïn ruöång biïëc)

(Chuâa Daä Thûå).

Nhiïìu taác giaã 12

http://ebooks.vdcmedia.com

Cuöåc àúâi Trêìn Quang Khaãi laâ möåt cuöåc àúâi sung maän, khñ

phaách doåc ngang. Vaâo tuöíi 50, Trêìn Quang Khaãi vêîn coân viïët

nhûäng cêu thú àêìy khaát voång anh huâng:

Linh bònh àúãm khñ luên khuên taåi,

Giaãi àaão àöng phong phuá nhêët thi.

(Chñ khñ duäng caãm luác coân treã vêîn ngang taâng, hùng haái.

Muöën quêåt ngaä ngoån gioá àöng, ngêm vang möåt baâi thú).

Ngoaâi baâi Tuång giaá hoaân kinh sûá, Lûu Gia àöå (Bïën àoâ Lûu

Gia) cuäng laâ möåt baâi thú nöíi tiïëng cuãa Trêìn Quang Khaãi, coá thïí

xïëp vaâo trong söë nhûäng baâi thú hay cuãa thú cöí Viïåt Nam.

Lûu Gia àöå khêíu thuå tham thiïn,

Höî tuång àöng hanh tñch ba â åc thuyïìn.

Cûåu thaáp giang àònh lûu thuãy thûúång,

Hoang tûã cöí truâng thaåch lên tiïìn.

Thaái bònh àöì chñ kyã thiïn lyá,

Lyá àaåi quan haâ nhõ baách niïn.

Thi khaách truâng lai àêìu phaát baåch,

Mai hoa nhû tuyïët chiïëu tònh xuyïn.

(Bïën àoâ Lûu Gia cêy cao ngêët trúâi,

Xûa phoâ giaá sang àöng tûâng àöî thuyïìn núi àêy.

Thaáp cuä, àònh xûa dûång trïn söng thu,

Àïìn hoang, möå cöí trûúác mêëy con lên àaá.

Baãn àöì thaái bònh ghi mêëy ngaân dùåm,

Non söng nhaâ Lyá traãi hai trùm nùm.

Khaách thú nay trúã laåi àêìu àaä baåc,

Hoa mai nhû tuyïët chiïëu xuöëng söng trong).